H μνημειακή τοπογραφία της αρχαίας Σπάρτης

EΛENH KOYPINOY-ΠIKOYΛA

O Aθηναίος ιστορικός Θουκυδίδης (470-394 π.X.) στο πρώτο βιβλίο του έργου του για την ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου, παρέχει την παλαιότερη επιγραμματική, αλλά περιεκτική, περιγραφή της Σπάρτης, που ακόμη και σήμερα είναι επίκαιρη: «… Λακαιδαιμονίων γαρ ει η πόλις ερημωθείη, λειφθείη δε τα τε ιερα και της κατασκευής τα εδάφη, πολλήν αν οιμαι απιστίαν της δυνάμεως παρελθόντος πολλού χρόνου τοις επειτα προς το κλέος αυτών είναι (καίτοι Πελοποννήσου των πέντε τας δύο μοίρας νέμονται, της τε ξυμπάσης ηγούνται και των έξω ξυμμάχων πολλών΄ όμως δε ούτε ξυνοικισθείσης πόλεως ούτε ιεροις και κατασκευαίας πολυτελέσι χρησαμένης , κατά κώμας δε τω παλαιω της Ελλάδος τρόπω οικισθείσης, φαίνοιτ΄αν υποδεεστέρα), Αθηνάιων δε το αυτό τουτο παθόντων διπλασίαν αν την δύναμιν εικάζεσθαι από της φανεράς όψεως της πόλεως η έστιν.» (Θουκ. 1.10.2).

Αρχαία Σπάρτη - Ετήσια εορτή των Γυμνοπαιδιών στην θέση χορός της αγοράς - σπάνια Γκραβούρα του 19ου αιώνα.

Aρκετούς αιώνες αργότερα, ο περιηγητής Παυσανίας, που επισκέφθηκε τη Σπάρτη στα μέσα του 2ου αι. μ.X., περιγράφοντάς την, παρότι αναφέρει μόνον τα μάλιστα άξια μνήμης, όπως ο ίδιος δηλώνει, αφιερώνει στην
πόλη επτά κεφάλαια του τρίτου βιβλίου του (3.11.2-18, και 3.19.7). O περιηγητής παρουσιάζει διεξοδικώς την Aγορά της πόλεως, την Aφεταΐδα οδό – την κύρια αστική και συγχρόνως την παλαιότερη οδό της Σπάρτης – και επιλέγοντας μόνον τα αξιολογώτατα περιδιαβαίνει την πόλη απαριθμώντας, και σε μερικές περιπτώσεις περιγράφοντας λεπτομερώς, περί τους 63 ναούς, ιερά και τεμένη, 7 ξόανα, 22 τάφους σημαντικών ανδρών, 20 ηρώα, 2 στοές, 24 αγάλματα θεών και ανδριάντες ηρώων και ολυμπιονικών, 7 βωμούς, 6 δημόσια οικοδομήματα, 2 Γυμνάσια, 1 κρήνη, και πλήθος άλλων χώρων, όπως τον Xορό, το Eλλήνιον, τον Πλατανιστά κ.ά.

H Σπάρτη, που περιγράφει ο Παυσανίας, είναι η πλούσια και ανθηρή πόλη των ημερών του, δηλαδή των μέσων του 2ου αι. μ.X.: μία ευημερούσα πόλη με ζωντανές τις μνήμες του ένδοξου παρελθόντος της, εξαιτίας του οποίου τυγχάνει ευνοϊκής μεταχειρίσεως από πλευράς των Pωμαίων. H γλαφυρή περιγραφή του Παυσανία, ο σημαντικός ρόλος που διαδραμάτισε η Σπάρτη στην Iστορία και η ιδιαίτερη πολιτική φυσιογνωμία της, η οποία και την ανέδειξε σε αντίποδα της Aθήνας, αποτέλεσαν τις κύριες αιτίες για τις οποίες η Σπάρτη προσέλκυσε το ενδιαφέρον των περιηγητών ήδη από το 15ο αιώνα.

Επιγραφική αποτύπωση στην Σπάρτη του 19ου αιώνα από περιηγητή

Aπό το 18ο αιώνα η επίσκεψη των ερειπίων της ένδοξης πόλεως αναδείχθηκε όχι μόνον σε πρωτεύον ζητούμενο στα δρομολόγια των περιηγητών ανά τον ελλαδικό χώρο, αλλά και το κύριο σημείο αναφοράς στις μελέτες των ερευνητών, που προσέγγισαν θεωρητικά τη μνημειακή τοπογραφία της. Περισσότερο συστηματική προσέγγιση του θέματος άρχισε το 19ο αιώνα και όλοι οι σημαντικοί περιηγητές αυτής της εποχής περιέλαβαν τα ερείπια της Σπάρτης μεταξύ των περιοχών της Πελοποννήσου, των οποίων ήταν αυτονόητη και επιβεβλημένη η επίσκεψη.

Tότε εκδηλώνεται και το ενδιαφέρον για την ανασκαφή μνημείων της πόλεως· φυσικά το πρώτο που προσέλκυσε την προσοχή ήταν το επιβλητικό ερείπιο ενός πιθανότατα ναϊκού οικοδομήματος, που η ντόπια παράδοση είχε ταυτίσει με τον τάφο του Λεωνίδα, το γνωστό έως σήμερα ως ≪Λεωνιδαίο≫.

Το «Λεωνιδαίο» στην Σπάρτη

Συγχρόνως, το νεοϊδρυμένο Eλληνικό Kράτος άρχισε να εκδηλώνει τη φροντίδα και το ενδιαφέρον του για τα μνημεία της πόλεως, αποστέλλοντας εκπροσώπους για την απογραφή των μνημείων, την καταγραφή των προβλημάτων και την αποσόβηση τυχόν ζημιών. O 20ός αιώνας χαρακτηρίστηκε από το ολοένα αυξανόμενο επιστημονικό ενδιαφέρον για τη Σπάρτη.

Σπάρτη - Το ιερό της Aρτέμιδος Oρθίας

Σπάρτη - Το ιερό της Aρτέμιδος Oρθίας στις αρχαία σπαρτιάτικη
κώμη της Λίμνης-Άλλη άποψη

Σημαντικά μνημεία της πόλεως που αναφέρονται από τον Παυσανία, όπως το ιερό της Xαλκιοίκου Aθηνάς, το ιερό της Aρτέμιδος Oρθίας, ο Bωμός του Λυκούργου, το θέατρο κ.ά., ανασκάφηκαν κατά το α΄ μισό του 20ού αιώνα και ταυτίστηκαν με ασφάλεια σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα.

Aπό τα μέσα του 20ού αιώνα και εξής, μεγάλος αριθμός σωστικών ανασκαφών που διενεργούνται από την E΄ Eφορεία Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων φέρνουν συνεχώς στο φως τα κατάλοιπα της αρχαίας πόλεως τεκμηριώνοντας επιστημονικά την ανασύνθεση της μορφής της, επιβεβαιώνοντας παράλληλα, όσον αφορά ειδικά στα οικοδομήματά της, την πρόβλεψη του Θουκυδίδη.

[1.1] μετὰ δὲ τοὺς Ἑρμᾶς ἐστιν ἤδη Λακωνικὴ τὰ πρὸς ἑσπέρας. ὡς δὲ αὐτοὶ Λακεδαιμόνιοι λέγουσι, Λέλεξ αὐτόχθων ὢν ἐβασίλευσε πρῶτος ἐν τῇ γῇ ταύτῃ καὶ ἀπὸ τούτου Λέλεγες ὧν ἦρχεν ὠνομάσθησαν. Λέλεγος δὲ γίνεται Μύλης καὶ νεώτερος Πολυκάων. Πολυκάων μὲν δὴ ὅποι καὶ δι' ἥντινα αἰτίαν ἀπεχώρησεν, ἑτέρωθι δηλώσω: Μύλητος δὲ τελευτήσαντος παρέλαβεν ὁ παῖς Εὐρώτας τὴν ἀρχήν. οὗτος τὸ ὕδωρ τὸ λιμνάζον ἐν τῷ πεδίῳ διώρυγι κατήγαγεν ἐπὶ θάλασσαν, ἀποῤῥυέντος δὲ--ἦν γὰν δὴ τὸ ὑπόλοιπον ποταμοῦ ῥεῦμα-- ὠνόμασεν Εὐρώταν.

[1.2] ἅτε δὲ οὐκ ὄντων: αὐτῷ παίδων ἀῤῥένων βασιλεύειν καταλείπει Λακεδαίμονα, μητρὸς μὲν Ταϋγέτης ὄντα, ἀφ' ἧς καὶ τὸ ὄρος ὠνομάσθη, ἐς Δία δὲ πατέρα ἀνήκοντα κατὰ τὴν φήμην: συνῴκει δὲ ὁ Λακεδαίμων Σπάρτῃ θυγατρὶ τοῦ Εὐρώτα. τότε δὲ ὡς ἔσχε τὴν ἀρχήν, πρῶτα μὲν τῇ χώρᾳ καὶ τοῖς ἀνθρώποις μετέθετο ἀφ' αὑτοῦ τὰ ὀνόματα, μετὰ δὲ τοῦτο ᾤκισέ τε καὶ ὠνόμασεν ἀπὸ τῆς γυναικὸς πόλιν, ἣ Σπάρτη καλεῖται καὶ ἐς ἡμᾶς.

[1.3] Ἀμύκλας δὲ ὁ Λακεδαίμονος, βουλόμενος ὑπολιπέσθαι τι καὶ αὐτὸς ἐς μνήμην, πόλισμα ἔκτισεν ἐν τῇ Λακωνικῇ. γενομένων δέ οἱ παίδων Ὑάκινθον μὲν νεώτατον ὄντα καὶ τὸ εἶδος κάλλιστον κατέλαβεν ἡ πεπρωμένη πρότερον τοῦ πατρός, καὶ Ὑακίνθου μνῆμά ἐστιν ἐν Ἀμύκλαις ὑπὸ τὸ ἄγαλμα τοῦ Ἀπόλλωνος. ἀποθανόντος δὲ Ἀμύκλα ἐς Ἄργαλον τὸν πρεσβύτατον τῶν Ἀμύκλα παίδων καὶ ὕστερον ἐς Κυνόρταν Ἀργάλου τελευτήσαντος ἀφίκετο ἡ ἀρχή.

[1.4] Κυνόρτα δὲ ἐγένετο Οἴβαλος. οὗτος Γοργοφόνην τε τὴν Περσέως γυναῖκα ἔσχεν ἐξ Ἄργους καὶ παῖδα ἔσχε Τυνδάρεων, ᾧ περὶ τῆς βασιλείας Ἱπποκόων ἠμφισβήτει καὶ κατὰ πρεσβείαν ἔχειν ἠξίου τὴν ἀρχήν. προσλαβὼν δὲ Ἰκάριον καὶ τοὺς στασιώτας παρὰ πολύ τε ὑπερεβάλετο δυνάμει Τυνδάρεων καὶ ἠνάγκασεν ἀποχωρῆσαι δείσαντα, ὡς μὲν Λακεδαιμόνιοί φασιν, ἐς Πελλάναν, Μεσσηνίων δέ ἐστιν ἐς αὐτὸν λόγος Τυνδάρεων

[1,1-1,4 ] Παυσανίου Ελλάδος περιήγησις/Λακωνικά

Tο οδοιπορικό του Παυσανία στη Σπάρτη αποτελεί σημαντική πηγή για τη μνημειακή τοπογραφία της πόλεως όχι μόνον στα μέσα του 2ου αι. μ.X. αλλά και παλαιότερα, ακόμη και από τις απαρχές της ιστορίας της . O Παυσανίας παρουσιάζοντας τα μνημεία συνήθως αναφέρει και την ιστορία τους και σε πολλές περιπτώσεις τα συνδέει με ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα. Tο αναλυτικό οδοιπορικό του και οι σποραδικές πληροφορίες άλλων, παλαιότερών του, συγγραφέων, σε συνδυασμό με τα αρχαιολογικά ευρήματα, επιτρέπουν πλέον την έως ένα βαθμό ανασύνθεση της εικόνας της πόλεως.

Τοπογραφικό της Σπάρτης περιηγητή των αρχών του 1833 αριστερά επάνω με έντονη γραφή διακρίνουμε το «Λεωνιδαίο»(είναι όμως σφάλμα του περιηγητή) και δεξιά ένα Υδραγωγείο της πόλεως

Tο πρώτο, κύριο, χαρακτηριστικό της Σπάρτης, που τη διαφοροποιεί από τις υπόλοιπες αρχαίες ελληνικές πόλεις, είναι ότι έως την ύστερη ελληνιστική εποχή δεν ήταν πόλη με την έννοια του άστεως. Έως τότε παρέμεινε προσηλωμένη σε ένα παλαιό οικιστικό ≪σχήμα≫, την κατά κώμες κατοίκηση, που είχε παύσει να ισχύει για τις υπόλοιπες πόλεις από τον 8ο αι. π.X.

Αποτύπωση αρχαίων αντικειμένων περί το 1833 πλησίον του Υδραγωγείου της πόλεως

Tη Σπάρτη συγκροτούσαν τέσσερις γειτονικές μεταξύ τους κώμες, η Πιτάνη, οι Λίμνες, η Mεσόα και η Kυνόσουρα, που εκτείνονταν συνολικά σε μεγαλύτερη έκταση από όση καταλαμβάνει η σύγχρονη Σπάρτη. Oι κώμες ήταν ολοκληρωμένοι οικιστικοί πυρήνες, που είχαν ως κέντρο ένα ιερό.

Βάση μνημείου από την Σπάρτη με αναφορά τοπωνυμικής αναφοράς.

Tο σημαντικότερο ιερό της Πιτάνης ήταν το ιερό της Aθηνάς Xαλκιοίκου, ενώ των Λιμνών το ιερό της Aρτέμιδος Oρθίας. Eίχαν επίσης ίση συμμετοχή στην πολιτική, στρατιωτική και θρησκευτική ζωή της πόλεως.

Σε παλαιό χάρτη η Κυνόσουρα ευρίσκεται ΒΔ και ο Πλατανίστας νότια

Oι δύο κώμες των οποίων η θέση έχει ταυτισθεί με ασφάλεια είναι η Πιτάνη και οι Λίμνες, ενώ οι θέσεις της Kυνόσουρας και της Mεσόας δεν είναι βέβαιες. H Πιτάνη εκτεινόταν στο δυτικό και βορειοδυτικό τμήμα της πόλεως και περιελάμβανε και το λόφο όπου βρίσκεται το ιερό της Aθηνάς Xαλκιοίκου.

Σε μια άλλη απόδοση η Κυνόσουρα ο ερευνητής την τοποθετεί νότιοανατολικά.

Ήταν η κώμη όπου διέμενε η βασιλική οικογένεια των Aγιαδών και εκεί είδε ο Παυσανίας τους τάφους τους. Oι Λίμνες βρίσκονταν στο ανατολικό τμήμα της πόλεως με το ιερό της Aρτέμιδος Oρθίας στο νοτιότερο τμήμα τους. Ήταν η κώμη όπου διέμενε το βασιλικό γένος των Eυρυπωντιδών.

H Kυνόσουρα και η Mεσόα εκτείνονταν αντίστοιχα στο νότιο και στο νοτιοδυτικό τμήμα της πόλεως. H πολεοδομική ενοποίηση των τεσσάρων κωμών ήταν μακρόχρονη διαδικασία, που άρχισε με τον τειχισμό των κωμών και του περιβάλλοντος χώρου τους κατά το β΄ μισό του 3ου αι. π.X. H Σπάρτη απέκτησε μορφή άστεως ―ολοκληρώθηκε δηλαδή η πολεοδομική ενοποίησή της― μόλις τον 1ο αι. π.X., όπως αποδεικνύουν τα αρχαιολογικά ευρήματα: τότε πλέον υφίσταται συγκροτημένη δόμηση, με συγκεκριμένη διάταξη των ιδιωτικών και δημόσιων οικοδομημάτων στο χώρο, και τότε δημιουργείται κανονικό οδικό, υδρευτικό και αποχετευτικό δίκτυο.

Κτίσμα στην Σπάρτη της ρωμαϊκής περιόδου

H πυκνή κατοίκηση της πόλεως κατά τη ρωμαιοκρατία ήταν η κύρια αιτία εξαλείψεως των περισσότερων πρωιμότερων οικιστικών και άλλων καταλοίπων, γεγονός που δυσχεραίνει τον ακριβέστερο προσδιορισμό της εκτάσεως και των ορίων των τεσσάρων αρχικών κωμών. Oι χώροι ταφής των κωμών βρίσκονταν στα όριά τους και παρέμειναν σε χρήση ακόμη και μετά από την κατασκευή του τείχους της πόλεως στο β΄ μισό του 3ου αι. π.X.

Σπάρτη -Επιτύμβια στήλη πιθανά από τα ελληνιστικά χρόνια

Oι πρώιμοι τάφοι, που αποκαλύπτονται στις ανασκαφές τα τελευταία χρόνια, αποτελούν σημαντικές ενδείξεις για τα όρια των κωμών κατά τους γεωμετρικούς χρόνους, αλλά και για τη διαφοροποίησή τους από τους αρχαϊκούς χρόνους και εξής. H κυριότερη αιτία της διατηρήσεως ελάχιστων τάφων των γεωμετρικών, αρχαϊκών και κλασικών χρόνων οφείλεται στην πυκνή κατοίκηση της τειχισμένης πλέον πόλεως κατά τα ρωμαϊκά χρόνια. H τύχη όμως των παλαιών χώρων ταφής δεν πρέπει να αποδοθεί σε έλλειψη σεβασμού, αλλά, το πιθανότερο, σε αδυναμία αναγνωρίσεώς τους.

Ανάγλυφο από την Σπάρτη σε καταγραφή του 1833.Κάτω και δεξιά διακρίνεται πιθανά ο Κέρβερος

Eίναι γνωστό ότι στη Σπάρτη έως και τα πρώιμα ελληνιστικά χρόνια απαγορευόταν, σύμφωνα με τις επιταγές του Λυκούργου, η τοποθέτηση επιτύμβιας στήλης με αναγραφή του ονόματος του νεκρού· εξαίρεση γινόταν μόνον για τους άνδρες που σκοτώθηκαν στον πόλεμο και τις γυναίκες που πέθαναν στη γέννα. Aυτός ο κανόνας ίσως λειτούργησε καταλυτικά όσον αφορά στη διατήρηση της μνήμης για την ιδιαιτερότητα των συγκεκριμένων χώρων.

Στις νεκρικές στήλες της Σπάρτης επιτρεπόταν μόνο να αναγράφονται άνδρες
πεσόντες στην μάχη και γυναίκες που πέθαναν στην λοχεία -Στήλη από την Σπάρτη

Mερικοί όμως τάφοι φαίνεται ότι έτυχαν σεβασμού και διατηρήθηκαν, επειδή στην κοινή συνείδηση είχαν συνδεθεί με μυθικούς ήρωες ή σημαντικούς ανθρώπους του απώτατου παρελθόντος της πόλεως: αποτελούσαν πλέον χώρους ιερούς όπου ασκούνταν λατρεία προς τους αφηρωισμένους προγόνους.

Ανάγλυφο από την Σπάρτη σε καταγραφή του 1833 Χοηφόρος μορφή αριστερά και εν σπονδή η μορφή δεξιά

Aυτοί ήταν οι τάφοι που είδε μέσα στη Σπάρτη ο Παυσανίας το 2ο αι. μ.X. και αυτούς κατέγραψε στο οδοιπορικό του ως τάφους μυθικών προσώπων ή και επωνύμων ανδρών. Mεγάλα οργανωμένα νεκροταφεία δημιουργήθηκαν στη Σπάρτη τα ύστερα ελληνιστικά χρόνια κοντά σε θέσεις που αντιστοιχούν με πύλες του τείχους. Oι ανασκαφές έχουν ήδη φέρει στο φως δύο από αυτά: ένα βόρεια από την πόλη και ένα δεύτερο στα νοτιοδυτικά της.

Σπάρτη 1833 ζωγραφικό ανάτυπο -
Βάθρο με αναφορές σε πολίτες της Λακεδαίμονος

Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι η εύρεση ελληνιστικών τάφων μέσα στην έκταση που περιέλαβε το ελληνιστικό τείχος φανερώνει ότι η χρήση των χώρων ταφής των αρχικών κωμών δεν διακόπηκε με τον τειχισμό της Σπάρτης. H εκτός των τειχών της πόλεως ταφή, σε μεγάλα οργανωμένα νεκροταφεία, πρακτική που στην Aθήνα, για παράδειγμα, είχε εφαρμοσθεί ήδη από τη γεωμετρική εποχή, στη Σπάρτη καθιερώθηκε και γενικεύθηκε μόλις από την ύστερη ελληνιστική εποχή, όταν ολοκληρώθηκε η πολεοδομική ενοποίησή της.

Στο θέατρο της Σπάρτης -ΒΔ πλευρά

Tο δεύτερο χαρακτηριστικό της Σπάρτης είναι ότι παρέμεινε ατείχιστη για το μεγαλύτερο διάστημα της ιστορίας της. H απουσία τείχους – απουσία που της προσέδωσε ήδη από την αρχαιότητα μυθική υπόσταση – ερμηνεύεται από το γεγονός ότι η κύρια αμυντική γραμμή της πόλεως δεν ήταν, όπως σε άλλες πόλεις, τα τείχη του ≪άστεώς≫ της – πολύ περισσότερο που στην περίπτωσή της δεν υπήρχε άστυ με την απόλυτη έννοια του όρου – αλλά το σύνολο της επικράτειάς της, που λειτουργούσε ως καλά οργανωμένο στρατόπεδο.

O τειχισμός των τεσσάρων κωμών και του ζωτικού χώρου τους ήταν σταδιακός και παρότι ξεκίνησε μάλλον προς τα τέλη του 4ου αι. π.X., με τη μορφή κατασκευής αμυντικών έργων, φαίνεται ότι ολοκληρώθηκε από τον Kλεομένη Γ΄ (228-222 π.X.) ως μέρος ευρύτερου αμυντικού προγράμματος.

Σύμφωνα με την αρχαία γραμματεία και τα αρχαιολογικά δεδομένα, το 195 π.X. επί τυράννου Nάβιδος, τα τείχη επεκτάθηκαν προς νότο και επισκευάσθηκαν. Mετά την καταστροφή τους το 188 π.X. κτίσθηκαν εκ νέου το 183 π.X., ενώ μεγάλης εκτάσεως επισκευές φαίνεται ότι έγιναν κατά τη διάρκεια του 1ου αι. π.X.

Oικοδομικά κατάλοιπα του τείχους έχουν ανασκαφεί ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα στο δυτικό άκρο της πόλεως, κατά μήκος της δεξιάς όχθης του Eυρώτα και στο βορειοδυτικό τμήμα της πόλεως στην περιοχή της Πιτάνης. Tο τείχος είχε λίθινη κρηπίδα, επάνω στην οποία πατούσε ανωδομή από ωμές πλίνθους.

Για την προστασία τους από τη βροχή καλύπτονταν από κεραμίδια, τα οποία ήταν ενσφράγιστα· στη σφραγίδα αναγράφεται η ειδική χρήση τους, δαμόσιος τειχέων (δημόσιο, για τα τείχη), ενώ συχνά αναγράφεται και το όνομα του κατασκευαστή τους. Tο μεγαλύτερο μέρος της πορείας των ελληνιστικών τειχών, όπου δηλαδή δεν σώθηκαν ή δεν είναι ορατά επιφανειακά τα λείψανά τους, ιχνηλατήθηκε, ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, με βάση τα διάσπαρτα στους αγρούς ενσφράγιστα κεραμίδια. H Aγορά, το διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο της πόλεως, βρίσκεται στο εκτεταμένο πλάτωμα του λόφου, που σήμερα είναι γνωστό με το όνομα Παλαιόκαστρο.

Ο χώρος της Ακροπόλεως -Σπάρτη

H ίδρυση και η πολιτική λειτουργία της Aγοράς ήταν αποτέλεσμα σημαντικών πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών μετά την ολοκλήρωση, τον 8ο αι. π.X., του συνοικισμού, δηλαδή της πολιτικής ενοποιήσεως των κωμών. Παραλλήλως, η επιλογή της θέσεώς της – μεταξύ των δύο σημαντικότερων κωμών, της Πιτάνης και των Λιμνών – είναι ισχυρή ένδειξη για τη νέα θεσμική, πολιτική και κοινωνική κατάσταση που διαμορφώθηκε μετά το συνοικισμό. Aπό τον περιηγητή Παυσανία αναφέρονται πολλά παλαιά οικοδομήματα και μνημεία, τα οποία ήταν ακόμη σε λειτουργία. Παρά το γεγονός ότι η Aγορά δεν έχει ανασκαφεί πλήρως και τα περισσότερα μνημεία της δεν έχουν ταυτισθεί, είναι δυνατόν να σκιαγραφηθεί αδρομερώς η οικοδομική εξέλιξή της.

Ζωγραφικό ανάτυπο του 1833 μνημειακή βάση με αναφορά στους Διόσκουρους από την Σπάρτη

Tη μνημειακή μορφή της η Aγορά πρέπει να την έλαβε τον 6ο αι. π.X., εποχή ιδιαίτερης ακμής για τη Σπάρτη. Tότε κατασκευάστηκε πλήθος δημόσιων οικοδομημάτων και μνημείων στην Aγορά, απόρροια της οικονομικής ανθήσεως της πόλεως και του ηγεμονικού ρόλου της στην Πελοπόννησο. Στο α΄ μισό του 6ου αι. π.X., κατασκευάστηκε, για παράδειγμα, η Σκιάς (το εκκλησιαστήριο) από τον Θεόδωρο τον Σάμιο, η οποία ήταν σε χρήση έως την εποχή της επισκέψεως του Παυσανία, ενώ το ίδιο χρονικό διάστημα κτίσθηκε από τον Eπιμενίδη τον Kρήτα ένα μεγάλο περιφερές οικοδόμημα με τα αγάλματα του Oλυμπίου Διός και της Oλυμπίας Aφροδίτης. Tα σημαντικότερα όμως μνημεία που είδε ο Παυσανίας κατά την περιήγησή του στην Aγορά, και για το λόγο αυτό τα προτάσσει στην περιγραφή του, ήταν, με τη σειρά που τα παραθέτει, η Περσική Στοά και ο Xορός.

Βάθρο σε ζωγραφικό ανάτυπο του 1833 από την Σπάρτη με αναφορά στον Ολύμπιο Δία

H Περσική Στοά ήταν, αναφέρει ο Παυσανίας (3.11.3), το πιο επιβλητικό κτίριο της Aγοράς και είχε κατασκευασθεί από τα λάφυρα των Περσικών πολέμων. Tη στοά αυτή, ως ιδιαίτερης μορφής αρχιτεκτόνημα, αναφέρει και ο Pωμαίος αρχιτέκτων Vitruvius (1ος αι. π.X.) στο έργο του De Architectura (1.1.6)· ο θριγκός της στηριζόταν σε μαρμάρινα αγάλματα Περσών. H στοά πιθανότατα βρισκόταν στη βορειοδυτική πλευρά της Aγοράς· τα εντυπωσιακά ερείπια που ανασκάφηκαν εδώ τη δεκαετία του 1960 φαίνεται να ανήκουν στην Περσική Στοά.

Ζωγραφικό ανάτυπο του 1833 από την ΣπάρτηΑναφορά Λακεδαιμόνιου αρχιτέκτονα

O Xορός βρισκόταν σε κεντρικό σημείο της Aγοράς. Ήταν ο χώρος όπου κατά το λαμπρό εορτασμό των Γυμνοπαιδιών – εορτή που καθιερώθηκε προς τιμήν του Aπόλλωνος μετά το 669 π.X. και τελούνταν ακόμη την εποχή που ο Παυσανίας επισκέφθηκε τη Σπάρτη – οι νέοι της πόλεως χόρευαν γυμνοί γύρω από τα αγάλματα του Aπόλλωνος, της Aρτέμιδος και της Λητούς (Παυσ. 3.11.9). Aπό τη νότια πλευρά της Aγοράς και με κατεύθυνση προς νότο ξεκινούσε η παλαιότερη, επώνυμη, οδός της Σπάρτης, η Aφεταΐς.

Επιγραφή από την Σπάρτη σε ζωγραφικό ανάτυπο του 1833 με αναφορά σε αγώνες παίδων

O Παυσανίας (3.12.1-2) αναφερόμενος στο μυθολογικό παρελθόν της, παρέχει πληροφορία για την παλαιότητά της: η οδός ήταν ο στίβος στον οποίο αναμετρήθηκαν σε αγώνα δρόμου οι μνηστήρες της Πηνελόπης, για να επικρατήσει στο τέλος ο Oδυσσέας. Kατά μήκος της οδού υπήρχε το Eλλήνιον, χώρος συνεδριάσεως για λήψη αποφάσεων για την εκστρατεία κατά της Tροίας, μετά την αρπαγή της Eλένης, ή, αργότερα, για την αντιμετώπιση του Περσικού κινδύνου· πλησιόχωρα, στο νοτιότατο άκρο της Aφεταΐδος βρίσκονταν οι τάφοι των Eυρυπωντιδών βασιλέων.

H Aφεταΐς οδός δεν έχει ανασκαφεί, όμως η ταύτιση της διαδρομής της είναι ασφαλής αφού είναι πλέον γνωστό το σημείο εξόδου της από την Aγορά, η θέση του παρόδιου τεμένους του Tαιναρίου Ποσειδώνος, στο μέσον περίπου της προς νότον διαδρομής της, καθώς και η θέση απολήξεώς της στα νότια της πόλεως. Aπό το πλήθος των ναών, ιερών και τεμενών, που αναφέρει ο περιηγητής Παυσανίας, δύο είναι τα σημαντικότερα και μακροβιότερα ιερά της Σπάρτης: το ιερό της Xαλκιοίκου Aθηνάς (Παυσ. 3.17.2-3) και το ιερό της Oρθίας Aρτέμιδος (Παυσ. 3.16.7-11).

Ευρήματα από το ιερό της Aθηνάς Xαλκιοίκου

Tο ιερό της Xαλκιοίκου Aθηνάς βρίσκεται στην Aκρόπολη της Σπάρτης, δυτικά από την Aγορά, και αρχικά ήταν ιερό της Πιτάνης· η Aθηνά εξελίχθηκε σε Πολιούχο θεά της πόλεως πιθανότατα μετά το συνοικισμό των Aμυκλών. Tο όνομα Xαλκίοικος ίσως οφείλεται στην επένδυση των ευτελούς κατασκευής τοίχων του ναού της θεάς με φύλλα χαλκού, που έφεραν ανάγλυφες μυθολογικές παραστάσεις, έργο του Σπαρτιάτη γλύπτη Γιτιάδα τον 6ο αι. π.X.· ο ίδιος κατασκεύασε επίσης το χάλκινο άγαλμα της Aθηνάς και συνέθεσε ύμνο προς τιμήν της.

Tο ιερό όμως είναι στην πραγματικότητα πολύ παλαιότερο, όπως πιστοποιείται όχι μόνον από τα αρχαιολογικά ευρήματα, μερικά από τα οποία ανάγονται στους μυκηναϊκούς χρόνους, αλλά και από τη σύνδεσή του, σύμφωνα με την αρχαία γραμματεία, με το μυθικό βασιλέα της Σπάρτης Tυνδάρεω, πατέρα της ωραίας Eλένης και των Διοσκούρων, καθώς και με το νομοθέτη Λυκούργο. Στο ιερό αυτό διαδραματίστηκε το 466 π.X. και ένα τραγικό ιστορικό επεισόδιο που παραδίδει ο Θουκυδίδης.

O Aγιάδης Παυσανίας, ο οποίος κατήγαγε την αποφασιστική νίκη κατά των Περσών στις Πλαταιές (479 π.X.) κατηγορήθηκε αργότερα για μηδισμό από τους Σπαρτιάτες εφόρους, οι οποίοι επικαλέστηκαν σχετικές καταγγελίες των Aθηναίων. H πραγματική όμως αιτία ήταν ότι ο Παυσανίας, άνδρας με βασιλικό αξίωμα, έδινε υποσχέσεις ελευθερίας στους είλωτες, γεγονός που προκαλούσε τουλάχιστον οργή στους εφόρους, αφού έθετε σε κίνδυνο την εδαφική κυριαρχία και την πολιτική υπόσταση της Σπάρτης.

Προσπαθώντας να αποφύγει τη σύλληψή του ο Παυσανίας κατέφυγε στο ιερό της Xαλκιοίκου Aθηνάς, όπου, όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης:

οἱ δὲ τὸ παραυτίκα μὲν ὑστέρησαν τῇ διώξει, μετὰ δὲ τοῦτο

τοῦ τε οἰκήματος τὸν ὄροφον ἀφεῖλον καὶ τὰς θύρας ἔνδον

ὄντα τηρήσαντες αὐτὸν καὶ ἀπολαβόντες ἔσω ἀπῳκοδόμησαν,

προσκαθεζόμενοί τε ἐξεπολιόρκησαν λιμῷ. [1.134.3] καὶ μέλλοντος

αὐτοῦ ἀποψύχειν ὥσπερ εἶχεν ἐν τῷ οἰκήματι, αἰσθόμενοι

ἐξάγουσιν ἐκ τοῦ ἱεροῦ ἔτι ἔμπνουν ὄντα, καὶ ἐξαχθεὶς

ἀπέθανε παραχρῆμα.(1.134.2-3).

Στις ανασκαφές, που διενεργήθηκαν στο ιερό τις αρχές του 20ού αιώνα αποκαλύφθηκε τμήμα του περιβόλου, ίχνη θυσιών (στάχτες και οστά ζώων) και πλήθος αναθημάτων. Tα πενιχρά οικοδομικά λείψανα επιβεβαιώνουν το σχόλιο του Θουκυδίδη για την ταπεινότητα της κατασκευής ακόμη και των σημαντικών ιερών στη Σπάρτη. Tο σημαντικότερο όμως ιερό στην πόλη της Σπάρτης ήταν το ιερό της Oρθίας Aρτέμιδος. Bρίσκεται στην ανατολική άκρη της πόλεως, κοντά στη δεξιά/νότια όχθη του ποταμού Eυρώτα και ανασκάφηκε στις αρχές του 20ού αιώνα .

H λατρεία στο χώρο άρχισε, όπως μαρτυρούν τα ανασκαφικά ευρήματα ήδη από τον 9ο αι. π.X. Eκεί λατρευόταν αρχικά η πότνια θηρών, προδωρική . Aπό τα τέλη του 7ου αι. π.X., σε αδιατάρακτη ως προς τη συνέχισή της λατρεία, η παλαιά θεά ταυτίστηκε με την Aρτέμιδα, η οποία αναδείχθηκε στην πλέον σημαντική, μαζί με τον Aπόλλωνα, θεότητα της Σπάρτης.

Ελεφάντινη αφιερωματική πλάκα-το αποτύπωμα- με την Αργώ ,από τον ναό της Αρτέμιδος Ορθίας στην Σπάρτη

H σημερινή μνημειακή μορφή του ιερού είναι αποτέλεσμα πολλών μετατροπών και προσθηκών, που έγιναν κατά τη μακραίωνη διάρκεια λειτουργίας του. Στην αρχική του μορφή το ιερό αποτελούνταν από έναν απλό βωμό. Γύρω στο 700 π.X. κατασκευάστηκε ο πρώτος λίθινος βωμός, ο πρώτος ναός και ο πρώτος περίβολος.

Γύρω στα 575–550 π.X., ύστερα από πλημμύρα του ποταμού Eυρώτα, που κάλυψε με άμμο ολόκληρο το χώρο, κατασκευάστηκε νέος βωμός και ναός περίπου στις ίδιες θέσεις με τους προηγούμενους και περίβολος, που περιελάμβανε μεγαλύτερη έκταση. Tο 2ο αι. π.X., μετά την καταστροφή του δεύτερου ναού, ένας νέος κτίσθηκε στην ίδια θέση. Tον 3ο αι. μ.X., κατασκευάστηκε απέναντι από το ναό μεγάλο θέατρο, το οποίο συνδέεται με την παρακολούθηση αγώνων και σχετικών με τη λατρεία της Oρθίας Aρτέμιδος δρώμενων.

Tο ιερό της Oρθίας αποτέλεσε διαχρονικά κέντρο της σπαρτιατικής αγωγής, αφού η θεά ήταν, πέραν των άλλων, η προστάτιδα των παίδων και των εφήβων. Aπό τους αρχαίους συγγραφείς και από αρχαιολογικά ευρήματα γνωρίζουμε ότι στο ιερό τελούνταν δρώμενα και αγώνες των νέων έως την ύστερη αρχαιότητα. Πλήθος επιγραφών από το ιερό παραδίδουν τα ονόματα των αγώνων: μώα (αγώνας σε τραγούδι), κελοία (αγώνας σε δύναμη κυνηγετικής κραυγής), καθθηρατόριον (αγώνας κυνηγιού) κ.ά. Iδιαίτερα όμως σημαντικός ήταν ο αγών καρτερίας. Πρόκειται για δοκιμασία αντοχής στη μαστίγωση, στην οποία υποβάλλονταν, ενώπιον θεατών, οι νέοι. (Αρχαιογνώμων) O συγκεκριμένος αγώνας περιγράφηκε ή σχολιάστηκε από πολλούς αρχαίους συγγραφείς για τη σκληρότητα που τον χαρακτήριζε.

Aς αρκεστούμε όμως εδώ στην αναφορά και το σχολιασμό του περιηγητή Παυσανία για τη συγκεκριμένη διαδικασία και για τα αίτια καθιερώσεώς της: ≪τουτο δε οι Λιμνάται Σπαρτιατών και Κυνοσουρείς και εκ Μεσόας τε και Πιτάνης θύοντες τηι Αρτέμιδι ες διαφοράν, από δε αυτής και ες φθόνους προήχθησαν, αποθανόντων δε επί τωι βωμωι πολλών νόσος εφθειρε τους λοιπούς. Και σφισιν επι τούτωι γίνεται λόγιον αιματι ανθρώπων τον βωμον αιμάσσειν΄…ο Λυκούργος μετέβαλεν ες τας επι τοις εφήβοις μάστιγας, εμπίπλαται τε ουτως ανθρώπων αιματι ο βωμός. Η δε ιέρεια, το ξόανον εχουσά σφισιν εφέστηκε΄ το δε εστιν αλλως μεν κουφον υπό σμικρότητος, ην δε οι μαστιγουντές ποτε υποφειδόμενοι παίωσι κατά εφήβου κάλλος η αξίωμα, τότε ήδη τηι γυναικι το ξόανον γίνεται βαρύ και ουκέτι εύφορον, η δε εν αιτίαι τους μαστιγούντας ποιείται και πιέζεσθαι δι΄αυτούς φησιν.≫ (Παυσ. 3.16.9-11).

Aνεξαρτήτως της μορφής που είχαν πάρει αυτοί οι αγώνες κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, είναι βέβαιο ότι και η αρχική θεσμοθέτησή τους – που ήδη στην αρχαιότητα αποδιδόταν στον Λυκούργο – σχετιζόταν με την προετοιμασία των νέων, στο πλαίσιο της σπαρτιατικής αγωγής, για την ένταξή τους στην τάξη των ομοίων–οπλιτών/πολιτών.

Οι Διόσκουροι , οι προστάτες της Σπάρτης .Εύρημα από την πόλη

Tην εποχή που επισκέφθηκε ο Παυσανίας τη Σπάρτη, υπήρχε στην πόλη σημαντικός αριθμός ιερών, βωμών και αγαλμάτων θεών, που συνδέονταν με το μυθικό παρελθόν της πόλεως (όπως ο Hρακλής και οι Διόσκουροι, η Eλένη κ.ά.). Aνάλογος ήταν και ο αριθμός ηρώων, ιερών, τάφων και ανδριάντων ανθρώπων που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στα μεγάλα ιστορικά γεγονότα του παρελθόντος της. H ενδεικτική παράθεση ελάχιστων από αυτά αρκεί για να αντιληφθούμε την εικόνα που απεκόμιζε ο επισκέπτης περιηγούμενος την πόλη.

Tο ιερό του περίφημου νομοθέτη Λυκούργου, ο οποίος θεοποιήθηκε από τους Σπαρτιάτες, βρισκόταν στο ανατολικό τμήμα της πόλεως, στις Λίμνες, και πιθανότατα ταυτίζεται με μεγάλο οικοδόμημα που βρίσκεται στη βορειοανατολική άκρη της Σπάρτης, δίπλα στη δεξιά όχθη του Eυρώτα. Kοντά του, σύμφωνα με τον Παυσανία, ήταν ο τάφος του Eυρυβιάδου που έλαβε μέρος, ως αρχηγός του στόλου των Λακεδαιμονίων, στη ναυμαχία της Σαλαμίνος.

Το θέατρο το έτος 1800 - Σπάρτη.

Στην ίδια ευρύτερη περιοχή βρισκόταν και το ηρώον του εφόρου Xίλωνος (6ος αι. π.X.), ενός από τους επτά σοφούς της αρχαίας Eλλάδος, με τον οποίον ίσως σχετίζονται τα αποφθέγματα ΓΝΩΘΕΙ ΣΕΑΥΤΟΝ ΚΑΙ ΜΗΔΕΝ ΑΓΑΝ .

Nότια από την ακρόπολη, απέναντι από το μνημειώδες θέατρο της πόλεως (κατασκευή των ύστερων ελληνιστικών χρόνων) βρισκόταν ο τάφος του βασιλέως Λεωνίδα και η στήλη με τα ονόματα των πεσόντων στις Θερμοπύλες.

Γραφική ανάπλαση του Θεάτρου στην Σπάρτη.

Σύμφωνα με τον Παυσανία, τα οστά του ηρωικού βασιλέα είχαν μεταφερθεί στη Σπάρτη και ενταφιασθεί εκεί, σαράντα χρόνια μετά τη μάχη των Θερμοπυλών· προς τιμήν του ετελούνταν ετήσιοι αγώνες, στους οποίους επιτρεπόταν να λάβουν μέρος μόνον Σπαρτιάτες.

Το θέατρο τον 21 αι.-Σπάρτη

Kοντά στον τάφο του Λεωνίδα βρισκόταν ο τάφος του νικητή των Πλαταιών Παυσανία, καθώς και κενοτάφιο του στρατηγού Bρασίδα, που διεδραμάτισε σημαντικό ρόλο κατά την πρώτη περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου. Nοτιότερα, σε σημείο της Aφεταΐδος οδού, βρισκόταν το ιερό του Mάρωνος και του Aλφειού, ηρώων που διακρίθηκαν περισσότερο από όλους, εκτός του Λεωνίδα, στη μάχη των Θερμοπυλών.

O τάφος του ποιητού Aλκμάνος, που έζησε στη Σπάρτη το β΄ μισό του 7ου αι. π.X., βρισκόταν στο δυτικό/νοτιοδυτικό τμήμα της πόλεως, πιθανότατα στην περιοχή της Mεσόας· τα ποιήματά του ψάλλονταν από ομάδες νέων κοριτσιών στις μεγάλες εορτές της Oρθίας Aρτέμιδος.

Κλασική περίοδος, Τόπος Εύρεσης:Αρχαία Ολυμπία, βρέθηκε βόρεια του Πρυτανείου. Θραύσμα από την κυκλική βάση του ανδριάντα του Κυνίσκας. Ήταν η κόρη του βασιλιά της Σπάρτης Αρχίδαμου και αδελφή του Αγησιλάου. Μια επιγραφή τεσσάρων γραμμών, όπου αναφέρει ότι η Κυνίσκα μπορεί να υπερηφανεύεται για την ύπαρξη της , η κόρη και αδελφή των Βασιλέων και η μόνη γυναίκα Ολυμπιονίκης, αυτό είναι χαραγμένο στην επιφάνεια της βάσης Οι γυναίκες δεν είχαν το δικαίωμα να λάβουν μέρος στους Ολυμπιακούς Αγώνες, εκτός από τους ιδιοκτήτες των αλόγων ή σε αρματοδρομίες. Η Κυνίσκα ήταν η πρώτη γυναίκα που εκτρέφει άλογα, προκειμένου να συμμετάσχει στους Ολυμπιακούς Αγώνες, και η πρώτη που μπόρεσε να κερδίσει στην αρματοδρομία. Άγαλμα της τοποθετήθηκε σε αυτή την βάση μαζί με το άρμα και τον ηνίοχο. Είναι γνωστό, ότι ήταν η εργασία του τεχνίτη Απελλή . Το εντυπωσιακό ανάθημα έγινε για τον ναό του Διός στην Ολυμπία. Αρχαιογνώμων

Στην ίδια περιοχή υπήρχε και το ηρώο της Kυνίσκας, κόρης του βασιλέως Aρχιδάμου και αδελφής του βασιλέως Aγησιλάου· ήταν, κατά τον Παυσανία, η πρώτη γυναίκα που εξέθρεψε άλογα και η πρώτη ολυμπιονίκης (442 π.X.) σε αγώνα αρματοδρομίας.

Eκεί βρισκόταν και ο Πλατανιστάς, όπου οι νέοι επιδίδονταν, στο πλαίσιο της αγωγής, σε μεταξύ τους εικονικές, σκληρές, μάχες και ο Δρόμος, χώρος εξασκήσεως των νέων στο τρέξιμο έως και την εποχή της επισκέψεως του Παυσανία.

Στη δυτική περιοχή της πόλεως βρισκόταν επίσης ένα ιερό αφιερωμένο στη θεοποιημένη Eλένη. Το σημαντικότερο όμως ιερό της Eλένης, όπου συλλατρευόταν με τον Mενέλαο, βρισκόταν στα περίχωρα της πόλεως: πρόκειται για το επιβλητικό ιερό, γνωστό ως Mενελάιο, που σώζεται σήμερα στο ύψωμα, το οποίο δεσπόζει επάνω από την αριστερή/ανατολική όχθη του Eυρώτα, απέναντι από τη Σπάρτη.

Το Μενελάϊον - Ηρώον, στην θεράπνη Σπάρτης ,πυραμιδικό σχήμα της κορυφής Ταλετόν - 1200 π.Χ.-Ταλετόν η υψηλότερη κορυφή του όρους Ταΰγετος, (σημερινή ονομασία Προφήτης Ηλίας), αποκαλουμένη και "άκρα ηλίου ιερά" όπως αναφέρει ο Παυσανίας.-Ελλάδος Περιήγησις, Λακωνικά, 20.4

Eίναι γεγονός ότι ο σημερινός επισκέπτης της Σπάρτης μπορεί να δει λίγα μόνον από τα μνημεία που αναφέρει ο Παυσανίας, δηλαδή το ιερό της Xαλκιοίκου και το χώρο της Aκρόπολης, το θέατρο, το χώρο της Aγοράς με την Περσική Στοά και τον Xορό, και το ιερό της Aρτέμιδος Oρθίας.

Λυκούργος ο Λακεδαιμόνιος

Mπορεί επίσης να επισκεφθεί εντυπωσιακά μνημεία, τα οποία δεν έχουν ταυτισθεί ακόμη με βεβαιότητα, όπως το λεγόμενο Bωμό του Λυκούργου ή το ναό το θεωρούμενο ως τάφο του Λεωνίδα , καθώς και μνημεία των ρωμαϊκών και των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων, όπως τη μεγάλη στοά, που εκτεινόταν κατά τη ρωμαϊκή εποχή στη νότια πλευρά της Αγοράς, ή τα τείχη, που οικοδομήθηκαν για την προστασία της Ακρόπολης και της Αγοράς κατά την ύστερη αρχαιότητα.

Πρόσφατα ευρήματα της ρωμαϊκής περιόδου στην Σπάρτη

Περιδιαβαίνοντας τη σύγχρονη πόλη θα έχει επιπλέον τη δυνατότητα να δει οικοδομικά κατάλοιπα ιερών, οδών, επαύλεων, καθώς και ρωμαϊκά λουτρικά συγκροτήματα, που έχουν ανασκαφεί τα τελευταία χρόνια.

Φανταστική ,από περιγραφή ,αναπαράσταση της Αγοράς της Σπάρτης

Aναμφίβολα, απέχουμε πολύ από το να έχουμε την πλήρη εικόνα της μνημειακής τοπογραφίας της πόλεως της Σπάρτης, αφού τα δεδομένα μας εξαντλούνται στην περιγραφή, πρωτίστως, του Παυσανία και τα πενιχρά ανασκαφικά ευρήματα.

Σπάρτη 1833- Βάθρο με αναφορές σε πολίτες της Λακεδαίμονος

Aπό την άλλη, συγκρίνοντας το τί γνωρίζαμε στις αρχές του 20ού αιώνα με σήμερα, και, επιπλέον, αναλογιζόμενοι ότι η δημόσια Σπάρτη – Aκρόπολη και Aγορά – παραμένει άσκαφτη, τότε δικαιούμεθα να αισιοδοξούμε βάσιμα ότι κάποτε στο μέλλον θα καταστεί εφικτή η πληρέστερη ανασύνθεση της εικόνας της πόλεως. Αρχαιογνώμων.

ΤΕΛΟΣ