Η Λατρεία της Ιτωνίας Αθηνάς στην Ηπειρωτική και Νησιωτική Ελλάδα, Μέσα από τα Ιερά της, τα Γραπτά Κείμενα και τους Μύθους

Μαρία Ι. Βαϊοπούλου

Σύμφωνα με την μυθολογία η Αθηνά Ιτωνία, πήρε το όνομά της από τον πατέρα της Ίτωνα, γιό του Αμφικτύωνα. Ενδιαφέρουσα είναι επίσης η άποψη να πήρε το όνομά της και από τις Ιτιές. Εξάλλου τα δύο πιο γνωστά ιερά της, εκείνο της Φίλιας στην Καρδίτσα καθώς και εκείνο της Κορώνειας της Βοιωτίας ιδρύθηκαν δίπλα σε ποτάμια. Άσχετα από την προέλευση του ονόματός της η Ιτωνία Αθηνά ταυτίζεται με τον κάτω κόσμο και λατρεύεται ως πάρεδρος του Άδη, αλλά και ως προστάτιδα της χλωρίδας. Από τους αρχαίους συγγραφείς (Παυσανίας, Στράβων, Διόδωρος,… ) γνωρίζουμε την ύπαρξη τριών ιερών αφιερωμένων στην λατρεία της : Στην Φίλια της Καρδίτσας, στην Κορώνεια της Βοιωτίας και στην Αμοργό. Η λατρεία της όμως φαίνεται να έχει εισχωρήσει και σε άλλες πόλεις, όπως η Αθήνα.

Η Θεά

Σύμφωνα με τα μυθολογικά κείμενα η Ιτωνία ήταν κόρη του Θεσσαλού ήρωα Ίτωνα, γιό του Αμφικτύωνα και ανιψιού του Έλληνα. Δηλαδή εγγονή του Δευκαλίωνα και της Πύρρας. Το επίθετο «Ιτωνία» συνδέεται επίσης με το γεγονός ότι η λατρεία της διαδόθηκε από την θεσσαλική πόλη Ίτωνος. Σύμφωνα με την μυθολογία η πόλη Ίτωνος, ιδρύθηκε από τον Δευκαλίωνα, γιο του Προμηθέα. Αναφέρεται δε ως η Τρίτη αρχαιότερη πόλη των Ελλήνων μετά την Ακρόπολη των Αθηνών και την πόλη που ίδρυσε

ο Φορωνεύς του Ινάχου.1  Η Τρίτη εκδοχή, όσον αφορά στην προέλευση του ονόματος της Θεάς, είναι εκείνη που υποστηρίζει η Ileana Chirassi, κατά την οποία, το όνομα «Ιτωνία» είναι πιθανόν να προέρχεται και από την λέξη «Ιτέα» δηλαδή Αθηνά των Ιτεών ή του Ιτεώνα.

Από τις δύο πρώτες εκδοχές προκύπτει και η υπόθεση ότι η Αθηνά Ιτωνία είναι κατεξοχήν θεσσαλική θεότητα. Και οι δύο μύθοι την συνδέουν με μυθικά πρόσωπα προσπαθώντας να τονίσουν ότι οι ρίζες της λατρείας της ανάγονται στο μακρινό παρελθόν και μάλιστα στην Εποχή του Χαλκού.

Τα Ιερά

Όσον αφορά την Θεσσαλία οι πηγές μας οδηγούν στο συμπέρασμα της ύπαρξης περισσοτέρων του ενός Ιερού αφιερωμένου στην Ιτωνία Αθηνά.

Από τον Στράβωνα γνωρίζουμε για την ύπαρξη  δύο ιερών της. Το πρώτο, στις όχθες του ποταμού Κουάριου στην πόλη Ίτωνος στην περιοχή Φθιώτιδας (Αχαΐας), σε απόσταση 60 σταδίων από την πόλη Άλο.2  Σύμφωνα με τον Stählin,  Κουάριος της Αχαΐας Φθιώτιδας είναι ο Ξεριάς, μεγάλος χείμαρρος ο οποίος διέρχεται από την σημερινή πόλη του Αλμυρού, ενώ σύμφωνα με τον Leake, αυτός ταυτίζεται με το Χολόρεμα, το οποίο διέρχεται πλησίον του προϊστορικού οικισμού Ζερέλια3. Στο ίδιο ιερό, πιθανών να αναφέρεται και ο Απολλώνιος ο Ρόδιος 4

Το 1923, ο Μ. Αρβανιτόπουλος έκανε κάποιες δοκιμαστικές τομές στην Άλω, ελπίζοντας στην αποκάλυψη του ιερού της Ιτωνίας. Λόγω του ότι τα μόνα αρχιτεκτονικά λείψανα που έφερε στο φώς χρονολογούνται στη Γεωμετρική Περίοδο, αποφάσισε ότι η προσπάθεια εντοπισμού του Ιερού θα ήταν προτιμότερο να γίνει στην ευρύτερη περιοχή  του Πύργου Κιερίου5, στην Δυτική Θεσσαλία.

Εικ.1. Χάρτης περιοχής Ιερού Ιτωνίας Αθηνάς, Φίλια.  Κτηματολόγιο Α.Ε. 

κλιμ. 1:5000

Το δεύτερο γνωστό από τον Στράβωνα,6  ιερό, είναι εκείνο στην όχθη ενός ποταμού με το όνομα Κουράλιος, ο οποίος χύνεται στον Πηνειό ποταμό. Ο Κουράλιος ταυτίστηκε με τον Σοφαδίτη.

Το 1962 ο Δ. Θεοχάρης άρχισε ανασκαφικές εργασίες στον αρχαιολογικό χώρο της Φίλιας, τις οποίες συνέχισε ο Α. Λιάγκουρας το 1964. Αποκαλύφθηκε αρχαιολογικό υλικό το οποίο χρονολογείται στην Μέση και στην Ύστερη Εποχή Χαλκού. Την επόμενη χρονιά το 1965, ο Δ. Θεοχάρης, συνέχισε την ανασκαφή και είχε αρκετές ενδείξεις ούτως ώστε να ταυτίσει τον χώρο με το ιερό της Ιτωνίας Αθηνάς στο οποίο  αναφέρεται ο Στράβωνας7. (εικ.1, 2).

Εικ. 2. Δύο Υστεροελλαδικά Ειδώλια από τον Αρχαιολογικό 

χώρο της Φίλιας.

Αρκετοί ερευνητές πιστεύουν ότι δεν πρόκειται για δύο διαφορετικά Ιερά αλλά για ένα. Η υπόθεση αυτή αναιρείται από το γεγονός ότι και τα δύο ιερά αναφέρονται από τον ίδιο συγγραφέα. Επίσης δεν είναι δυνατόν ο συγγραφέας να έκανε λάθος διότι τα δύο αυτά ιερά βρίσκονται μεν στο ίδιο γεωγραφικό διαμέρισμα, αλλά το μεν πρώτο βρίσκεται στον Νομό Μαγνησίας (Ανατολική Θεσσαλία) το δε δεύτερο στον Νομό Καρδίτσας. (Δυτική Θεσσαλία). Εξάλλου για το πρώτο ιερό μας δίνει την απόστασή του από την πόλη της Άλω ενώ για το δεύτερο επισημαίνει ότι ο ποταμός Κουράλιος χύνεται στον Πηνειό. Είναι δε γνωστό ότι ο Πηνειός δεν διασχίζει την Μαγνησία. (εικ. 3)

Εικ.3. Χάρτης τμήματος της Θεσσαλίας όπου σημειώνεται η υποτιθέμενη θέση των δύο Ιερών της Ιτωνίας που αναφέρει ο Στράβων. (Google)

Ο Παυσανίας8 αναφέρει ένα ιερό, στην Φθιώτιδα Αχαΐα, το οποίο βρίσκεται ανάμεσα στις πόλεις των Φερών και της Λάρισας Κρεμαστής. Από τον Καλλίμαχο 9 αναφέρονται αγώνες προς τιμήν της Ιτωνίας Αθηνάς.  Σύμφωνα με τον Μ.P.Nilsson, ο χώρος τέλεσής τους ήταν το Δώτιο πεδίο, στην περιοχή της Αγυιάς Λάρισας10. Στο ίδιο ιερό αναφέρεται και ο Στράβων αλλά το αναφέρει σαν ιερό άλσος της Δήμητρας.Τέλος, σύμφωνα με τον Πολύαινο, γιορτή με το όνομα «Ιτώνια» λάμβανε μέρος και στην πόλη του Κραννώνα της Πελασγιώτιδας.11

Τα άλλα γνωστά από τις πηγές ιερά είναι :

α) Από τον Θουκυδίδη, τον Στράβωνα και τον Παυσανία πληροφορούμαστε για την ύπαρξη  σημαντικού Ιερού της Ιτωνίας το οποίο ήταν και πολιτικό- θρησκευτικό κέντρο του Κοινού των Βοιωτών, έξω από την πόλη  Κορώνεια της Βοιωτίας. Οι πηγές μάλιστα αναφέρουν ότι το Ιερό της κοσμούσαν δύο χάλκινα αγάλματα, της Αθηνάς και του Δία, έργα του γλύπτη Αγοράκριτου, μαθητή και συνεργάτη του Φειδία.  Η Κορώνεια, ιδρύθηκε από τον Κορώνο, γιο του Θερσάνδρου και αδερφού του Αλιάρτου12   και κατά άλλους13   από Βοιωτούς του Θεσσαλικού χωριού Άρνη, που διώχθηκαν από τους Θεσσαλούς. Η Κορώνεια ταυτίστηκε με την πόλη που εντοπίσθηκε από τις αρχαιολογικές έρευνες στο λόφο πάνω από τον ποταμό Φάλαρο,νοτιοδυτικά του σημερινού χωριού Μαμούρα.   Σύμφωνα με τον Παυσανία  στο Ιτώνιο της Βοιωτικής Κορώνειας14  τιμόταν η Αθηνά Ιτωνία που οι Βοιωτοί την είχαν φέρει από την παλιά τους πατρίδα την περιοχή της Θεσσαλικής Άρνης.

β) Από τον ψευδό-Πλατωνικό διάλογο «Αξίοχος», όπως επίσης και από τον Παυσανία είναι γνωστές αι Ιτώνιαι Πύλαι. Ο Παυσανίας τις τοποθετεί στον δρόμο από το Φάληρο στην Αθήνα. (εικ. 4) Είναι πιθανόν να υπήρχε ιερό της Ιτωνίας πλησίον των Ιτωνίων Θυρών ή απλά ο δρόμος που πέρναγε από αυτές να οδηγούσε σε Ιερό της Ιτωνίας. Όποια από τις δύο υποθέσεις και να ισχύει, το γεγονός ότι ένα ιερό έδωσε το όνομά του σε θύρες αποδεικνύει ότι πρόκειται για κάποιο σημαντικό ιερό.

γ) Τέλος γνωρίζουμε για την ύπαρξη ιερού της Ιτωνίας Αθηνάς στην Αμοργό. Το ιερό αυτό αναφέρεται σε πολλές επιγραφές της Αρκεσίνης και της Μινώας15. Στα τιμητικά ψηφίσματα για τους άρχοντες των Ίτωνίων, αναφέρεται σαν εορτή κοινή και για τις δύο πόλεις16. Σύμφωνα με την κα Λ. Μαραγκού, το ιερό εντοπίσθηκε στον δρόμο μεταξύ των δύο πόλεων, νοτιοανατολικά της Αρκεσίνης. 17  Πιο συγκεκριμένα στη θέση «Ψηλός Τράφος» που φέρεται και ως θέση εύρεσης της επιγραφής IG XII 7, 25 η οποία αναφέρεται στην εορτή των Ιτωνίων.18

  

Η Λατρεία της Ιτωνίας Αθηνάς

Η λατρεία της Ιτωνίας Αθηνάς συνδέεται με δύο βασικά στοιχεία: το νερό και την βλάστηση. Όσον αφορά το πρώτο αποδεικνύεται από την θέση των ιερών της. Τα δύο από τα ιερά της των οποίων γνωρίζουμε την ακριβή τους θέση, δηλαδή εκείνο της Φίλιας στην Θεσσαλία, και εκείνο στην Κορώνεια της Βοιωτίας, είναι δίπλα σε ποτάμια, τα οποία και τα δύο φέρουν το όνομα Κουάριος ή Κουράλιος. Το ίδιο ισχύει και για το ιερό που αναφέρει ο Στράβων κοντά στην πόλη Άλο της Μαγνησίας. Τέλος γνωρίζουμε ότι αι Ιτώνιαι Πύλαι, στην Αττική βρίσκονται πλησίον του ποταμού Ιλισού.

Ο Παυσανίας19  αναφέρει ότι στον Ναό της Ιτωνίας Αθηνάς στην Κορώνεια της Βοιωτίας υπήρχαν μπρούτζινα αγάλματα της Αθηνάς και του Δία. Σύμφωνα με τον Στράβωνα  τα λατρευτικά αγάλματα στα οποία αναφέρεται  ο Παυσανίας παρίσταναν τον Άδη και την Αθηνά. Η μυστική αιτία20  που αναφέρει ο Στράβων  να συνδέει την Αθηνά με τον Άδη είναι ότι η Αθηνά Ιτωνία λατρευόταν και ως  δέσποινα του κάτω κόσμου, πάρεδρος του υποχθόνιου Δία ή Άδη. Είναι γνωστό ότι σύμφωνα με την ορφική κοσμογονία21  , ο Δίας είναι μόνος παντοδύναμος αλλά και χθόνιος θεός. Παρότι στις νεότερες εκδοχές των μύθων ο Ποσειδώνας λατρευόταν ως θεός των πηγών και των ποταμών,  στη Θεσσαλία και την Βοιωτία λατρευόταν, ως κυρίαρχος του Άδη και πάρεδρος της Ιτωνίας.

Ξεκινώντας από την Αίγυπτο και το Βιβλίο των νεκρών, τα ορφικά, και την κλασσική ελληνική μυθολογία, την οποία παίρνω το θάρρος να ονομάσω κωδικοποιημένη μυθολογία,  το νερό και το δένδρο είναι συνδεδεμένα με τις χθόνιες θεότητες.

Το όνομα του ποταμού, το οποίο περνά δίπλα στα ιερά της Ιτωνίας, στις περισσότερες περιπτώσεις είναι Κουάριος ή Κουράλιος. Μία εκδοχή είναι να προέρχεται είτε από την λέξη κούρη (=κόρη) είτε από την λέξη κουρά. Σύμφωνα με τον Karl Kerenyi το άδυτο του ιερού ήταν στο ποτάμι  το οποίο πιθανόν πήρε το όνομά του από το γεγονός ότι η θεά λάμβανε σαν προσφορές τις τρίχες των αγοριών και των κοριτσιών που ξύριζαν το κεφάλι τους και πέταγαν τις τρίχες στο ποτάμι. Το ξυρισμένο κεφάλι δήλωνε τη θυσία καθότι το ξύρισμα της μακριάς κόμης  άνηκε στην έναρξη της ιεροτελεστίας της μύησης. Στα Διονυσιακά του Νόννου22   αναφέρεται ότι στον Αστερίωνα οι νεαροί άντρες κόβανε τα μαλλιά τους σε μια τελετή όπου εορτάζονταν η ενηλικίωση τους. Τα μακριά μαλλιά ήταν αφιερωμένα στους Ποταμούς, που θεωρούνταν οι φύλακες της νιότης.

Η θυσία των μαλλιών εθεωρείτο μία από τις σημαντικότερες θυσίες, γιατί τα μαλλιά ήταν αναγκαίο στόλισμα της φυσικής τους ομορφιάς, για την οποία ήταν τόσο περήφανοι. Στην 23η  ωδή της “Ιλιάδας”, ο Αχιλλέας απευθυνόμενος στον Σπερχειό ποταμό, λέει: “Ω Σπερχειέ, ο Πηλέας ο πατέρας μου σου είχε κάνει τάμα ανώφελο. Είχε υποσχεθεί, πως εκεί κάτω, σα γυρίσω, στης λατρευτής πατρίδας μου τη γη, θενάκοβα, να σε τιμήσω, τα δόλια μου μαλλιά, …Τώρα, μια που δεν θα ξαναγυρίσω στη γη εκείνη που με γέννησε, θέλω τα μαλλιά μου να χαρίσω στον ήρωα τον Πάτροκλο, μαζί του να τα πάρει.”

Το κούρεμα έχει έναν ιδιαίτερο συμβολισμό στις θρησκευτικές παραδόσεις αρκετών λαών. Μας είναι γνωστός ο Μύθος της Δαλιδά23 η οποία υπακούοντας στους Φιλισταίους έκοψε τα μαλλιά του Σαμψών ούτως ώστε εκείνος να χάσει την δύναμή του. Συνδυάζοντας τον μύθο της Δαλιδά και του Σαμψών με τους Φιλισταίους και την σχέση τους με τους μυκηναίους Έλληνες και τους λαούς της θάλασσας μπορούμε να υποθέσουμε την αρχαιότητα και τις ρίζες του συγκεκριμένου μύθου καθώς και την σχέση του με την Ύστερη Εποχή του Χαλκού στην Ελλάδα.

Παίρνοντας το ρίσκο να κατηγορηθούμε για αυθαίρετα συμπεράσματα  θα θέλαμε για ακόμη μια φορά να υποστηρίξουμε ότι οι Ιεροί χώροι, τουλάχιστον όσον αφορά στον Ελλαδικό χώρο έχουν τις ρίζες τους στους Προϊστορικούς Χρόνους, και δη στην Εποχή του Χαλκού.Από την θρησκειολογία είναι γνωστό ότι ο Ιερός χώρος δεν ιδρύεται από τον άνθρωπο αλλά αποκαλύπτεται σε αυτόν. Ο θρησκευτικός Χώρος και Χρόνος, αποτελούν μια ξεχωριστή οντότητα και έχουν δική τους αυτοτελή ταυτότητα. Δεν έχουν καμία σχέση με τα κοινωνικοπολιτικά status. Είναι αυτόνομα και πέρα από το συνειδητό γίγνεσθαι του ατόμου.

Στην ίδρυση ιερού μπορεί κάποιος να αναφέρεται μόνο στην περίπτωση της μετακίνησης πληθυσμού και της ίδρυσης μιας νέας πόλης η οποία δεν έχει αποκτήσει ακόμη την δική της ιστορική ταυτότητα. Ακόμη και σε αυτή την περίπτωση ο χώρος που επιλέγεται πρέπει να φέρει τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της θέσης του προηγούμενου Ιερού και να πληροί όλες τις προϋποθέσεις ούτως ώστε η τελετή η οποία είναι συνδεδεμένη με την θεότητα να μπορεί να λαμβάνει χώρα. 24

Σε χώρες όπως η Ελλάδα, όπου η βροχή δεν είναι συνηθισμένο καιρικό φαινόμενο, και όπου μπορεί κανείς να ταξιδεύει μια ολόκληρη μέρα χωρίς να συναντήσει μια πηγή, το νερό είναι όχι μονάχα ένα πολύτιμο αγαθό, αλλά και η ίδια η προϋπόθεση για την ανθρώπινη ύπαρξη. Το συναίσθημα που ένοιωσε ο πρωτόγονος άνθρωπος μπροστά σε μία πηγή η οποία αναβρύζει μέσα από την γη, χωρίς να ξέρει από πού προέρχεται, δεν μπορούσε παρά να συνδέεται με το θείο. Με τις χθόνιες θεότητες που στέλνουν την ευλογία τους στην γη. Οι πηγές καταλήγουν στους ποταμούς, με αποτέλεσμα όλη η φύση να ανανεώνεται αδιάκοπα στις όχθες τους. Το ποτάμι είναι αιώνιο, άρα είναι θεός. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά ιερά ήταν είτε δίπλα σε ποτάμια είτε μέσα σε Ιερά άλση.

Εικ. 4. Χάρτης της Αρχαίας Αθήνας όπου σημειώνονται αι Ιτώνιαι Πύλαι.

Οι Βοιωτοί τιμούσαν την Αθηνά και ως προστάτιδα της βλάστησης. Προσωποποίηση της βλάστησης ήταν η μυθική ιέρειά της Ιοδάμα,25  η οποία κατά τις τοπικές παραδόσεις, έπεφτε σε νάρκη κατά τους χειμερινούς μήνες και περίμενε την φωτιά που άναβαν την άνοιξη στο βωμό της για να αναζωογονηθεί. Σε άλλη παραλλαγή του μύθου η Ιοδάμα ήταν αδελφή της Ιτωνίας Αθηνάς, η οποία μία μέρα ασκούμενη στα όπλα σκότωσε την Ιοδάμα χωρίς να το θέλει. Η Ιοδάμα, ιέρεια της Αθηνάς, ναρκώνεται τους χειμερινούς μήνες, χωρίς να πεθαίνει και περιμένει την ζεστασιά της Άνοιξης να αναστηθεί. Μύθος ανάλογος με εκείνον της Δήμητρας και της κόρης της Περσεφόνης η οποία γυρίζει από τον κόσμο των νεκρών κάθε Άνοιξη που ανασταίνεται η φύση.

Στο Δώτιο πεδίον όπου ο Καλλίμαχος αναφέρει αγώνες προς τιμήν της Ιτωνίας Αθηνάς, γνωστό είναι το ιερό άλσος της Δήμητρας. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι όταν η Ιτωνία ταυτίστηκε πλέον με την Αθηνά και απέκτησε τα χαρακτηριστικά της πολεμικής θεότητας26, ξεχάσθηκε ο ρόλος της ως θεά της γεωργίας, ιδιότητα η οποία προσαρτήθηκε στην θεά Δήμητρα, οπότε το ιερό της Ιτωνίας, μετατράπηκε σε ιερό της Δήμητρας. Πολύ πιθανόν για κάποιο χρονικό διάστημα οι δύο θεότητες να λατρευόταν στον ίδιο χώρο, μέχρι την επικράτηση της Δήμητρας. Απόρροια αυτού του γεγονότος είναι ίσως η συνέχιση των εορτών προς τιμή της Ιτωνίας.

Ένα στοιχείο που συνδέει την Ιτωνία και με τις δύο ιδιότητές της εκείνη της χθόνιας θεότητας καθώς και εκείνη της προστάτιδας της βλάστησης είναι η Ιτιά. Δένδρο το οποίο φύεται δίπλα σε ποτάμια, όπου βρίσκουμε και τα περισσότερα ιερά της Ιτωνίας. Η Ιτιά, σύμφωνα με την βοτανική και ιερή παράδοση των ελλήνων είναι ένα φυτό στείρο, σε αντίθεση με την παράδοση στην Κρήτη όπου έχει μία αξία θετική. Σύμφωνα με τον Πλίνιο, οι καρποί των Ιτιών στην Κρήτη27 αυτών που φυτρώνουν δίπλα στην σπηλιά όπου ανετράφει ο Δίας έχουν το μέγεθος των μπιζελιών. Την ίδια ποικιλία ιτιάς συναντάμε και στην Θεσσαλία.

Όπως αναφέρθηκε στην αρχή της ανακοίνωσης η Ιτωνία θεωρείται θεσσαλική θεότητα, η οποία μεταφέρθηκε στην συνέχεια στην Βοιωτία, από τους εκπατρισμένους Βοιωτούς, τους οποίους σύμφωνα με τον Θουκυδίδη,  τους είχαν διώξει οι εισβολείς Θεσσαλοί «εξήντα χρόνια μετά την άλωση της Τροίας»28. Ο Στράβων συμπληρώνοντας τον Θουκυδίδη, λέει ότι οι εκπατρισμένοι από την Θεσσαλία Βοιωτοί,29   αφού έγιναν κύριοι του Ορχομενού και της Κορώνειας ίδρυσαν « το νέον, ομώνυμο στο θεσσαλικό ιερόν της Ιτωνίας Αθηνάς». Ερωτηματικά προξενεί η ύπαρξη ιερού της Ιτωνίας Αθηνάς στην Αμοργό.

Τα κοινά στοιχεία των ελληνικών μυθολογικών κοσμογονιών – δηλ. της Ορφικής, του Ομήρου ή του Ησιόδου, με των αντίστοιχων ανατολικών είναι τόσα πολλά που είναι αδύνατον να τις διαχωρίσουμε. Γνωρίζουμε ότι ανήκουν στην ίδια «οικογένεια» και έχουν παρόμοιες πλοκές και την ίδια εξέλιξη. Εξάλλου είναι αποδεδειγμένο πια,   ότι ακόμη και οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι ακολουθούν κατά κάποιο τρόπο την σκέψη τους.

Ο Ν. Παπαχατζής30    θεωρεί την Ιτωνία ως μία Αιολική θεότητα του κάτω κόσμου, η οποία αργότερα ταυτίσθηκε με την Αθηνά, όταν ήδη είχε αποκτήσει και το χαρακτήρα της πολεμικής θεότητας. Θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε ότι η Ιτωνία είναι περισσότερο μεσογειακή θεότητα παρά θεσσαλική. Μία θεότητα η οποία πέρασε κάποια χρονική στιγμή στην Θεσσαλία, ταίριαξε με τους μύθους και τις παραδόσεις των φύλλων που κατοικούσαν εκείνη την στιγμή στον χώρο και από εκεί πέρασε πλέον στην Βοιωτία και την Αττική.  Δεχόμενοι την υπόθεση ότι η Ιτωνία είναι μία μεσογειακή θεότητα, οδηγούμαστε στην υπόθεση ότι το ιερό της στην Αμοργό είναι αρχαιότερο εκείνων της Θεσσαλίας.

Όσον αφορά στην Αθηνά, όλες οι ενδείξεις μας οδηγούν ότι ανήκει περισσότερο σε έναν κόσμο μεσογειακό παρά σε έναν καθαρά ελληνικό. Γι’ αυτό τον μεσογειακό κόσμο η Αθηνά είναι συνδεδεμένη επίσης  και  με  βλάστηση.  Ο  V.  Wilamowitz31,  ο  οποίος  θεωρεί  την θεά Αθηνά κρητικής προέλευσης, ισχυρίζεται ότι η Ιτωνία, η οποία ήταν θεότητα των Θεσσαλών, των Φωκιαίων και των Βοιωτών, πήρε κάποια από τα χαρακτηριστικά της Αθηνάς όταν εκείνη εισήχθη στην Ηπειρωτική Ελλάδα από την Κρήτη.

Γνωρίζουμε ήδη ότι μετά την ΧΧVI Δυναστεία της Αιγύπτου στην αιγυπτιακή θρησκεία ο συνδυασμός διαφορετικών θεών σε μία σύνθετη θεότητα αποτελεί χαρακτηριστικό της αιγυπτιακής θρησκείας. Συνήθεια που πιθανόν να ίσχυε και για άλλες μεσογειακές χώρες. Στην προκειμένη περίπτωση, έχουμε την συγχώνευση των δύο θεοτήτων, της Ιτωνίας και της Αθηνάς, σε μία θεότητα, με αποτέλεσμα να έχουμε την Αθηνά Ιτωνία, μία πολεμική θεά, την εικόνα της οποίας συναντάμε στον οπισθότυπο των νομισμάτων του κοινού των Θεσσαλών (εικ.5) και των Βοιωτών.

Εικ. 5. Νομίσματα του Κοινού των Θεσσαλών. 

Εξάλλου ο Στράβων μας λέει ότι η Ιτωνία Αθηνά παρίσταται στα λατρευτικά αγάλματα με τον Άδη/Δία : ὥς  φασι,  μυστικὴν αἰτίαν δηλαδή μόνο οι μυημένοι ήξεραν τον λόγο. Γνωρίζουμε δε ότι η μυστική αιτία παρουσίαζε την Αθηνά ως κόρη του υποχθόνιου βασιλιά ή ως σύζυγο του, δηλαδή   ως υποχθόνια βασίλισσα. Μία λατρεία   που κρατήθηκε από τους μυημένους και μετά την ίδρυση του δωδεκάθεου και την συγχώνευση της με την Αθηνά.

ΤΕΛΟΣ

ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ

 ΑΝΑΦΟΡΕΣ 

1   Myth. Graeci vol III fasc. II, Excerpta Vaticana 1

2    …. ὁ δὲ Φθιωτικὸς Ἅλος ὑπὸ τῶι πέρατι κεῖται τῆς Ὄθρυος ὄρους πρὸς ἄρκτον κειμένου τῆι Φθιώτιδι, ὁμόρου δὲ τῶι Τυφρηστῶι καὶ τοῖς

Δόλοψιν, κἀνθένδε παρατείνοντος εἰς τὰ πλησίον τοῦ Μαλιακοῦ κόλπου. ἀπέχει δὲ Ἰτώνου περὶ ἑξήκοντα σταδίους ὁ Ἅλος ἢ ἡ Ἅλος· Στράβων, 9,5,8 

3  Βλ. σχετικά Stählin 1924; Leake 1835.

4    επ’ ακροτάτησι δέ νύμφαι 

Πηλιάδες σκοπιήσιν εθάμβεον, εισορόωσαι έργον ‘Αθηναίης ‘Ιτωνίδος ηδέ καί αυτούς ήρωας χείρεσσιν επικραδάοντας ερετμά: 

αυτάρ όγ’ εξ υπάτου όρεος κίεν άγχι θαλάσσης Χείρων Φιλλυρίδης, πολιή δ’ επί κύματος αγή τέγγε πόδας, καί πολλά βαρείη χειρί κελεύων νόστον επευφήμησεν απηρέα νισσομένοισιν: 

Απολλώνιος ο Ρόδιος : Αργοναυτικά 1, 721 

5   Τα  αρχιτεκτονικά  λείψανα  στην  θέση  «Ογλάς»,  ταυτίζονται  με  την  Ακρόπολη  της  Πόλης  Κιέριον,  των  Ιστορικών  Χρόνων,  ενώ  η  θέση  «Μακρυά  Μαγούλα» 

ταυτίζεται με τον οικισμό της Ύστερης Εποχής του Χαλκού,  Άρνη.  

6    … ἔστι δὲ καὶ Φαρκαδὼν ἐν τῆι Ἱστιαιώτιδι, καὶ ῥεῖ δι᾽ αὐτῶν ὁ Πηνειὸς καὶ ὁ Κουράλιος· ὧν ὁ Κουράλιος ῥυεὶς παρὰ τὸ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς ἱερὸν εἰς τὸν Πηνειὸν ἐξίησιν, αὐτὸς δ᾽ ὁ Πηνειὸς ἄρχεται μὲν ἐκ Πίνδου,…. Στράβων, 9,5,17

7  Βλ. Θεοχάρης 1961. 1963. 1964. 1965. 1967. Πιλάλη-Παπαστεργιου &  Παπαευθυμίου-Παπανθήμου 1983.  Ιντεσίνογλου 2003.

8    Παυσανίας  1.13.2 

9    Καλλίμαχος, Ύμνος V

10  Nilsson 1992

11    ……ἐορτῆς οὔσης τῶν καλουμένων Ἱτωνίων, ἐν  ᾗ πάντες Κραννώνιοι παίζουσιν, ἀναμίξας τοῖς ἐν τᾗ πόλει  φύλαξι τούς από τῆς πόλεως τελώνας καί νήφοντας ἐπιστήσας οἰνωμένοις πλείους χιλίων πολίτας ἀποκτείνας τύραννος  Κραννωνίων ἐγένετο (Πολύαινος  2.34)

12     Παυσανίας

13   Στράβων Θ΄411

14   ἡ μὲν οὖν Κορώνεια ἐγγὺς τοῦ Ἑλικῶνός ἐστιν ἐφ᾽ ὕψους ἱδρυμένη, κατελάβοντο δ᾽ αὐτὴν ἐπανιόντες ἐκ τῆς Θετταλικῆς Ἄρνης οἱ Βοιωτοὶ μετὰ τὰ Τρωικά, ὅτε περ καὶ τὸν Ὀρχομενὸν ἔσχον· κρατήσαντες δὲ τῆς Κορωνείας ἐν τῶι πρὸ αὐτῆς πεδίωι τὸ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς ἱερὸν ἱδρύσαντο ὁμώνυμον τῶι Θετταλικῶι, καὶ τὸν παραρρέοντα ποταμὸν Κουάριον προσηγόρευσαν ὁμοφώνως τῶι ἐκεῖ. Ἀλκαῖος δὲ καλεῖ Κωράλιον λέγων «ὦ

‘νἆσς᾽ Ἀθανάα «πολἑμηδόκος, ἅ ποι Κορωνίας ἐπὶ λαΐω ναύω πάροιθεν ἀμφἷβαίνεις Κωραλίω ποταμῶ παρ᾽ ὄχθαις.» Στράβων (9, 28)

15  Vanseveren 1937.

16  Γαλλής 1976, 176-178

17   Μαραγκού, 2002,340. 

18   Μαραγκού, 2005, 202 σημ. 637

19   Παυσανίας Βοιωτικά- Φωκικά  ΙΧ, 34,1 

20   … ἐνταῦθα δὲ καὶ τὰ Παμβοιώτια συντέλουν· συγκαθίδρυται δὲ τῆι Ἀθηνᾶι ὁ Ἅιδης κατά τινά, ὥς φασι, μυστικὴν αἰτίαν. Στράβων 9,2.28

21   Ζεύς πρώτος γένετο, Ζεύς ύστατος αργικέραυνος. Ζεύς αρχή, Ζεύς μέσσα, Διός δ’εκ πάντα τέτικται. Ζεύς βασιλεύς, Ζεύς αρχός απάντων […]

(ψολ.17[13]΄19[15])

22  Νόννος : Αιγύπτιος ποιητής (περί τα 450μ.Χ.)

23   Κριτές 16:4-20

24   Βλ. Ιερό Ιτωνίας Αθηνάς στην Φίλια Καρδίτσας και Ιερό Ιτωνίας Αθηνάς στην Κορώνεια Βοιωτίας

25   …  λέγεται δὲ καὶ τοιόνδε, Ἰοδάμαν ἱερωμένην τῇ θεῷ νύκτωρ ἐς τὸ τέμενος ἐσελθεῖν καὶ αὐτῇ τὴν Ἀθηνᾶν φανῆναι, τῷ χιτῶνι δὲ τῆς θεοῦ τὴν Μεδούσης ἐπεῖναι τῆς Γοργόνος κεφαλήν· Ἰοδάμαν δέ, ὡς εἶδε, γενέσθαι λίθον. καὶ διὰ τοῦτο ἐπιτιθεῖσα γυνὴ πῦρ ἀνὰ πᾶσαν ἡμέραν ἐπὶ τῆς Ἰοδάμας τὸν βωμὸν ἐς τρὶς ἐπιλέγει τῇ Βοιωτῶν φωνῇ Ἰοδάμαν ζῆν καὶ αἰτεῖν πῦρ. (Παυσανίας 9.34.2)

26   Στον οπισθότυπο των νομισμάτων του κοινού των Θεσσαλών καθώς και εκείνου των Βοιωτών η Αθηνά Ιτωνία παριστάνεται σαν πολεμική θεότητα. 

27   Plin. N.H . XVI  26  46

28   Θουκυδίδης 1, 12

29   ἡ μὲν οὖν Κορώνεια ἐγγὺς τοῦ Ἑλικῶνός ἐστιν ἐφ᾽ ὕψους ἱδρυμένη, κατελάβοντο δ᾽  αὐτὴν ἐπανιόντες ἐκ τῆς Θετταλικῆς Ἄρνης οἱ Βοιωτοὶ μετὰ τὰ Τρωικά, ὅτε περ καὶ τὸν Ὀρχομενὸν ἔσχον· κρατήσαντες δὲ τῆς Κορωνείας ἐν τῶι πρὸ αὐτῆς πεδίωι τὸ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς ἱερὸν ἱδρύσαντο ὁμώνυμον τῶι Θετταλικῶι, καὶ τὸν παραρρέοντα  ποταμὸν  Κουάριον προσηγόρευσαν ὁμοφώνως  τῶι  ἐκεῖ. Ἀλκαῖος δὲ καλεῖ Κωράλιον λέγων «ὦ ‘νἆσς᾽ Ἀθανάα «πολἑμηδόκος, ἅ ποι Κορωνίας ἐπὶ λαΐω ναύω πάροιθεν ἀμφἷβαίνεις Κωραλίω ποταμῶ παρ᾽ ὄχθαις.» Στράβων (9, 28)

30   Ν. Παπαχατζής, 1992

31   V. Wilamowitz, 1956

Απόσπασμα από τον τόμο ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΔΙΕΘΝΕΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΡΟΔΟΣ 2009

ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Burkert, W.  1999.  La tradition orientale dans la culture grecque (2001)

Chirassi-Colombo,  Il.    1973  Note  sul  Pantheon  Miceneo  in  Creta  : Riconsiderando  la  KN V 52.  Πεπραγμένα του Γ’Διεθνούς   Κρητολογικού Συνεδρίου. Αθήνα 

Γαλλής, K. 1976.  ΑΔ 31 Χρον.: 176-178.

Γιαννόπουλος,   Ν. Ι.    1891:  Επιγραφαί  της  επαρχίας  Αλμυρού.  BCH 

15,1: 562- 571

Γιαννόπουλος,  Ν. Ι.  1892. H Φθιωτική πόλης Ίτωνος. BCH 16,1:  σελ. 

473-478 

Γιαννόπουλος,  Ν. Ι.    1927-8a.    Επιγραφαί  εκ  Φίλιας  της  Θεσσαλικής Καρδίτσης. Αρχ.Εφ. σελ.119-127.

Γιαννόπουλος, Ν. Ι.  1927-8β. Παρατηρήσεις περί της εκ της Φίλιας της Καρδίτσας Επιγραφές  Αρχ.Εφ.  σελ. 203-205.

Γιαννόπουλος,  Ν. Ι.  1927-28γ.  Επιγραφαί  εκ  Θεσσαλίας.  Α.Δ. 11  σελ. 

55-67.

Darenberg- Saglio  1900. Dictionnaire des Antiquités Duchemin , J. 1995.  Mythes  grecs et sources orientales 

Gautier, Ph. 1980. Études sur des inscriptions d’Amorgos, BCH 104, 1: 

206-207, σημ.30-32 σ. 219 σημ 73.

Habicht, C. 1987. Neue Inschriften aus Thessalien. Demetrias V. Bonn, Rudolf Habelt, 307-317.

Θεοχάρης Δ. 1961-62.  AΔ 17 Χρον.: 178-9. Θεοχάρης Δ. 1963.  AΔ 18 A: 135-9.

Θεοχάρης Δ. 1964.  AΔ 19  Χρον.: 260-1, 265-7. Θεοχάρης Δ. 1965.  AΔ 20 Χρον.: 311-3.

Θεοχάρης Δ. 1967.  AΔ 22 B 2 Χρον.:  296-7.

Ιντζεσίλογλου,  Μπ.   2003.  Η  Ιτωνία Αθηνά  και  το  ομοσπονδιακό  ιερό 

της στη Φίλια Καρδίτσας.  Α.Ε.Θ.Σ.Ε. Βόλος 

Kerenyi,  K.   1952.  Athena, Virgin and Mother in Greek Religion

Μαραγκού  ,   Λ.  2002.    Αμοργός Ι – Η Μίνωα : Η πόλις, ο λιμήν και η μείζων περιφέρεια.   Αθήνα. 

Leake,  W.  M.  1835.  Travels  in  Northern  Greece.  Vols.  I-VI,  London, 

1835 

Μαραγκού ,  Λ.  2005. Αμοργός  ΙΙ- Οι Αρχαίοι Πύργοι.  Αθήνα.

Nilsson, M. P  1992.  Η  Μυκηναϊκή προέλευση της ελληνικής μυθολογίας. Δωδώνη. 

Παπαχατζής,  Ν.  Δ.    1992.    Η  φύση  και  η  καταγωγή  της  Θεσσαλικής Ιτωνίας  και  της  Πανελλήνιας Αθηνάς.  Διεθνές Συνέδριο για την Αρχαία Θεσσαλία  στη μνήμη Δ. Θεοχάρη. Αθήνα. 

Πιλάλη-Παπαστεργιου,  A.  &    Παπαευθυμίου-Παπανθήμου,  Κ.   1983. Νέα  Ανασκαφική  έρευνα  στο  Ιερό  της  Φίλιας.  Ανθρωπολογικά  4  σελ. 

49-68.

Preller, L. 1894-1926. Griechische mythologie. Berlin,  Weidmann. Smith ,W. (ed.)  1870.  Dictionary  of Greek and Roman Antiquities Stählin  Fr  2008.  Das  hellenische  Thessalien.  Landeskundliche  und 

geschichtliche   Beschreibung   Thessaliens   in   der   hellenischen   und 

römischen Zeit. Stuttgart

Vanseveren, J. 1937. Inscriptions d’ Amorgos,  RPhil  11,  318 σημ.12-13 Mythographi graeci. Vol. III, Fasc. II: Palaephati Περί απίστων. Heracliti qui fertur  libellus Περί απίστων.  Excerpta vaticana

Wilamowitz-Moellendorf, U. V. 1956. Der Glaube der Hellenen. Basel, Benno Schwabe & Co.