Σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα στη Θάσο σε ακμαίο οικισμό της Εποχής του Χαλκού των Μυκηναίων
ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΑΝΤΩΝΙΟ ΠΟΤΟΥ ΘΑΣΟΥ
Σε ακμαίο οικισμό της Εποχής του Χαλκού ανήκουν σημαντικά ευρήματα που έφερε στο φως η ανασκαφική έρευνα, κατά τη διετία 2009 - 2010 στο λόφο του Αγίου Αντωνίου στον Ποτό της Θάσου.
Κατά τις ανασκαφικές έρευνες που πραγματοποιήθηκαν στον αρχαιολογικό χώρο του Αγίου Αντωνίου στον Ποτό της Θάσου, ήρθαν στο φως ευρήματα προϊστορικών και ύστερορωμαϊκών χρόνων.
Συγκεκριμένα ,η αρχαιολογική σκαπάνη αποκάλυψε δύο
τάφους της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού με πολύ καλή κατάσταση διατήρησης και με σκελετικά λείψανα στο εσωτερικό τους.(Εύρημα σπάνιο στο βορειοελλαδικό χώρο).
ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΑΝΤΩΝΙΟ ΠΟΤΟΥ ΘΑΣΟΥ
Η πλειοψηφία όμως των τάφων της θέσης ανήκει στα υστερορωμαϊκά χρόνια.Μέσα σε έναν από αυτούς εντοπίστηκε θησαυρός νομισμάτων που χρονολογούνται στα μέσα του 4ου αι. μ.Χ. Σε αρκετές περιπτώσεις οι ρωμαϊκοί τάφοι διατάραξαν τη δομή και κατ’ επέκταση την εικόνα των τοίχων και προκάλεσαν εκτεταμένη καταστροφή των προϊστορικών κτισμάτων.
Εντοπίστηκαν επίσης δύο εντυπωσιακοί, σε μέγεθος και τρόπο δόμησης, κτιστοί οικογενειακοί τάφοι σκαμμένοι μέσα στο βράχο και εν μέρει χτιστοί. Ήταν ακτέριστοι αλλά με σκελετικά λείψανα ενήλικων σε εξαιρετική κατάσταση διατήρησης
Λίθινος κέρνος με βαθύνσεις για προσφορές
Αποκαλύφθηκαν τμήματα δύο αψιδωτών που πιθανόν ανήκουν στην εποχή του σιδήρου .Στο εσωτερικό του ενός από αυτά ήρθαν στο φως πηλοκατασκευές για την παρασκευή του φαγητού.
Ανάλογες κατασκευές καθώς και δάπεδα από πηλό , έδρανα και τριβεία για το άλεσμα των σιτηρών παρατηρήθηκαν και στα κτίσματα της Εποχής του Χαλκού.
Τα μικροευρήματα που αποκαλύψαμε περιλαμβάνουν κυρίως κρουστήρες στιλβωτήρες και σφονδύλια. Η πληθώρα των σφονδυλιών και η ποικιλομορφία στα μεγέθη και τα σχήματά τους καταδεικνύουν μια έντονη υφαντική δραστηριότητα στη θέση του Αγίου Αντωνίου. Αξίζει να σημειώσουμε την πυκνή εγχάρακτη και εμπίεστη διακόσμηση μικρού αριθμού σφονδυλιών.
Οικίες της Εποχής του Χαλκού
Πήλινος υποστάτης της Εποχής του Χαλκού
Πήλινη μήτρα σμίλης
Η ανασκαφική έρευνα που ευελπιστούμε να συνεχιστεί καθώς επίσης και η εργαστηριακή μελέτη των ευρημάτων, πιστεύουμε ότι θα μας οδηγήσει σε πολύτιμα συμπεράσματα τόσο για την οργάνωση και τη χρήση του χώρου όσο και για τις συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων στη συγκεκριμένη περιοχή.
ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΛΙΜΕΝΑΡΙΩΝ ΘΑΣΟΥ
Πασσαλόπηκτα κτίσματα,
Η ίδια περιοχή σε πρωιμότερη οικιστική φάσηΤο νεολιθικό πηγάδι(κόκκινο) και το σύνολο των αποθηκευτικών λάκκων (κίτρινο),
Ο προϊστορικός οικισμός των Λιμεναρίων, εντοπισμένος από το 1986, ανασκάπτεται από το 1993. Επιχώσεις του τέλους της Μέσης και των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής ανασκάφθηκαν στο νοτιοδυτικό τμήμα της εγκατάστασης, κατά τα έτη 1993, 1994 και 1997, ενώ τα έτη 1995, 1996 και 2001 ερευνήθηκαν αρχιτεκτονικά λείψανα της Εποχής του Χαλκού στην κορυφή καθώς και στην ανατολική πλευρά του λόφου. Η πρώτη κατοίκηση στη θέση τοποθετείται λίγο πριν τα μέσα της 6ης χιλιετίας π.Χ., ενώ τα νεότερα αρχαιολογικά στρώματα χρονολογούνται στην 2η χιλιετία π.Χ..
Τετραποδική λεκάνη με εγχάρακτη διακόσμηση
Έχει ερευνηθεί συνολικά έκταση 350 τμ της Νεολιθικής Εποχής, με πάχος επιχώσεων από 1 ως 2-2,5 μέτρα, ανάλογα με την θέση των τομέων. Η Εποχή Χαλκού έχει ερευνηθεί σε έκταση 110 τμ, με μέσο πάχος επιχώσεων τα 1-1,5 μέτρα. Έτσι τα Λιμενάρια αποτελούν έναν από τους ευρύτερα ανασκαμμένους προϊστορικούς οικισμούς του βορειοελλαδικού χώρου. Επιπλέον, η αρχαιο-γεωμορφολογική έρευνα έχει συμπληρώσει σε αξιόλογο βαθμό την γνώση μας για την αρχική εγκατάσταση και την εξέλιξή της στο χώρο.
Σε εξέλιξη βρίσκονται η μελέτη του αρχαιολογικού υλικού, από ειδικούς μελετητές, καθώς και ποικίλα ερευνητικά προγράμματα σε συνεργασία με αρχαιομετρικά εργαστήρια που αφορούν στην χρονολόγηση, τις πρώτες ύλες και την τεχνολογία όλων των φάσεων του οικισμού.
Στοιχεία Οικιστικής:
Η προϊστορική θέση εγκαταστάθηκε στο νοτιοδυτικό άκρο ενός πλατώματος που αντιστοιχεί σε τμήμα ταράτσας του Μέσου ή Ανώτερου Πλειστόκαινου, στις υπώρειες των λόφων που πλαισιώνουν την κοιλάδα των Λιμεναρίων-Καλυβίων από τα ανατολικά.
Μελανοστεφής φιάλη,
Ο οικισμός αναπτύσσεται πάνω στο ύψωμα, με οριζόντια μετατόπιση της εγκατάστασης. Έτσι, οι επιχώσεις της Νεολιθικής περιόδου εντοπίζονται στα δυτικά πρανή, ενώ αυτές της Εποχής του Χαλκού στην κορυφή του λόφου και τα ανατολικά πρανή. 
Γυναικεία ειδώλια,
Παρατηρείται γενικά οριζοντιότητα των αρχαιολογικών στρωμάτων, παρά τις κλίσεις του φυσικού κροκαλοπαγούς εδάφους, ενώ κατά τις νεολιθικές οικιστικές φάσεις διαπιστώνεται και σχετική συνέχεια στην θέση κτισμάτων και κατασκευών που σχετίζονται με κατοίκηση και οικοτεχνικές δραστηριότητες. Στην περιφέρεια του νεολιθικού οικισμού εντοπίζονται ορύγματα που λειτούργησαν ως λάκκοι απορριμμάτων.
Τριποδική πρόχους με γραπτή διακόσμηση λευκού σε μαύρο
Συνεχίστηκε και φέτος η ανασκαφική έρευνα στον προϊστορικό οικισμό των Λιμεναρίων, για πρώτη φορά μάλιστα σε αδιατάρακτα στρώματα της προχωρημένης Πρώιμης Εποχής του Χαλκού.
Η έκταση που ανασκάφηκε δεν ξεπερνά τα 40 τ.μ. Εντοπίστηκαν δύο λιθόκτιστοι τοίχοι, πιθανόν της ίδιας οικιστικής φάσης, στα όρια ακριβώς του φυσικού εδάφους.
Ο τρόπος δόμησης τους, αργολιθοδομή με μοναδικό συνδετικό υλικό τη λάσπη, υπενθυμίζει την τοιχοδομία του τέλους της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού όπως τη γνωρίζουμε από τον ίδιο οικισμό.
Εξωτερικά του βορειότερου από τους τοίχους εντοπίστηκε θερμαντική κατασκευή με δάπεδο από πηλό, της οποίας τα τρία διαδοχικά υποστρώματα εμφανίζουν εξαιρετική κατάσταση διατήρησης: το ανώτερο από όστρακα μεγάλων αγγείων, το μεσαίο από βότσαλα και το κατώτερο από πλακαρές πέτρες.
Άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία δεν εντοπίστηκαν, ενώ λιγοστά ήταν και τα κινητά ευρήματα της ανασκαφής: αλιευτικά βάρη, θραύσματα λίθινων πελέκεων, μερικές λίθινες χάντρες, σφοντύλια και ένα πήλινο ειδώλιο.
Η φάση αυτή, ωστόσο, έδωσε σημαντική ποσοτικά και ποιοτικά κεραμική, με υψηλό ποσοστό της διακοσμημένης με εγχάρακτα και εμπίεστα μοτίβα.
Η κατηγορία είναι, ως γνωστόν, πολύ διαδεδομένη στην Ανατολική Μακεδονία κατά το πρώτο μισό της 3ης χιλιετίας.
Μόνωτο κύπελο,
Το εύρημα έρχεται να προστεθεί σε αρκετά ως τώρα από τις φάσεις της ΠΕΧ, με τα οποία πιστοποιείται η επιτόπια επεξεργασία του ορείχαλκου αλλά και του αργύρο
Προϊστορική Θάσος: σταθμός στην ανθρώπινη εξορυκτική δραστηριότητα
Ανασκαφές στη νότια Θάσο έφεραν στο φως προϊστορικά ορυχεία ώχρας που αποτελούν σταθμό στην εξορυκτική δραστηριότητα του Ευρωπαϊκού χώρο αντιπροσωπεύοντας τα πρώτα υπόγεια ορυχεία στον Ευρωπαϊκό χώρο, και ίσως στον κόσμο, με οριζόντια υπόγεια εξόρυξη.
Χ. Κουκούλη-Χρυσανθάκη - G. Weisgerber: Παλαιολιθικό ορυχείο ώχρας στη Θάσο
Στην δεκαετία του πενήντα η εταιρεία "Χονδροδήμου Α.Ε." είχε εγκαταστήσει σημαντική μονάδα εξόρυξης των σιδηρομαγγανιούχων κοιτασμάτων στην γειτονική με το λόφο "Τζίνες" Κοιλάδα του Μαυρόλακα, βορειοανατολικά των Λιμεναρίων, όπου σώζονται ακόμα τα ερείπια των εγκαταστάσεων του δυναμικού κάποτε εργοταξίου. Το 1956 κατά τη διάρκεια εργασιών εξόρυξης σιδηρομεταλλεύματος εντοπίστηκε για πρώτη φορά η ύπαρξη ιστορικού ορυχείου.Πρώτος μάρτυρας των προϊστορικών αυτών ορυχείων ήταν ο τότε επιστάτης των μεταλλείων κ. Α. Τσόλιας που 43 χρόνια μετά αφηγείται: "Είχαμε βάλει παραμίνα (αυτοσχέδιο γιγάντιο φουρνέλο σε όρυγμα βάθους 7-8 μέτρων και διαμέτρου 50 εκατοστών με 50-100 κιλά περίπου δυναμίτη), όπως συνηθίζαμε. Η έκρηξη κατέβαζε ένα βουνό μετάλλευμα ώστε να έχουν δουλειά οι εργάτες όλη μέρα. Όταν έπεσε η παραμίνα έκπληκτος είδα μια γαλαρία στα μισά του βουνού. Αμέσως πήρα ένα σχοινί και κρεμάστηκα προς το μέρος της. Βλέποντας την από κοντά κατάλαβα πως είναι αρχαία. Ανέβηκα τότε και πάλι προς το βουνό για να ειδοποιήσω το Γραφείο Κίνησης και συγκεκριμένα τον κύριο Jung που ήταν ο Γερμανός διευθυντής του μεταλλείου. Όταν με είδαν στο Γραφείο Κίνησης νόμιζαν πως έγινε κάποιο ατύχημα. Ο Jung χάρηκε όταν τον ενημέρωσα για το συμβάν. Πήγαμε τότε επί τόπου και κρεμάστηκε και ο ίδιος από το σχοινί και μπήκε στη γαλαρία. Αυτός μας είπε μετά ότι η γαλαρία αυτή είναι αρχαίο ορυχείο".
Ο Jung έδειξε μεγάλη ευαισθησία και έστειλε ένα αριθμό εργαλείων που βρέθηκαν στη στοά στη Διεύθυνση της Εταιρείας στην Αθήνα, για να παραδοθούν στο Παλαιοντολογικό Μουσείο. Στο μεταξύ διακόπηκαν οι εργασίες εξόρυξης σιδηρομεταλλεύματος στο σημείο της ανακάλυψης.
Λόγω άλλων προτεραιοτήτων την εποχή εκείνη η ΙΗ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων Καβάλας δεν προχώρησε στην ανασκαφική έρευνα του αρχαίου αυτού ορυχείου. Η φήμη ωστόσο για την ανεύρεση προϊστορικών εργαλείων σε ορυχείο κέντρισε αργότερα και το ενδιαφέρον του τότε εφόρου αρχαιοτήτων Δ. Λαζαρίδη και του γάλλου αρχαιολόγου F. Salviat οι οποίοι επισκέφτηκαν το σπήλαιο το 1961 χωρίς να εντοπιστούν ωστόσο αρχαιολογικά ευρήματα.
Το καλοκαίρι του 1981 εντοπίστηκε το αρχαιολογικό ενδιαφέρον στα πλαίσια ενός ευρύτερου προγράμματος αρχαιο μεταλλουργικών ερευνών που πραγματοποιούνταν από το MAX PLANK Institute Heildemberg (Ινστιτούτο Γεωλογικών Μελετών) και την Εφορεία Αρχαιοτήτων Καβάλας. Η ανασκαφική έρευνα, που ολοκληρώθηκε το 1994, έγινε σε τέσσερα ορυχεία και διαπιστώθηκε ότι ήταν ορυχεία της Παλαιολιθικής εποχής.
Η συνδυασμένη χρονολόγηση με ραδιενεργό άνθρακα και μελέτη του παλαιοζωολογικού υλικού εντάσσει τα ορυχεία στην Νεότερη Παλαιολιθική Εποχή και που τοποθετεί τη δραστηριότητα εξόρυξης προ του 6.400 π. Χ. Ο παλαιοντολόγος H.P. Uerpmann αναγνώρισε στα σωζόμενα οστά και κέρατα ζώων π.χ. ελαφιών και που είναι βέβαια γνωστό ότι είχαν επιβιώσει και στη Θάσο της νεολιθικής εποχής. Οι βεβαιωμένες πλέον αυτές χρονολογήσεις τοποθετούν τα ορυχεία ώχρας της Θάσου ανάμεσα στα πρωιμότερα ορυχεία της Ευρώπης, τα οποία είναι οπωσδήποτε πολύ πρωιμότερα από τα αρχαιότερα μέχρι σήμερα γνωστά υπόγεια ορυχεία της Ευρώπης.
Ακόμη ασφαλέστερη ήταν η ένδειξη για τη χρονολόγηση εξορυκτικής δραστηριότητας, στο ένα από τέσσερα ορυχεία, στη Νεότερη Παλαιολιθική εποχή, η οποία προέκυψε από την ανεύρεση ενός κεράτου αντιλόπης του είδους saiga tatarica, είδους που δεν επιβιώνει στη Νότια Ευρώπη μετά το 10.000 π.Χ., εποχή που η Θάσος ήταν ακόμη ενωμένη με την απέναντι ακτή.
Μέσα στην επίχωση των στοών βρέθηκε ριγμένος ένας μεγάλος αριθμός κεράτινων, οστέινων και λίθινων αντικειμένων. Τα περισσότερα από τα αντικείμενα αυτά είναι εργαλεία εξόρυξης, αλλά και αντικείμενα που έχουν σχέση με τη συγκέντρωση και την αποθήκευση της ώχρας. Ως τώρα βρέθηκαν συνολικά 573 αντικείμενα στις δυο στοές του πρώτου ορυχείου.
Τα εργαλεία της εξόρυξης είναι από ακατέργαστο υλικό, αλλά εμφανίζουν ήδη το γνωστό από την μετέπειτα τεχνολογία της μεταλλουργίας δίδυμο της σφήνας και του σφυριού. Κέρατα ελαφιών και οστά μεγάλων ζώων ήταν οι σφήνες ενώ για σφυριά χρησιμοποιούνταν κροκάλες πέτρες.Δίπλα στα ακατέργαστα αυτά εργαλεία εμφανίζονται και αντικείμενα που έχουν δεχθεί κατεργασία. Ορισμένα κέρατα λαξεύονται στο άκρο και πιθανόν χρησιμοποιούνται ως μικρές αξίνες.
Άλλα οστέινα αντικείμενα έχουν πιθανότατα σχέση με την περισυλλογή και την αποθήκευση της ώχρας. Μια μικρή οστέινη σπάτουλα πρέπει να χρησίμευε στη συγκέντρωση της ώχρας, η οποία αποθηκευόταν στο εσωτερικό κεράτων που έχουν δουλευτεί ειδικά. Οι λεπίδες πυρόλιθων πρέπει να χρησιμοποιούνταν στο ξύσιμο ώχρας, αλλά ήταν συγχρόνως και τα εργαλεία που έφεραν οι μεταλλωρύχοι για την κάλυψη και άλλων αναγκών.
Ώχρα
Η εξόρυξη της ώχρας, του "χρυσού" όπως ονομάστηκε, της Παλαιολιθικής εποχής, υπήρξε η πρωιμότερη εξορυκτική δραστηριότητα του ανθρώπου και η πρώτη γνωριμία του με τα μέταλλα. Το ερυθρό χρώμα πρέπει να είχε συμβολική-λατρευτική χρήση στις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες των κυνηγών και των συλλεκτών τροφής. Ήδη από τον άνθρωπο Neandertal η ώχρα με το κόκκινο χρώμα του αίματος και της ζωής εμφανίζεται σε ταφές.
Ορυχεία ώχρας της Παλαιολιθικής Εποχής έχουν εντοπιστεί στην Ευρώπη, στην Αφρική και στην Αυστραλία.Ο παλιός μεταλλωρύχος, Α. Τσόλιας, που ουσιαστικά αυτός είναι που ανακάλυψε τα προϊστορικά αυτά ορυχεία, έχοντας την ιστορική συνείδηση και αισθανόμενος την σπουδαιότητας των ευρημάτων αυτών για την τοποθέτηση της Θάσου μέσα στο χρόνο είπε στον δάσκαλο Βλαστάρη: "Πιδάκιμ αν γίνει κάτ΄ γιατί θα μας μείν΄ μον' η μτζούρα".
ΤΕΛΟΣ
Βιβλιογραφία: (ΥΠΠΟ/ΙΗ΄ ΕΠΚΑ)
Malamidou D., L'habitat et l'architecture du Neolithique Moyen en Macedoine Orientale. Le cas de Limenaria (Thasos), Memoire de DEA-Universite de Paris I, (1996).
Papadopoulos S. & Malamidou D., "Limenaria. A Neolithic and Early Bronze Age settlement at Thasos, North-Εast Aegean", The Neolithic, Chalcolithic and Early Bronze Age in the Aegean, Urla Conference,, (1998 (in press).).
Παπαδόπουλος Σ. & Μαλαμίδου Δ., "Οι πρώιμες φάσεις κατοίκησης του νεολιθικού οικισμού των Λιμεναρίων", Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 2000,, (2001).
Παπαδόπουλος Σ. & Μαλαμίδου Δ., "Ανασκαφική Έρευνα στον προϊστορικό οικισμό Λιμεναρίων Θάσου", Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη, 7, ((1993), 1997,), 559-572.
Παπαδόπουλος Σ & Μαλαμίδου Δ., "Προϊστορικός οικισμός Λιμεναρίων: Η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού", Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 11, ((1997), 1999,), 585-596.
ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΗΜΕΡΙΔΑΣ (υπό έκδοση), 'Δέκα χρόνια ανασκαφικής έρευνας στον προϊστορικό οικισμό Λιμεναρίων Θάσου'',, (11-7-2003).
ΠΗΓΕΣ
1993 Επιστημονικοί υπεύθυνοι:
Στρατής Παπαδόπουλος
Αρχαιολόγος ΙΗ΄Ε.Π.Κ.Α/Δρ Προϊστορικής Αρχαιολογίας
Δημητρία Μαλαμίδου
Αρχαιολόγος ΙΗ' Ε.Π.Κ.Α
Δημήτρης Γιαννάκος εφημ. «Θασίων Γη»
oryktosploutos.net
ΥΠΠΟ/ΙΗ΄ ΕΠΚΑ
