(Νεολιθική εποχή)∗
Δρ. Χριστίνα Μαραγκού
αρχαιολόγος
«Γράµµατα ... ὑποµνήσεως φάρµακον»
(Πλάτωνος Φαίδρος 275α)
Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Πληροφορίες σχετικά
µε ενδεχόµενα συστήµατα (κατα)γραφής, σηµείωσης ή αριθµητικής πριν από τις αρχαιότερες
αποκρυπτογραφηµένες γραφές βασίζονται σε υλικά κατάλοιπα και στη µελέτη της ανθρώπινης
νόησης και των συµβολικών συµπεριφορών. Η
« αρχαιολογία της νόησης»
(cognitive archaology) εξετάζει µαρτυρίες ήδη της Παλαιολιθικής εποχής και, εκτός
από τα αρχαιολογικά
δεδοµένα
και την κοινωνική ανθρωπολογία, στηρίζεται και σε άλλες
επιστήµες (βιολογία, νευρολογία, ψυχολογία…).
Επειδή η ανθρώπινη µνήµη
είναι πεπερασµένη, µετά από ένα βασικό στάδιο εξέλιξης, στην Παλαιολιθική περίοδο,
ο άνθρωπος άρχισε να χρησιµοποιεί
εξωτερικούς (εκτός του ανθρώπινου σώµατος, εξωσωµατικούς)
τρόπους αποθήκευσης δεδοµένων µε µνηµοτεχνικούς
µηχανισµούς. Στη συνέχεια
επινόησε υλικά µέσα για
την καταχώρηση, αποθήκευση
και ανάκτηση πληροφοριών (F. D’Errico), αφού ήταν πλέον αδύνατη η
διάσωση και διαχείριση όλων των απαραίτητων στοιχείων για τη λειτουργία µιας
δεδοµένης κοινωνίας (A. Leroi- Gourhan). Τα δεδοµένα άρχισαν να υλοποιούνται σε
συστήµατα σηµείων, απαραίτητα σε κώδικες επικοινωνίας, όπως είναι η καταγραφή, η
αριθµητική ή η γραφή. Με την έννοια αυτή, ένα σηµείο αποτελείται από δύο µέρη, το
σηµαίνον (σύµβολο) και το σηµαινόµενο, των οποίων η σχέση είναι αυθαίρετη και έχει
νόηµα µόνο µέσα στο συγκεκριµένο σηµειακό σύστηµα και για όσους γνωρίζουν τον
κώδικα αντιστοιχίας.
 |
| Νεα Νικομήδεια 7000 π.Χ. |
Συγκεκριµένα, ορισµένα
ραβδοειδή αντικείµενα από οστό, κέρατο ή ελεφαντόδοντο
µε σειρές εγκοπών ή
εγχαράξεων που χρονολογούνται από την Ανώτερη Παλαιολιθική της Ευρώπης (που αρχίζει
πριν από περίπου 35.000 χρόνια) και εξής –παρόµοιας µορφολογίας αντικείµενα από
άλλες ύλες χρησιµοποιούνται ακόµη, µε βάση εθνογραφικές µαρτυρίες-, έχουν ερµηνευθεί
κατά καιρούς ως τα παλαιότερα διατηρούµενα επινοήµατα για τη µέτρηση και την καταγραφή
(tallies, σηµαδεµένες ράβδοι): µέτρηση επιδόσεων στο κυνήγι (από τις πρώτες ερµηνείες),
ή σηµείωση ρυθµών, έννοιας εγγενούς στον άνθρωπο, δηλαδή χρονικών περιόδων (ηµερολόγια
βασισµένα στις φάσεις της σελήνης, Α. Marshack) ή ενοτήτων απαγγελίας ή ασµάτων που αντιστοιχούσαν στο ρυθµό του λόγου
(Α. Leroi-Gourhan). Τα σηµεία (σηµάδια) µπορούν να οµαδοποιηθούν, χωρίς να µπορεί
όµως να γίνει διάκριση σε ποιοτικές υποκατηγορίες µονάδων, εφόσον τα επαναλαµβανόµενα
σηµεία είναι όµοια, και χωρίς να µπορεί να αλλάξει ό,τι έχει ήδη καταγραφεί. Στη
Μεσολιθική εποχή της Ευρώπης (Αzilien, περίπου 11.000-9.000 χρόνια πριν από σήµερα),
επιµήκη βότσαλα φέρουν και αυτά οµάδες γραπτών ή εγχάρακτων σηµείων και ερµηνεύθηκαν
(C. Couraud) πάλι ως σεληνιακά ηµερολόγια ή ως καταγραφές
θηραµάτων, ερµηνεία που δεν έγινε δεκτή από άλλους. Πιστεύεται ωστόσο ότι,
τουλάχιστον από την Ανώτερη Παλαιολιθική και εξής, ο άνθρωπος είχε εφεύρει τεχνητά
(εξωσωµατικά) µνηµονικά συστήµατα, έστω και αν οι ακριβείς λόγοι για τους οποίους
θα είχαν χρησιµοποιηθεί µας είναι άγνωστοι. Την σηµείωση, επεξεργασία και ανάκτηση
των συστηµάτων αυτών διέπουν οι ακόλουθοι παράγοντες: η µορφολογία των
στοιχείων τους, η διάταξή τους στον χώρο, η σσσώρευσή τους στη διάρκεια του
χρόνου και ο αριθµός τους (F. D’Errico).
∗ Η σύνταξη του κειµένου ολοκληρώθηκε τον Ιούνιο του 2004.
 |
| ΝΤΙΓΚΙΛΙ ΤΑΣ - ΚΑΒΑΛΆ |
ΙΙ. ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
Στη Νεολιθική
εποχή, η σωρεία πληροφοριών απαιτούσε αποτελεσµατικότερο σύστηµα αποµνηµόνευσης
και εξωτερικής (εξωσωµατικής) αποθήκευσης, µε την χρησιµοποίηση συµβολικών
αντικειµένων που χαρακτηρίζουν τις πρώϊµες αγροτικές κοινωνίες µετά τη «νεολιθική
επανάσταση» (µετάβαση στο παραγωγικό στάδιο τροφής) και πριν τη µετάβαση προς την
διανοητική φάση της ανθρώπινης εξέλιξης «που χρησιµοποιεί πολύπλοκα συστήµατα
ανάκτησης των πληροφοριών για εξωτερική συµβολική αποθήκευση, συνήθως υπό µορφή
γραφής, συχνή στις αστικές κοινωνίες» (C. Renfrew). Τα διατηρούµενα υλικά κατάλοιπα,
τα υλοποιηµένα σηµεία, περιλαµβάνουν: Α) τρισδιάστατα µικρά τέχνεργα
«άγνωστης χρήσης» και
Β) δισδιάστατα σηµεία (σηµάδια) πάνω σε τέχνεργα γνωστής ή
άγνωστης χρήσης. Οι
σχετικές µαρτυρίες από την Ελλάδα είναι λίγες και θα εξετασθούν µαζί µε τα διαθέσιµα δεδοµένα
των γειτονικών περιοχών.
Α. «Πιόνια»/
«κουπόνια» (tokens) και σηµαδεµένες ράβδοι (tallies)
Ο απλούστερος τρόπος
(κατα)µέτρησης βασίζεται στην αντιστοιχία ένα προς ένα, σε αντιπαραβολή δηλαδή ανάµεσα
στις ενότητες που πρέπει να µετρηθούν (π.χ. ζώα κοπαδιού) και τα υλοποιηµένα σηµεία
(δάχτυλα, βότσαλα, απλά µικροσκοπικά τέχνεργα, κλπ). Δεν αφήνει απαραίτητα ίχνη,
εξακολουθεί να χρησιµοποιείται και σήµερα και πρέπει να είχε εφευρεθεί και χρησιµοποιηθει σε διαφορετικές
περιοχές και εποχές
από το απώτατο
παρελθόν. Απλές αριθµητικές πράξεις, πρόσθεση
και αφαίρεση, είναι δυνατές, καθώς και η οµαδοποίηση, και άρα η δηµιουργία (υπο)συνόλων,
το δε σύστηµα, αφού αποτελείται από κινητά αντικείµενα, επιτρέπει µεταγενέστερες
τροποποιήσεις, αλλά είναι δύσκολη η διαχείριση πολύ µεγάλων αριθµών.
Πήλινα κυρίως, µικρά
«κουπόνια»/ «πιόνια» (tokens) απλών γεωµετρικών σχηµάτων
µαρτυρούνται στην Εγγύς
και Μέση Ανατολή (σηµερινά Ιράκ, Ιράν, Συροπαλαιστίνη, Τουρκία), τουλάχιστον από
την 8η έως την 4η χιλιετία. Σε αυτά η D. Schmand-Besserat
συµπεριλαµβάνει και τα σύνθετα σχήµατα (ζωόµορφα, αγγεία, εργαλεία), που θα µπορούσαν
όµως να ανήκουν και σε άλλα σηµειακά συστήµατα (π.χ. κοσµήµατα, παιχνίδι).
Η θεωρία
της για την προέλευση της
γραφής από τα αρχαιότερα ήδη αντικείµενα καθώς και για την ένταξη όλων των
tokens στην ίδια κατηγορία ανεξαρτήτως περιόδου έχει υποστεί κριτικές. Ενώ δεν
υπάρχει µέχρι στιγµής βεβαιότητα για τα πρωϊµότερα, οι περισσότεροι ερευνητές (π.χ.
H. J. Nissen) δέχονται ωστόσο την
ερµηνεία των νεότερων
tokens (4η χιλιετία) ως µέσων καταµέτρησης ποσοσήτων σε
οικονοµικές διαδικασίες που αφορούσαν
προϊόντα.
 |
| ΝΤΙΓΚΙΛΙ ΤΑΣ - ΚΑΒΑΛΆ |
Με τη διαφοροποίηση των σχηµάτων και των µεγεθών
των «κουπονιών» µπορούσαν να µεταδοθούν ειδικότερες ποιοτικές πληροφορίες, όσον
αφορά κατηγορίες προϊόντων. Την τοποθέτηση κουπονιών σε πήλινα (ή φθαρτά)
δοχεία, πιθανόν στο πλαίσιο οικονοµικού ελέγχου ή νοµικής επίβλεψης και καταγραφής
οικονοµικών συναλλαγών, συνόδευε η αποτύπωση της εικόνας των κουπονιών και του αθροίσµατός
τους πάνω στον πήλινο «φάκελό» τους (bulla), η οποία δείχνει κατανόηση της έννοιας
των αριθµών που εκφράζουν σύνολα.
Η εκπόνηση του κώδικα της σφηνοειδούς γραφής
που αναγράφεται σε µία ή και δύο όψεις πινακίδων πιθανόν προέκυψε από τους µηχανισµούς
καταγραφής σε πήλινους φακέλους και από τα «κουπόνια». Η αναπαράσταση των «κουπονιών»
µε ορισµένη σειρά οδήγησε στην απόδοση αριθµητικής τιµής µε βάση
τη σχετική θέση και
όχι µόνο το
µέγεθος των συµβόλων,
και άρα µεταγενέστερα στην εφεύρεση
των αβάκων. Η µέθοδος των «κουπονιών» και bullae µάλλον συνεχίσθηκε
παράλληλα µε τη γραφή και µετά την εφεύρεσή της.
Νεολιθικά πήλινα
tokens έχουν βρεθεί στην Ελλάδα και τις Βαλκανικές χώρες και χρονολογούνται από
τα τέλη της 7ης χιλιετίας (Αρχαιότερη Νεολιθική, ΑΝ) µέχρι και την 4η χιλιετία (Νεότερη
και Τελική Νεολιθική, ΝΝ, ΤΝ). Μέχρι στιγµής, τα πρωϊµότερα (ΑΝ) προέρχονται από τη Θεσσαλία, τη Δυτική
Μακεδονία και την
Κεντρική Ελλάδα, αλλά µαρτυρούνται και στη
Μέση Νεολιθική (ΜΝ)
και ΝΝ της
Θεσσαλίας, Μακεδονίας και Θράκης και τη ΝΝ των νήσων του Αιγαίου.
Είναι σφαιρικά, κυλινδρικά και ωοειδή αντικείµενα, αλλά και
δακτύλιοι, δισκάρια, κώνοι, ράβδοι
και αντικείµενα µε σχήµα «µπουκαλιού» ή σπόρου.
Σχετικά µεγαλύτερα πλακίδια, παραλλληλεπίπεδα ή αντικείµενα σε σχήµα ψωµιού, ενδεχοµένως
µε σειρές παρόµοιων εγκοπών, σηµείων ή µε άλλα απλά µοτίβα,
θα µπορούσαν, εκτός από tokens να είναι tallies,
σηµαδεµένες ράβδοι.
Συγκεκριµένα:
α) Μερικές εκατοντάδες «κουπόνια» δύο κυρίως
σχηµάτων, κυκλικά και ωοειδή,
βρέθηκαν µαζί µε πάνω από
400 λεπίδες πυριτολίθου,
δύο ιδιαίτερα µεγάλου µεγέθους λίθινες αξίνες, µερικά ιδιότυπα
αγγεία και πέντε ανθρωπόµορφα ειδώλια µέσα σε ένα µεγάλο, πιθανόν κοινό
κτίριο («ιερό») στη
Νέα Νικοµήδεια (ΑΝ). Δισκοειδή
αντικείµενα και/ή αποστρογγυλεµένα όστρακα χωρίς διάτρηση προέρχονται, µεταξύ
άλλων, από το Αχίλλειο (βρέθηκαν κυρίως σε µικρές οµάδες, µέσα σε σπίτια, ΑΝ-ΜΝ)
και τη Νέα Μάκρη (ΑΝ). Μεµονωµένα «κουπόνια» αλλά και «ενώτια», που ίσως θα µπορούσαν
να ενταχθούν και αυτά στην ίδια κατηγορία (πρβλ. Μ. Budja), ή µικρές οµάδες
τους προέρχονται ακόµη, µεταξύ άλλων, από τη Νέα Νικοµήδεια, το Σέσκλο, το Αχίλλειο,
την Άργισσα και το Divostin (ΑΝ), και παραλληλεπίπεδα από το ΑΝ-ΜΝ Αχίλλειο [εικ.
1].
Κωνικοί δίσκοι έχουν βρεθεί στους Σιταγρούς [εικ. 2], ακανόνιστοι κύλινδροι
στο Σάλιαγκο (ΝΝ) και το Εµποριό (τέλος ΝΝ και Πρώιµη Χαλκοκρατία, ΠΕΧ), εγχάρακτοι
κύλινδροι στους Σιταγρούς, το Δοξάτο και το Μaliq, σφαιρίδια στο Ντικιλί Τας,
τα Σέρβια και τους Σιταγρούς και δακτύλιοι στο Ντικιλί Τας [εικ. 3], το Goljamo
Delcevo, το Ezero και το Vucedol, ένα ραβδόσχηµο αντικείµενο στη Θέρµη και δισκοειδή
αντικείµενα µε ή χωρίς διακόσµηση στο Ντικιλί Τας, τους Σιταγρούς, τα Σέρβια,
το Suplevec, το Medvenjak, την Ploskata Mogila (ΝΝ-ΤΝ).
Άλλα αντικείµενα σε
σχήµα αγγείου ή µπουκαλιού χωρίς άνοιγµα προέρχονται (ΝΝ) από το Ντικιλί Τας,
τους Σιταγρούς, τη Βουλγαρία (Plovdiv, Bikovo, Ruse, Kapitan Dimitrievo, Baniata)
και τη Ρουµανία (πολιτισµός Cucuteni) –ορισµένες
όµως φορές, όταν είναι κενά στο εσωτερικό, περιέχουν µικρά αντικείµενα
(«κουδουνίστρες»;)-. Διακοσµηµένα τέχνεργα ποικίλων σχηµάτων (κυρίως κυλινδρικά)
έχουν βρεθεί στους Σιταγρούς και στη Βουλγαρία (Plovdiv, Bikovo, Ruse, Kapitan
Dimitrievo, Baniata). Πήλινα µικροσκοπικά αντικείµενα διαφόρων σχηµάτων,
καθώς και ανθρωπόµορφα
ειδώλια και οµοιώµατα, ανήκουν σε ένα σύνολο που βρίσκεται
στο Μουσείο του Μονάχου, το οποίο προερχόταν αρχικά «από τη Βόρεια Ελλάδα» (ΑΝ
ή ΜΝ).
 |
| εικ.4 |
β) Πήλινα παραλληλεπίπεδα επιµήκη πλακίδια
και ράβδοι σε σχήµα ψωµιού (tallies;) προέρχονται από τη Θεσσαλία (µάλλον ΜΝ παρά
ΑΝ;) [εικ. 4], το Σέσκλο, τον Πρόδροµο, το Οτζάκι και την περιοχή των Φαρσάλων,
και ορισµένα τουλάχιστον ίσως ψήθηκαν τυχαία (Δ. Θεοχάρης). Φέρουν συχνά σειρές
σηµείων, και µερικά υποδιαιρούνται σε διαµερίσµατα. Έχει θεωρηθεί ότι ίσως ανήκουν
σε σύστηµα «πρωτογραφής», αντίστοιχο µε εκείνο των ειδωλίων (Γ. Χουρµουζιάδης).
Πολλά παρόµοια αντικείµενα σε σχήµα παραλληλεπιπέδου ή φραντζόλας, µεγαλύτερα από
τα «κουπόνια» περιλαµβάνονται και στο σύνολο του Μονάχου, ενώ µερικές πήλινες πλάκες
µε εγχάρακτη διακόσµηση χρονολογούνται από
τη ΝΝ και προέρχονται από την Ανατολική Μακεδονία (Δήµητρα,
Δοξάτο, Σιταγρούς, ίσως Ντικιλί Τας) [εικ. 5], και τις βαλκανικές χώρες
(Bikovo, Baniata, Ruse, Tangiru, Cascioarele, Glavanesti Vechi). Οι πλάκες της ΝΝ
θα µπορούσαν να θεωρηθούν και ως πινακίδες της κατηγορίας Β, ιδιαίτερα όταν
δηλώνεται κάποια προσπάθεια «σελιδοποίησης» [εικ. 6], ίσως εξάλλου τα µεγαλύτερα
tallies αποτελούν ενδιάµεση κατηγορία πριν τις
πινακίδες. Ένα µοτίβο «σκακιέρας» που
έχει χαραχθεί κάτω από τη βάση οµοιώµατος φούρνου από το Slatino έχει
ερµηνευθεί ως ηµερολόγιο.
Τα «κουπόνια»
υπάρχουν από την ΑΝ, τα πλακίδια και τα παραλληλεπίπεδα εµφανίζονται
τουλάχιστον από την ΜΝ και εξής. Και οι δύο κατηγορίες συνεχίζονται αργότερα, αλλά
υπάρχει µεγαλύτερη ποικιλία τύπων στη ΝΝ, οπότε τα περισσότερα αντικείµενα ήσαν
από καλά ψηµένο πηλό, ενώ ορισµένες πλάκες ή παραλληλεπίπεδα µε πολύπλοκα
µοτίβα ίσως είχαν διαφορετική συµβολική χρήση.
Β. Σηµεία (σηµάδια)
εγχάρακτα σε τέχνεργα
Δισδιάστατα σηµεία πρέπει
να είχαν χρησιµοποιηθεί πολύ νωρίς (µέχρι και σήµερα) χωρίς να
αφήσουν ίχνη, όπως
οι εφήµερες χαράξεις πάνω
στην άµµο, και πιθανόν
µε ποικίλους συµβολικούς σκοπούς, καταγραφή, αριθµητική, τυπικό (ίσως και
τελετουργία) στο πλαίσιο λατρείας ή µαγείας, αφήγηση και µετάδοση συλλογικών γνώσεων
και παραδόσεων κλπ, όπως δείχνουν εθνογραφικές µαρτυρίες.
Με εξαίρεση ένα παλαιολιθικό
κεράτινο αντικείµενο
µε ζωόµορφες εικόνες και σηµεία τεχνητού µνηµονικού συστήµατος (D’Errico),
τα πρώτα εικονογραφικά µηνύµατα, όπου συνδυάζονται
σχηµατοποιηµένες µορφές ζώων, αφηρηµένα, απλά ή
συνδυασµένα σηµεία, και σειρές όµοιων
σηµείων πάνω σε φορητά αντικείµενα, εµφανίζονται στην Εγγύς Ανατολή στην Προκεραµεική
Νεολιθική Α (περίπου 9.000 π.Χ.), σε εγχάρακτα λίθινα πλακίδια που φέρουν ίχνη µακρόχρονων
χειρισµών (Jerf-el-Ahmar, ανασκαφές D. Stordeur) [εικ. 7]. Κατά τον J. Cauvin δεν
πρόκειται για εµπορική διαχείριση, αλλά για εντυπωσιακή διανοητική πρόοδο που
προηγείται των οικονοµικών αλλαγών.
«Εικονογράµµατα»
ίσως συνδυάζονται µε αριθµητικά σηµεία σε εγχάρακτο πήλινο, πεπλατυσµένο
κύλινδρο από την Παραδηµή (Θράκη, ΝΝ) [εικ. 8-10]. Δύο ζωόµορφες εγχαράξεις φαίνεται
ότι έχουν σχέση µε επαναλαµβανόµενα αφηρηµένα σηµεία (ρόµβοι, τατράγωνα και Χ),
ορισµένα από τα οποία έχουν χαραχθεί λιγότερο έντονα, συχνά σε οµάδες δύο έως
τεσσάρων, γεγονός που επέτρεψε την υπόθεση ότι ίσως πρόκειται για τετραδικό
αριθµητικό σύστηµα (Π. Πάντος).
Συνδυασµός «εικονογραµµάτων» και επαναλαµβανόµενων
αφηρηµένων σηµείων
µπορεί να δείχνει συνδυασµό
ποιοτικών και ποσοτικών καταγραφών, όπως σε πρώϊµες κατηγορίες κειµένων Uruk IV
(τέλη 4ης χιλιετίας). Στις πινακίδες αυτές υπάρχει και υποδιαίρεση σε στήλες και
διαµερίσµατα, µε το σύνολο να σηµειώνεται µερικές φορές στην πίσω όψη. Ίσως η
ανακάλυψη της γραφής έγινε ξαφνικά, όταν συνειδητοποιήθηκε ότι ένα σηµείο που χρησίµευε
για την ένδειξη αριθµών µπορούσε να αντικαταστήσει και µια λέξη ή έννοια.
Αν η γραπτή
γλώσσα προέρχεται από συνδυασµό αριθµητικών σηµείων µε στοιχεία από την εικονογραφία,
και αν η γραφή εξελίσσεται µε την κοινή χρήση και συνύπαρξη περισσότερων από ένα
συστηµάτων γραφικής αναπαράστασης, όπως έχει
λεχθεί για τα µεσοαµερικανικά
συστήµατα, τότε µόνο η αριθµητική θα µπορούσε να επιτρέψει αυτή την εξέλιξη (J.
Justeson). Στο αρχικό της στάδιο, η γραφή καταγράφει µόνο πολύ χαρακτηριστικά
στοιχεία, ηµερολόγια και αποστάσεις
(π.χ. Αίγυπτος, Μεσοποταµία,
Κίνα ή Αµερική), έννοιες που ήσαν γνωστές νωρίτερα, αλλά
απέκτησαν νέο νόηµα µε την αλλαγή του οικονοµικού συστήµατος (A.
Leroi-Gourhan).
Η σηµασία των σηµείων
είναι κατανοητή µόνο από τα άτοµα που ενέχονται άµεσα. Οι πρώϊµες γραφές δεν πρέπει
να διέφεραν πολύ από τις προδροµικές µορφές σηµείωσης, αφού ο αναγνώστης θα είχε
αποθηκεύσει τα περισσότερα δεδοµένα στην εσωτερική του µνήµη, και η εξωτερική
αποθήκευση ήταν απλά
βοηθητική. Αρχικά οι
πρώϊµες γραφικές αναπαραστάσεις ήσαν ίσως απλά σηµεία που υπενθύµιζαν µονάδες
ενός συνόλου εννοιών, τις οποίες ο αναγνώστης ή ο αφηγούµενος γνώριζε ήδη απέξω,
αλλά υπήρχε δυνατότητα αυτοσχεδιασµών και ποικιλίας. Το γραπτό µήνυµα δεν αντιστοιχούσε
ακριβώς στις µορφές του λόγου και µπορούσε να διαβασθεί µε πολλούς τρόπους, ακόµη
και σε διαφορετικές γλώσσες: η γραφή φαίνεται ότι εφευρέθηκε σε πολύγλωσσα
περιβάλλοντα ως σύστηµα καταγραφής και επικοινωνίας πολυεθνικών οµάδων, όπως στη
Νότια Μεσοποταµία στα τέλη της 4ης χιλιετίας.
Εάν υπήρξε πρωϊµότερη
της Uruk IV γραφή, µάλλον εξαφανίσθηκε λίγο µετά την εφεύρεσή της, όπως ίσως και
η λεγόµενη «αρχαία ευρωπαϊκή γραφή», δηλαδή τα σηµεία που είχαν χαραχθεί σε τέχνεργα
κυρίως του πολιτισµού Vinca. Ο J. Makkay
εξέτασε µερικές εκατοντάδες σηµείων που προωτοεµφανίσθηκαν σε αγγεία,
ειδώλια και βαρίδια
από το Tordos (Vinca A-B, που αντιστοιχεί
στην ΝΝ Ι-ΙΙ στην Ελλάδα).
Τα σηµεία αυτά απαντώνται και σε πολλές άλλες
περιοχές της Νοτιοανατολικής Ευρώπης στα τέλη της 6ης και την 5η κυρίως χιλιετία, αν
και έχει υποστηριχθεί µερικές φορές ότι µαρτυρούνται και ενωρίτερα. Πρόκειται κυρίως
για αφηρηµένα σηµεία, αλλά συνδυάζονται µε µερικά «εικονογράµµατα» πολύ νωρίς
και ίσως συνδυάζουν ποιοτικές και ποσοτικές πληροφορίες, όπως τα «κουπόνια»
διαφορετικών κατηγοριών.
Το σύστηµα Vinca δεν είναι πραγµατική γραφή: δεν
επαναλαµβάνονται αρκετά οι οµάδες σηµείων, που άλλωστε είναι πολύ λίγες. Κατά τον
Sh. Winn, το σύστηµα θα µπορούσε να είναι εν µέρει λογογραφικό, µερικά σηµεία
µπορεί να αντιπροσώπευαν λέξεις ή έννοιες, και µπορούσαν να συνδυασθούν µε
διαφορετική σειρά. Ο Winn µελέτησε, κατατάσσοντάς τα ανάλογα µε τον φορέα τους,
τα σηµεία που είχαν χαραχθεί,
συνήθως πριν το
ψήσιµο, τόσο σε χρηστικά
αντικείµενα (κεραµεική, βαρίδια αργαλειού, σφονδύλια), όσο και
σε συµβολικά ή άγνωστης
χρήσης τέχνεργα (ειδώλια, «πινακίδες» και
άλλα ασυνήθη αντικείµενα) Vinca.
α) Όσον
αφορά την κεραµεική, ο Winn ταξινόµησε τα σηµεία ανάλογα µε τη θέση τους πάνω στα
αγγεία. Τα ευθύγραµµα και απλούστερα σηµεία απαντώνται συνήθως µεµονωµένα, ή ανά
δύο ή περισσότερα µαζί, και µερικά από αυτά, πάνω στη βάση ή κοντά στη βάση του
αγγείου, θα µπορούσαν να είναι αριθµητικά ή να έχουν µαγική λειτουργία, ενώ οι µακρές
σειρές είναι σπάνιες και δυσερµήνευτες. Στην Ελλάδα, υπάρχουν ανάλογα εγχάρακτα
σηµεία στην κεραµεική σε πολλές θέσεις (Μακεδονία, Θράκη, Θεσσαλία, νησιά Αιγαίου),
αλλά το θέµα δεν έχει µελετηθεί συστηµατικά σε µεγάλη κλίµακα.
β) Μολονότι ο
διαθέσιµος χώρος είναι περιορισµένος, µεγαλύτερες οµάδες σηµείων
(µέχρι 12) εµφανίζονται πάνω σε σφονδύλια, και µάλιστα στη µία µόνο όψη τους,
κατ’εξαίρεση και στις δύο. Το σφονδύλι του Ντικιλί Τας [εικ. 11], συνήθους
τύπου, µάλλον κατάλληλο για το
γνέσιµο µαλλιού (R. Treuil), φέρει
σειρά εγχάρακτων σηµείων, ίσως χωρισµένων µε κάθετες διαχωριστικές
γραµµές ή µε αριθµητικά σηµεία.
Μερικά σφονδύλια φέρουν λίγα γραµµικά
σηµεία που θα µπορούσαν να είναι σηµάδια καταγραφής, αρίθµησης ή µαγείας, όπως µερικά
σφονδύλια από το Διµήνι (πρβλ. και Ρουµανία) µε διακόσµηση όχι οργανικά δεµένη µε
την επιφάνεια (Ζ. Μαλακασιώτη). Σφονδύλια και βαρίδια αργαλειού που είχαν και πρακτική
χρήση θα µπορούσαν, κατά τον Winn, να χρησιµοποιούνται δευτερευόντως κατά τη διάρκεια
της χρήσης αυτής, είτε ως µνηµονικά επινοήµατα όπου καταγραφόταν η ποσότητα µιας
ύλης (µαλλιού;) ή ο αριθµός επαναλήψεων µιας µηχανικής πράξης, είτε, περισσότερο
πιστευτό, µε αποτροπαϊκό σκοπό που αφορούσε την εν λόγω δραστηριότητα, ή
ως σύµβολα βάρους,
ιδιοκτησίας, κλπ. Ο
διττός -πρακτικός και συµβολικός- χαρακτήρας των σφονδυλιών και
των βαριδίων ίσως υποδηλώνεται και από το γεγονός ότι έχουν βρεθεί επανειληµµένως
(ΝΝ) κοντά σε ειδώλια ή ότι ορισµένα βαρίδια φέρουν ανθρωπόµορφη παράσταση (βλ.
κεφάλαιο Ειδωλοπλαστικής).
γ) Μερικές
φορές απαντώνται και κλειστά, διακοσµηµένα µικρογραφικά αγγεία µαζί µε ειδώλια και/ή
σφονδύλια (ΝΝ, Ντικιλί Τας). Τα αγγεία φέρουν µεµονωµένα σηµεία αλλά και οµάδες
σηµείων (π.χ. ιδιότυπα αγγεία από το Ντικιλί Τας και το Ovcarovo, ΝΝ), κάποτε σε
σειρές (θέση Vinca), ορισµένες φορές σε ζώνες.
Είναι δύσκολο να θεωρηθούν ως αριθµητικά σύµβολα: ο στόχος τους ήταν ίσως αποτροπαϊκός,
υπόθεση πιστευτή, ιδίως αν τα αγγεία είχαν πολύτιµο περιεχόµενο ή συµβολική µόνο
λειτουργία (βλ. κεφάλαιο Ειδωλοπλαστικής).
δ) Τα ανθρωπόµορφα
ειδώλια φέρουν συνήθως µεµονωµένα σηµεία ή µικρούς συνδυασµούς στο στέρνο, την πλάτη,
την κοιλιά, ή το κεφάλι, που είναι δύσκολο να διακριθούν από τη διακόσµηση,
πρόβληµα που θέτουν και διάφορα σηµεία, µάλλον διακοσµητικά, πάνω σε πήλινες «τράπεζες
προσφορών» διαφόρων περιόδων από την Νοτιοανατολική Ευρώπη. Φαίνεται πάντως ότι
η επίθεση ορισµένων σηµείων σε συγκεκριµένες θέσεις πάνω σε ειδώλια είχε
συµβολική φόρτιση.
ε) «Ενεπίγραφες» πήλινες
πινακίδες έχουν βρεθεί
σε βαλκανικές θέσεις,
όπως στην Tartaria (Ρουµανία,
Vinca Α;) και την Gradesnica (Karanovo V, ΝΝ ΙΙ). Δύο πινακίδες της Gradesnica βρέθηκαν
µαζί, η τρίτη [εικ. 12] βρέθηκε µαζί µε ένα ειδώλιο και δύο αγγεία. Η επιφάνειά
της διαχωρίζεται οριζόντια σε τέσσερις ζώνες, µε τρία ή περισσότερα σηµεία στην
κάθε µία (24-30 σηµεία συνολικά, ανάλογα µε την «ανάγνωση»). Δύο από τις ζώνες
χωρίζονται και µε µερικές κάθετες γραµµές, αν δεν πρόκειται για αριθµητικά σύµβολα.
Η «σελιδοποίησή» της και
το γεγονός ότι η απόσταση µεταξύ των διαχωριστικών γραµµών καθώς και τα ίδια τα
σηµεία µικραίνουν προς το κάτω µέρος, χρησιµοποιήθηκαν ως επιχείρηµα για την ερµηνεία
της ως γραπτού κειµένου. Παρατηρείται επίσης και υποδιαίρεση σε τετράπλευρα διαµερίσµατα
ή ταταρτηµόρια σε µια ωοειδή πινακίδα της Tartaria και στην διακοσµηµένη, αλλά µάλλον
όχι ενεπίγραφη, κυκλική σφραγίδα του Karanovo. Σε δύο από τις τρεις συνολικά πινακίδες
της Tartaria υπάρχει συνδυασµός εικονογραφικών και αφηρηµένων σηµείων, ενώ η τρίτη
είναι µόνο εικονογραφική. Ίσως η σπανιότητα των πινακίδων οφείλεται στο ότι
συνηθιζόντουσαν πινακίδες από φθαρτές ύλες, όπως πιθανόν δείχνει η ξύλινη πινακίδα
από το Δισπηλιό (ανασκαφές Γ. Χουρµουζιάδη, περίπου 5260 π.Χ.).
στ) Ένα
λίθινο αντικείµενο µε εγχάρακτα γραµµικά σηµεία στην κοίλη εσωτερική του
επιφάνεια από τα
Γιαννιτσά (ΝΝ Ι,
αρχές της 5ης χιλιετίας)
έχει ερµηνευθεί (Π. Χρυσοστόµου) ως µήτρα µε διατρήσεις που θα
εφάρµοζε σε ένα δεύτερο, συµµετρικό κινητό µέρος, και θα επέθετε
αµφίκυρτα σφραγίσµατα µε ανάγλυφα στοιχεία και στις δύο όψεις. Η κοίλη επιφάνεια
διαιρείται σε τρεις ζώνες που περιέχουν άνισα σε µέγεθος, διαφορετικής διάταξης,
επαναλαµβανόµενα συµπλέγµατα ευθύγραµµων χαράξεων, σε λοξή διευθέτηση προς τα αριστερά
ή τα δεξιά, που συνδυάζονται µε ακιδωτά σηµεία. Υπάρχει σαφώς µια οργάνωση, πράγµα που
επέτρεψε την υπόθεση του ανασκαφέα ότι πρόκειται για σηµεία
«πρωτογραφής», µε σφραγίσµατα-φορείς
µηνύµατος.
ζ) Ένα
µοναδικό δακτυλιόσχηµο χρυσό περίαπτο (ΤΝ) του «Νεολιθικού Θησαυρού» του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου φέρει και
στις δύο όψεις
εγχάρακτα σηµεία που θα µπορούσαν να
ανήκουν στην ίδια κατηγορία.
Στην ΠΕΧ, µολονότι
ορισµένες κατηγορίες «κουπονιών» εξακολουθούν να απαντώνται, πολλά σφονδύλια φέρουν
πλούσια, εγχάρακτη διακόσµηση (πολυάριθµα στην Τροία), και «σηµεία κεραµέων» µαρτυρούνται
συχνά (π.χ. Κέος), τα σηµεία Vinca εκλείπουν. Το σύστηµα µάλλον δεν εξελίχθηκε ποτέ
σε πλήρες σύστηµα γραφής. Ίσως αυτό δεν χρειάσθηκε, αν η ανάγκη για την εξέλιξη
αυτή δεν εµφανίσθηκε στο τέλος της Νεολιθικής εποχής της Νοτιοανατολικής
Ευρώπης, ώστε η γλωσσική πληροφορία να εισχωρήσει στην διαδικασία της
κατασκευής του κώδικα και της αποκρυπτογράφησης της εννοιολογικής πληροφορίας. Όταν
η δυνητική τάση για τη γένεση γραφής εµφανισθεί, είτε εξελίσσεται σε πλήρες,
βιώσιµο σύστηµα, είτε φθίνει και εξαφανίζεται (W. Boltz).
ΙΙΙ. ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΧΡΗΣΗΣ
Αν τα εκατοντάδες
«κουπόνια» που βρέθηκαν στο κτίριο της Νέας Νικοµήδειας αφορούσαν συναλλαγές, και
µάλιστα καταγραφή/καταµέτρηση, µε συµπέρασµα την ύπαρξη µηχανισµών ελέγχου, δεν
φαίνεται πιθανό ότι τα όργανα
καταµέτρησης ή τα τεκµήρια συναλλαγής φυλασσόντουσαν µαζί µε
τα αντικείµενα που καταµετρούσαν
(π.χ. λεπίδες πυριτολίθου). Προφανώς
οι δύο τύποι tokens αντιστοιχούσαν σε δύο κατηγορίες δεδοµένων.
Τα 473 «κουπόνια»
γεωµετρικών σχηµάτων, πάλι δύο
τύπων, που βρέθηκαν
µαζί µε µικροσκοπικά
ζωόµορφα και ανθρωπόµορφα ειδώλια στην Es-Sifiya (Προκεραµεική Β, Ιορδανία) θεωρήθηκε
ότι είχαν κατασκευασθεί ταυτόχρονα για συγκεκριµένο σκοπό, ίσως για µεµονωµένη συναλλαγή που χρειαζόταν
κάποιου είδους συµβολική καταγραφή. Το σύνολο του Μονάχου,
δυστυχώς χωρίς ακριβή
προέλευση, περιλαµβάνει
διαφορετικών τύπων, αλλά και διαφορετικών µεγεθών, ανθρωπόµορφα ειδώλια,
οµοιώµατα, «κουπόνια» και tallies που θα µπορούσε να θεωρηθεί ότι παρείχαν, εκτός
τις ποσοτικές, και ποιοτικές πληροφορίες.
Συµπεριλαµβάνονται κατάλοιπα πλασίµατος
µάλλον από την κατασκευή ειδωλίων που ίσως υποδηλώνουν και εδώ ταυτόχρονη
παραγωγή ειδωλίων και «κουπονιών». Τίθεται εποµένως το ερώτηµα της ενδεχόµενης
ταυτόχρονης παρουσίας µικροσκοπικών ειδωλίων της ΑΝ κατά τη διεξαγωγή µετρήσεων
ή συναλλαγών, όπως έχει υποστηριχθεί όσον αφορά τα πολυάριθµα µικρογραφικά ανθρωπόµορφα
και ζωόµορφα ειδώλια που βρέθηκαν µαζί µε σφραγίσµατα
σε κτίρια «αρχείων» στο Tell Sabi Abyad (Συρία, αρχές 6ης χιλιετίας )
Το κτίριο της
Νέας Νικοµήδειας περιλάµβανε, εκτός τα πολυπληθή
«κουπόνια»,
µερικά ειδώλια, όχι
σε µικροσκοπικό µέγεθος, που µάλλον είχαν άλλη λειτουργία, ίσως αποτροπαϊκή. Η συνύπαρξη
σηµαντικών συµβολικών αντικειµένων (ειδωλίων) µε τα «κουπόνια» ίσως δείχνει
λοιπόν ότι τα τελευταία ίσαν άξια προστασίας, ή εναλλακτικά, ότι διάφορα σηµαντικά συµβολικά αντικείµενα (ειδώλια, «κουπόνια», µεγάλες αξίνες...) και µεγάλες ποσότητες πολύτιµων
χρηστικών αντικειµένων (λεπίδες) φυλασσόντουσαν στον ίδιο χώρο, πιθανόν κοινό.
Τα «κουπόνια» θα µπορούσαν να έχουν συγκεντρωθεί εκεί πριν την χρήση για την
οποία προοριζόντουσαν –αφού στις περισσότερες περιπτώσεις «κουπόνια» βρίσκονται
σε µικρές οµάδες, και απορρίπτονται µετά τη χρήση τους-, είτε ήσαν στη διάθεση
ατόµων ή νοικοκυριών, είτε όλης
της κοινότητας. Στη ΝΝ (Ντικιλί Τας), η
συνεύρεση
µερικών ειδωλίων, σφονδυλιών
και tokens θα µπορούσε πάλι να σηµαίνει παράλληλες ασχολίες γυναικών (γνέσιµο) και
παιδιών (παιχνίδια).
Ο Winn πιστεύει
ότι η εµφάνιση
των σηµείων Vinca συνδέεται
µε την ανάπτυξη
της µεταλλουργίας στην περιοχή
Tordos, όπου εµφανίσθηκαν ξαφνικά, και µε την αύξηση των δυνατοτήτων εµπορικών
δικτύων. Η τεχνολογική-οικονοµική ανάπτυξη συνοδευόταν από διαµόρφωση λατρείας µε
χρήση σηµείων, ενώ από την αύξηση της προσωπικής ιδιοκτησίας προέκυψε η ανάγκη µέτρησης
της αυξανόµενης ποσότητας πληροφοριών. Η H. Todorova αντίθετα νοµίζει ότι, όταν
παρουσιάσθηκε η ανάγκη µέτρησης για κοινωνικοοικονοµικούς λόγους, χρησιµοποιήθηκαν
προϋπάρχοντα σηµεία από τη λατρεία και µαγεία.
Αγνοούµε φυσικά αν η
υποτιθέµενη καταγραφή θα αφορούσε ποσότητες, αποστάσεις, βάρος κλπ. Η διάταξη
(«σελιδοποίηση») σε πινακίδες δεν αποτελεί ωστόσο απόδειξη του οικονοµικού
ρόλου των σηµείων και η σηµείωση σε σφονδύλια, έστω και σε ζώνες, δεν συνιστά πιστευτό
λογιστικό σύστηµα. Οι οµάδες σηµείων σε µικρογραφικά αγγεία και ειδώλια ίσως πάλι
συνδέονται µε κάποια τυπικά, µαγεία ή λατρεία. Η διχοτόµηση σε σηµεία
κεραµεικής και χρηστικών αντικειµένων που συνδέονται µε ειδικές δραστηριότητες (γνέσιµο,
αποθήκευση) και σηµεία πάνω σε συµβολικά αντικείµενα υποδηλώνει πάντως διαφορετικά
επίπεδα χρήσης. Οι συµβολικές συµπεριφορές οι οποίες ενέπλεκαν δισδιάστατα σηµεία
φαίνεται ότι είχαν σχέση, σε ορισµένες περιπτώσεις τουλάχιστον, µε
συγκεκριµένες τέχνες ή επιτηδεύµατα, όπως είναι το γνέσιµο και η ύφανση αλλά και
η αποθήκευση (σηµεία πάνω σε αγγεία). Κατά συνέπεια οι τοµείς στους οποίους ήταν
εφαρµόσιµα αυτά τα συστήµατα ίσως περιλάµβαναν την παραγωγή τεχνέργων, την ανταλλαγή
και γενικά τη διαχείριση πρώτων υλών, βασικών προϊόντων και τεχνέργων (µαλλί, υφαντά,
ζωϊκά και γερωργικά προϊόντα).
Αντίθετα από την
ευελιξία των «κουπονιών» (δυνατότητα αλλαγής σειράς και συνόλων), και ενώ στα (άψητα)
tallies µπορούν µεν να προστεθούν σηµεία, αλλά µέχρι ένα βαθµό, ανάλογα µε τον διαθέσιµο
χώρο, τα σηµεία που είχαν χαραχθεί σε τέχνεργα πριν το ψήσιµο (κυρίως ΝΝ-ΤΝ) δεν
µπορούσαν να µεταβληθούν. Δεν µπορεί λοιπόν να αποκλεισθεί το ενδεχόµενο, αν πρόκειται για καταγραφή δεδοµένων, να
αφορούσε ιδιοκτησία, όπως προκειµένου για σφονδύλια και βαρίδια. Αν
πάλι πρόκειται για άϋλες επιδιώξεις, κυρίως όσον αφορά τα σηµεία που είχαν χαραχθεί
σε ειδώλια, µικρογραφικά αγγεία και αντικείµενα άγνωστης χρήσης, είναι πιθανή η
συµπαθητική µαγεία (ή λατρεία).
Οι άλλες ερµηνείες δεν µπορούν να αποκλεισθούν,
όπως η καταγραφή χρονικών περιόδων, συµπεριλαµβανοµένων συµβολικών σταδίων, ή ενοτήτων
ρυθµικής απαγγελίας, ή το παιχνίδι, που µερικές φορές εµπεριέχει και άλλες χροιές,
π.χ. την εξάσκηση στη µέτρηση. Έχει ακόµη προταθεί ότι τα θραύσµατα οστράκων αγγείων
µε σηµεία µπορούσαν να ανταλλαγούν σε µια αλυσίδα κοινωνικών σχέσεων (J.
Chapman). Εν πάσει περιπτώσει, εφόσον στη Νεολιθική εποχή υπήρχαν περισσότερα από
ένα σηµειακά συστήµατα (π.χ. ειδώλια, κοσµήµατα κλπ), δεν είναι απαραίτητο ότι τα
συµβολικά αντικείµενα που εξετάζουµε εδώ ανήκαν όλα σε ένα µόνο σύστηµα. Ούτε µπορούµε
άλλωστε να αποκλείσουµε ότι υπήρχε πολυλειτουργικότητα: ίσως τα ίδια δισδιάστατα
ή τρισδιάστατα σηµεία να εξυπηρετούσαν πολλούς σκοπούς, χωρίς να γίνεται
στεγανή διάκριση.
Η συγκέντρωση µεγάλων αριθµών «κουπονιών» αφενός, και η άνιση κατανοµή
µεµονωµένων ή µικρών
οµάδων αφετέρου, δείχνουν µάλλον συγκεντρωτική διαχείρισή τους (ΑΝ) για συλλογικές
διαδικασίες που ίσως οδηγούσαν σε επίδοση σε ορισµένους αποδέκτες. Ο µικρός σχετικά
αριθµός διατηρηθέντων αντικειµένων που φέρουν σηµεία (ΝΝ-ΤΝ) δείχνει είτε ότι λίγα
άτοµα ή νοικοκυριά τα χρησιµοποιούσαν, λίγοι εποµένως τα χρειαζόντουσαν ή είχαν
το δικαίωµα ή την υποχρέωση να ακολουθούν τις διαδικασίες καταγραφής/µέτρησης ή µαγείας/λατρείας, είτε
ότι οι περιπτώσεις στις οποίες τα χρησιµοποιούσαν ήταν σπάνιες. Ήταν πάντως απαραίτητη
η γνώση του αντίστοιχου κώδικα και άρα του συστήµατος από κάποιους –γνώστες- που υποχρεωτικά
θα την µετέδιδαν σε άλλα
µέλη
της κοινωνικής οµάδας, τουλάχιστον
κατά περιόδους (µύηση;), και τα οποία συνεπώς θα είχαν ίσως κάποιο ειδικό καθεστώς
και γόητρο. Τίθεται µοιραία το αναπάντητο ερώτηµα εάν τα ίδια άτοµα
συγκέντρωναν τη γνώση
και άλλων σηµειακών συστηµάτων και τον
έλεγχο και άλλων συµβολικών συµπεριφορών.
Βιβλιογραφία (επιλογή)
Ελληνική
Δηµακοπούλου, Κ. (επιµ.) 1998:
Κοσµήµατα της Ελληνικής Προϊστορίας.
Ο νεολιθικός θησαυρός. Αθήνα,
ΤΑΠΑ.
Θεοχάρης, Δ., 1965: Ανασκαφαί εν Σέσκλω. ΠΑΕ:
5-9, πίν. 1-2.
Θεοχάρης, Δ., 1973: Νεολιθική Ελλάς. Αθήνα.
Μαλακασιώτη, Ζ., 1982: Διµήνι 1975-1976. Μικρά ευρήµατα
µε εγχάρακτη διακόσµηση. ΑΑΑ 15: 173-181.
Μαραγκού, Χρ., 1987: Γράµµατα και αριθµοί στη Νεολιθική
εποχή; Στο Γ.Σ. Κορρές (εκδ.), Πρακτικά 6ου Διεθνούς Συνεδρίου του Προϊστορικού Αιγαίου. Αθήνα (υπό
δηµοσίευση).
Μαραγκού, Χρ., 1999: Προϊστορικών ειδωλίων «δρώµενα».
Στο Κ. Κόπακα (επιµ.), Ανθρώπινες δράσεις στο προϊστορικό Αιγαίο. Ενδείξεις από
την υλική παραγωγή (υπό δηµοσίευση).
Παντελίδου, Μ., 1991: Κεραµεικά εργαλεία. ΑΕ 130
(1991), Αθήνα 1993: 1-13.
Πάντος, Π.,
1987-1988: Προϊστορικά ιδεογράµµατα από την
Παραδηµή της Θράκης. Θρακικά Χρονικά 42: 93-98.
Χουρµουζιάδης, Γ., 1994: Νεολιθικά ειδώλια.
Θεσσαλονίκη.
Χουρµουζιάδης, Γ., 1996: Δισπηλιό. Ένας
λιµναίος προϊστορικός οικισµός. Θεσσαλονίκη.
Χρυσοστόµου, Παν., 2001: Νέα στοιχεία από τη νεολιθική
έρευνα στην επαρχία Γιαννιτσών. Μια άγνωστη µορφή προϊστορικής γραφής, ΑΕΜΘ 15:
489-500.
Ξένη
Boltz, W. G., 1986: Early Chinese writing, WA 17
(3): 420-436.
Bonev, A., 1983: La petite tasse d'argile
comportant des signes du tell près du village d'Ovcarovo, département de
Targoviste, Arkheologija XXIV: 32-34.
Budja, M., 1998: Clay tokens-
accounting before writing in Eurasia, Documenta Praehistorica XXV, 219-235.
Budja, M., 2003: Seals, contracts and tokens in
the Balkans Early Neolithic: where is the puzzle, Documenta Praehistorica XXX,
115-130.
Cauvin, J., 1998: De la révolution néolithique à
la révolution urbaine. Στο Syrie 1998: 9-12. Chapman, J.
2001: Object fragmentation
in the Neolithic
and Copper Age
of Southeast
Europe. Στο P. Biehl, F. Bertemes, and H. Meller 2001 (eds), The Archaeology of Cult and Religion, Budapest: 89-105.
Cokhadjev, St., 1984: Données archéologiques concernant
un calendrier du début de l'énéolithique, Arkheologija XXVI, 2-3: 1-7.
Cohchadziev,
St., 2003, Vorschriftliche Zeichen aus dem Frühchalkolithikum in Westbulgarien. Στο L. Nikolova 2003, 113-118.
Couraud, Cl., 1985: L'art Azilien.
Origine-survivance. Paris.
D’Errico, Fr., 1995: L’art gravé Azilien. De la
technique à la signification. Paris. D’Errico, Fr., 1998: Palaeolithic Origins
of Artificial Memory Systems: an Evolutionary Perspective. Στο C. Renfrew et al. 1998: 19-50.
D’Errico,
Fr., 2001: Memories
Out of Mind:
The Archaeology of the Oldest
Artificial Memory Systems. Στο
A. Nowell 2001, In the
Mind's Eye. Multidisciplinary Approaches to the Evolution
of Human Cognition, Ann Arbor, 33-49.
Detev P., 1950: Le tell Baniata près de Kapitan
Dimitrievo (στα βουλγαρικά), GNAMP 2,1- 23.
Detev P., 1965: Modèles de décoration du Chalcolithique
(στα βουλγαρικά), Arheologija 4, p.65-73.
Dumitrescu, Vl., 1985: Peut-on réellement parler
d'un système de préécriture de la culture de Vinca?, Dacia N.S. XXIX,1(2):113-118.
Elster, E. 2003: Objects of Utility, Pottery, and
Plastic Forms. Στο E. Elster and C. Renfrew (eds.), Prehistoric Sitagroi, vol. 2,
California: 422-430.
Evans, J.D. and C. Renfrew, 1968: Excavations
at Saliagos near Antiparos. Oxford.
Garasanin M., Simoska Dr., 1976: Die
Kontrollgrabung in Suplevec und einige Fragen der Suplevec-Bakarno Gumno
Gruppe, Mac.Acta Arch.
2 (1976), p.9-41,
γαλλική περίληψη: 27-31
Gelb, I.J., 1963 : A study of writing. Chicago.
Georgiev G, N. Merpert, R.V. Katincharov, D.G. Dimitrov,
1979: Ezero, eine Siedlung aus der Frühbronzezeit. Sofia.
Georgiev, Vl., 1970: L'écriture sur la plaque d'argile
de Gradesnitsa, Arkheologija XII (3): 7- 9.
Gimbutas, M., 1982: Old Europe in the Fifth
millenium BC: The European situation on the arrival of the Indoeuropeans. Στο
E. Polomé (ed) 1982, The Indoeuropeans in the fourth and third millenia: 1-60.
Gimbutas, M., 1984: The Goddesses and Gods of
Old Europe, 6500-3500BC. London. Gimbutas, M., Sh. Winn, D. Shimabuku, 1989: Achilleion.
A Neolithic settlement in Thessaly, Greece, 6400-5600BC. Los Angeles.
Glück, H., 1987: Schrift und Schriftlichkeit. Eine
sprach- und kulturwissenschaftliche Studie.
Stuttgart.
Hood, S., 1968: The Tartaria tablets, Readings
from Scientific American (1978): 264-271. Idole 1985: Idole. Frühe Götterbilder
und Opfergaben. Exhibition catalog. Mainz.
Ifrah, G., 1994 : Histoire universelle des
chiffres. Paris.
Jasim, A., and J. Oates, 1986: Early tokens and
tablets in Mesopotamia: New information from tell Abada and tell Brak, WA 17
(3): 348-362.
Justeson, J. S. (1986): The origin of writing
systems: Preclassic Mesoamerica, WA 17(3): 437- 458.
Lazarovici, Gh., 2003α: Sacred symbols on Neolithic
Cult Objects from the Balkans. Στο L. Nikolova 2003, 57-64.
Lazarovici, C.-M., 2003β: Pre-writing signs on Neo-Eneolithic
Altars. Στο L. Nikolova 2003, 85-96.
Leroi-Gourhan, A., 1964, 1965: Le geste et la parole.
Technique et langage. La mémoire et les rythmes. Paris.
Lieberman,S.J.,1980: Of clay pebbles, hollow clay
balls, and writing: a Sumerian view. AJA 84: 339-58.
Letica, Z., 1967: Miniature vessels from Vinca (στα
σερβικά). Rec. du Mus. Nat. de Belgrade:
1-126, pls. I-IX.
Mahasneh, H:M and H:G:K: Gebel, 1999: Geometric
objects from LPPNB Es-Sifiya, Wadi
Muhib, Jordan, Paléorient 24: 105-110.
Makkay, J., 1969: The Late Neolithic Tordos
groups of signs, Alba Regia X:9-49
Makkay, J., 1971: A chalcolithic stamp seal
from Karanovo, Bulgaria, Kadmos X(1): 1-9.
Marangou, Chr., 1992: Ειδώλια. Figurines et miniatures
du Néolithique Récent et du Bronze Ancien en Grèce. Oxford.
Marangou Chr., 2001: Evidence for counting and recording
in the Neolithic? Artifacts as signs and signs on artefacts. Στο A. Michaïlidou
(ed.), Manufacture and measurement. Counting, measuring and Recording Craft Items
in Early Aegean Societies, Αθήνα, 9-
43 (µε σχετική βιβλιογραφία).
Marangou, Chr., 2008: Les maquettes et les
figurines. Στο René Treuil (dir.), Dikili Tash, Village préhistorique de Macédoine
Orientale. I. Fouilles de Jean Deshayes, vol. 3, BCH suppl. (υπό δηµοσίευση).
Marshack, A., 1970: Notation dans les gravures
du Paléolithique supérieur, Nouvelles méthodes d'analyse. Bordeaux.
Masson, E., 1984: L''écriture' dans les civilisations
danubiennes néolithiques, Kadmos 23(2):87-123.
Matthews, R., 1998: L'émergence de l'écriture
au Proche-Orient. Στο Syrie 1998: 13-19. McPherron, A., 1988,
Other Artifact Categories. Miscellaneous Small Artifacts.
Στο A.
McPherron and Dr.
Srejovic 1988, Divostin
and the Neolithic
of Central Serbia, Pittsburgh, 325–336.
Mikov, V., 1969: L'inscription du sceau
circulaire de Karanovo- l'écriture la plus ancienne de l'Europe. I. Les données
de la préhistoire', Arkheologija XI: 4-7, 12.
Molino, J., 1992: Archaeology and Symbol Sytems.
Στο J .-Cl. Gardin and Chr.S. Peebles
(eds), Representations in Archaeology,
Bloomington and Indianapolis: 15-29.
Nikolov, B., 1970:
La plaque d'argile
comportant des signes
d'écriture du village
de Gradesnica, arrondissement de Vraca, Arkheologija
XII (3): 1-7, 9.
Nikolov, B., 1986: Signes sur des ouvrages en argile
de l'époque préhistorique en Bulgarie
Occidentale, Studia Praehistorica 8: 166-184.
Nikolova, L., 2003, Early Symbolic Systems for
Communication in Southeast Europe. Oxford. Nissen H.J., 1986: The archaic texts
from Uruk, WA 17(3), 317-334.
Nissen, H.J., 1998: L'invention de l'écriture cunéiforme:
les tablettes archaïques d'Uruk. ΣτοSyrie 1998: 21-31.
Nissen H.J., Damerow P., Englund R.K. 1993: Archaic
bookkeeping. Early writing and techniques of Economic administration in the
Ancient Near East. Chicago-London.
Noble, W ., and I. Davidson, 1996: Human evolution,
language and mind. A psychological and archaeological enquiry. Cambridge.
Renfrew, C. 1979:
The Tartaria tablets, Στο C. Renfrew 1979, Problems
in EuropeanPrehistory, Edinburgh-New York: 180-182.
Renfrew, C., 1987: Old Europe or Ancient East?
The clay cylinders of Sitagroi. Στο S. Nacev and E. C. Polomé (eds.) 1987, Proto-Indo-European:
the Archaeology of a linguistic problem. Studies in honor of Marija Gimbutas,
Washington, 339-374.
Renfrew, C., 1994: Towards a cognitive archaeology.
Στο C. Renfrew et al. (eds.), 1994: 3-12.
Renfrew, C., 1998: Mind and Matter: Cognitive
Archaeology and External Symbolic Storage, in C. Renfrew et al. (eds.), 1998:
1-6.
Renfrew, C., 2003: Special Clay Objects: Cylinders,
Stamp Seals, Counters, Biconoids, and
Spheres. Στο E. Elster and C. Renfrew (eds.), Prehistoric
Sitagroi, vol. 2, California:
403-419,
Renfrew, C. and E. Zubrow, (eds.), 1994: The
ancient mind. Elements of cognitive archaeology. Cambridge.
Renfrew, C. and Chr. Scarre (eds.), 1998: Cognition
and Material Culture: the Archaeology of Symbolic Storage. Cambridge.
Rodden, R.J., 1964: A European link with Chatal
Huyuk: the 7th millenium settlement of Nea
Nikomedeia in Macedonia. Part II. The Illustrated
London News April 18, 1964: 604-607.
Schmandt-Besserat, D., 1992: Before writing,
I-II: A catalog of Near Eastern tokens. Austin. Schmandt-Besserat, D., 1996: How
writing came about. Austin.
Stordeur, D., 1998: Plaquettes en pierre gravées
de Jerf el-Ahmar. Στο Syrie 1998: 187. Syrie 1998: En Syrie. Aux origines de l'écriture.
Catalogue d'exposition. Bruxelles. Todorova, H., 1979: The Eneolithic in
Bulgaria. Sofia.
Treuil, R., 1992: Les pesons de fuseau, Στο R.
Treuil (dir.), Dikili Tash, Village préhistorique de Macédoine Orientale. I. Fouilles
de Jean Deshayes, vol. 1, BCH suppl. XXIV: 124-
130, pl. 149-155 et 201c-g, - 203a.
Vallat, Fr., 1986: The most ancient scripts of
Iran: the current situation, WA 17(3), 335-347. Verhoeven, M., 1999: An archaeological
ethnography of a Neolithic Community. Space,
Place and Social Relations in the Burnt Village
at Tell Sabi Abyad, Syria. Instanbul.
Vlassa, Ν., 1963: Chronology of the Neolithic
in Transylvania in the light of the Tartaria settlement's stratigraphy, Dacia VII:
1-10.
Winn, Shan M.M., 1981: Pre-writing in
Southeastern Europe: The sign system of the Vinca culture ca 4000 BC. Calgary.
Zimansky, P., 1993: Before writing, by D. Schmandt-Besserat,
book review, JFA 20: 513-
517.
Zubrow, E., 1994: Cognitive archaeology reconsidered.
Στο C. Renfrew et al. (eds.), 1994:
187-190.
Εικόνες
1-3. «Κουπόνια»/ «πιόνια» (tokens) από:
1. το Αχίλλειο, Marangou 2001, fig. 6 (προσαρµοσµένο
από το Gimbutas et al. 1989,
257, fig. 8.14).
2. τους Σιταγρούς, Marangou 2001, fig. 7 (προσαρµοσµένο
από το Renfrew 1987, 367 fig. 9).
3. το Ντικιλί Τας, Marangou 2001, fig. 9 (φωτ.
Χρ. Μαραγκού).
4. «Κουπόνια» (tokens) ή «σηµαδεµένες ράβδοι» (tallies)
από τη Θεσσαλία, Marangou
2001, fig. 10 (προσαρµοσµένο από το Θεοχάρης 1973, πίν. ΧΙΧ και εικ. 181).
5. Πλακίδιο από τη Δήµητρα, Marangou 2001, fig. 13 (προσαρµοσµένο από το Renfrew
1987, 362 fig. 7).
6. Πλακίδιο/πινακίδα από το Tangiru, Marangou 2001,
fig. 14 (προσαρµοσµένο από το
Winn 1981, 222 fig. 30a).
7. Λίθινα πλακίδια µε εγχάρακτες ζωόµορφες
παραστάες και αφηρηµένα σηµεία από το Jerf-el-Ahmar, J. Cauvin, 2004, Γέννηση
των Θεοτήτων Γέννηση της γεωργίας. Η Επανάσταση των Συµβόλων στη Νεολιθική Εποχή
(επιµ. Κ. Κόπακα – Ν. Λιανέρη), Ηράκλειο, εικ. 19. 3-4.
8-10. Εγχάρακτος κύλινδρος από την
Παραδηµή, Marangou 2001, fig.
19a-c (φωτ. Χρ.Μαραγκού).
11. Σφονδύλι από το Ντικιλί Τας, Marangou 2001, fig.
17 (Treuil, R. (dir.), 1992: Dikili Tash. Village préhistorique de Macédoine Orientale
I, Fouilles de Jean Deshayes, vol.1. BCH Suppl. XXIV, Paris, pl. 15D).
12. Πινακίδα από τη Gradesnica, Marangou 2001, fig.
15a-b (προσαρµοσµένο από τον Nikolov 1986, 183 fig. 15a-b).
