Ο «Σαρκοφάγος του Ηρακλή», μια ελληνική σαρκοφάγος η οποία εξήχθη παράνομα με λαθρεμπόριο από την Μ.Ασία είχε βρεθεί κατά τη διάρκεια μιας παράνομης ανασκαφής στην περιοχή που ονομάζουν σήμερα Aksu της Αττάλειας στην Μ.Ασία στη δεκαετία του 1960, έχει πλέον επιστραφεί
Η ΕΛΛΗΝΙΣ ΑΤΤΑΛΕΙΑ
Η ελληνική σαρκοφάγος με τον γλυπτό διάκοσμο, η οποία κατασχέθηκε από τις ελβετικές αρχές κατά τη διάρκεια ελέγχου απογραφής στο αεροδρόμιο της Γενεύης το 2010, έχει επιστραφεί στους αξιωματούχους της Τουρκίας για το πολιτισμό και τον τουρισμό στη Γενεύη.
Η σαρκοφάγος μεταφέρθηκε στη Ζυρίχη το πρωί της Τετάρτης, μετά την ολοκλήρωση της συσκευασίας και της σφραγίσεως στο Προξενείο της Γενεύης και μεταφέρθηκε στο αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης το βράδυ της Τετάρτης. Το γλυπτό θα μεταφερθεί στην Αττάλεια για να παρουσιαστεί στο Μουσείο της πόλης.
Η σαρκοφάγος μεταφέρθηκε στη Ζυρίχη το πρωί της Τετάρτης, μετά την ολοκλήρωση της συσκευασίας και της σφραγίσεως στο Προξενείο της Γενεύης και μεταφέρθηκε στο αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης το βράδυ της Τετάρτης. Το γλυπτό θα μεταφερθεί στην Αττάλεια για να παρουσιαστεί στο Μουσείο της πόλης.
Η Σαρκοφάγος του Ηρακλή, πιστεύεται ότι εβρίσκετο στην αρχαία ελληνική πόλη Πέργη κοντά στην Αττάλεια από τον 2ο αιώνα π.Χ., είναι μια σαρκοφάγος που απεικονίζει τους Δώδεκα Άθλους του Ηρακλή.
Κατασχέθηκε στην αποθήκη Freeport της Γενεύης μετά από έλεγχο απογραφής. Ο Γενικός Εισαγγελέας της Γενεύης, ο οποίος διερεύνησε την υπόθεση, διέταξε την επιστροφή του γλυπτού του Ηρακλή στην Μ .Ασία το 2015.
Η απόφαση αμφισβητήθηκε από το Ελβετικό Ομοσπονδιακό Δικαστήριο, αλλά η προσφυγή αποσύρθηκε και η τελική απόφαση έλαβε χώρα τον Μάιο του 2016 για επιστροφή της σαρκοφάγου στην Μ.Ασία. ...Ημερομηνία 14 Σεπτεμβρίου 2017
Κατασχέθηκε στην αποθήκη Freeport της Γενεύης μετά από έλεγχο απογραφής. Ο Γενικός Εισαγγελέας της Γενεύης, ο οποίος διερεύνησε την υπόθεση, διέταξε την επιστροφή του γλυπτού του Ηρακλή στην Μ .Ασία το 2015.
Η απόφαση αμφισβητήθηκε από το Ελβετικό Ομοσπονδιακό Δικαστήριο, αλλά η προσφυγή αποσύρθηκε και η τελική απόφαση έλαβε χώρα τον Μάιο του 2016 για επιστροφή της σαρκοφάγου στην Μ.Ασία. ...Ημερομηνία 14 Σεπτεμβρίου 2017
Αττάλεια
(Αρχαιότητα)
Ο Άτταλος Β΄ της Περγάμου έχτισε στη νοτιοδυτική Μικρά Ασία την πόλη στην οποία έδωσε το όνομά του
Η Αττάλεια ήταν χτισμένη σε στρατηγική θέση πάνω στη θάλασσα, ανάμεσα στη Μεσόγειο και την οροσειρά του Ταύρου. Για το λόγο αυτό το λιμάνι της σύντομα εξελίχθηκε σε ένα από τα πιο σημαντικά σε όλη την ανατολική Μεσόγειο.
2. Ιστορία της Αττάλειας: Εξελίξεις και πολιτική διαμέσου των αιώνων
Η περιοχή της νοτιοδυτικής Τουρκίας κατοικήθηκε πιθανότατα πριν από περίπου 50.000 χρόνια, όπως αποδεικνύεται από κάποιες αρχαιολογικές έρευνες και ανασκαφές. Τα ευρήματα στο σπήλαιο Karain, 27 χλμ. βορειοδυτικά της Αττάλειας, χρονολογούνται στην Παλαιολιθική και τη Μεσολιθική περίοδο και έχουν ιδιαίτερη σημασία για την ανασύνθεση της πρώιμης ιστορίας του χώρου.1
Κατά τη διάρκεια της εποχής του Χαλκού η περιοχή της Αττάλειας πέρασε στη σφαίρα επιρροής των Χετταίων. Σύμφωνα με χετιτικά κείμενα, η περιοχή της Αττάλειας περιλαμβανόταν στα επονομαζόμενα εδάφη των «lukka», που πιθανότατα αποτελούσαν την ιστορική περιοχή της Λυκίας.
Το τέλος της χετιτικής επιρροής στην περιοχή συνέπεσε με την εισβολή των Φρυγών.2 Στη συνέχεια η περιοχή αποτέλεσε τμήμα των λυδικών κτήσεων από τον 7ο αι. π.Χ. έως τη μάχη των Σάρδεων το 546 π.Χ., όταν την κατέλαβαν οι Πέρσες. Ο Μέγας Αλέξανδρος έβαλε τέλος στην κυριαρχία των Περσών στη νότια Μικρά Ασία περί το 334 π.Χ.3 Μετά το θάνατό του (323 π.Χ.), και την επακόλουθη διαίρεση του κράτους του μεταξύ των στρατηγών του, η Παμφυλία συμπεριλαμβανόταν στις περιοχές που πέρασαν στον έλεγχο του Αντιγόνου.4
Οι διάδοχοι του Αλεξάνδρου συνέχισαν τις αντιπαλότητές τους μέχρι το 188 π.Χ., όταν ο Αντίοχος Γ΄ υπέγραψε τη συνθήκη ειρήνης της Απάμειας με τους Ρωμαίους. Από τους όρους της συνθήκης επωφελήθηκαν ιδιαίτερα οι βασιλείς του Περγάμου, που ανήλθε ως αντίπαλη δύναμη στη Μικρά Ασία.5 Έτσι, μερικές δεκαετίες αργότερα ο Άτταλος Β΄ του Περγάμου έχτισε στη νοτιοδυτική Μικρά Ασία την πόλη στην οποία έδωσε το όνομά του και που σήμερα είναι γνωστή ως Antalya.6 Η πόλη προοριζόταν να γίνει το κυρίως λιμάνι του βασιλείου του Περγάμου και αυτό αποτέλεσε τη βάση της ευημερίας της: σύντομα εξωραΐστηκε με εξαιρετικά δημόσια κτήρια και απέκτησε πλούσια πολιτιστική ζωή.
Το 133 π.Χ. ο βασιλιάς Άτταλος Γ΄ του Περγάμου κληροδότησε το βασίλειό του στους Ρωμαίους. Σε αυτή την πρώιμη για την περιοχή Ρωμαϊκή περίοδο η πόλη και τα περίχωρά της υπέφεραν από πειρατές, οι οποίοι, με βάση τις ακτές της Κιλικίας, επέδραμαν στις ακτές της ανατολικής Μεσογείου και ιδιαίτερα της Μικράς Ασίας. Το 43 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Κλαύδιος συνέστησε την επαρχία Λυκίας-Παμφυλίας. Αυτό το γεγονός σημάδεψε την αρχή μιας νέας περιόδου ευημερίας για την Αττάλεια, που έφτασε στο αποκορύφωμά της στον ύστερο 2ο και τον πρώιμο 3ο αιώνα. Αν και την Αττάλεια την είχε επισκεφθεί ο Απόστολος Παύλος,7 που έκανε ένα σύντομο κήρυγμα, ο χριστιανισμός άρχισε να διαδίδεται ουσιαστικά στην περιοχή κατά το 2ο αιώνα.
Στη διάρκεια της Πρώιμης Βυζαντινής περιόδου, ιδιαίτερα τον 5ο και 6ο αιώνα, η Αττάλεια γνώρισε μία ακόμη φάση εξέλιξης. Κατά τους αιώνες αυτούς αναπτύχθηκε σε αξιόλογο εμπορικό κέντρο και επεκτάθηκε ακόμα και έξω από τα τείχη της. Τον 7ο αιώνα η απειλή των μωαμεθανών Αράβων άρχισε να γίνεται αισθητή. Μια νέα εποχή θαλάσσιων επιδρομών και ανασφάλειας άρχισε. Η Αττάλεια και η περιοχή της γνώρισαν μια σύντομη περίοδο αραβικής κατοχής υπό το ναύαρχο Karinoglu Fazl το 860, σύντομα όμως ξαναπέρασαν στα χέρια των Βυζαντινών. Η περιοχή περιήλθε στην κυριαρχία των μουσουλμάνων το 1085, με την έλευση του Σελτζούκου σουλτάνου Σουλεϊμάν Σαχ. Το 1103 καταλήφθηκε από το Βυζαντινό αυτοκράτορα Αλέξιο Κομνηνό, αλλά σύντομα ξανάπεσε στους Τούρκους. Αυτές οι εναλλαγές εξουσίας συνέβησαν συνολικά έξι φορές. Από το 1120 έως το 1206 η Αττάλεια αποτέλεσε ξανά τμήμα του Βυζαντίου. Το 1206 όμως υποτάχθηκε στο σουλτάνο Gyaseddin Keyhusrev Α΄. Από το 1220 η πόλη χωρίσθηκε σε δύο τμήματα, το χριστιανικό και του μουσουλμανικό. Η πλευρά των χριστιανών ξεκίνησε εμπορικές συναλλαγές με δύο άλλες βασικές θαλασσοπόρες πόλεις, τη Γένουα και τη Βενετία. Όταν η σελτζουκική δυναστεία δεν μπορούσε πλέον να αντέξει την πίεση που ασκούσαν επάνω της οι Ιλχανίδες, ξεκίνησε η περίοδος των ανεξάρτητων εμιράτων. Κατά την περίοδο αυτή η Αττάλεια παρέμεινε ανεξάρτητο εμιράτο για 95 χρόνια. Από το 1308 έως το 1426 ασκούσαν εξουσία στην περιοχή οι Hamidoğulları και στη συνέχεια η πόλη αποτέλεσε τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
 |
| Ελληνικό άγαλμα στο μουσείο της Αττάλειας |
Τα ιστορικά γεγονότα της Αττάλειας ήταν πολλαπλά και καθόρισαν αρκετές από τις μεταβολές της πόλης κατά τη διάρκεια των αιώνων. Ήταν δύσκολο να διατηρηθούν αυτούσια αρχαιολογικά στοιχεία, καθώς τα περισσότερα αρχαία κτήρια, ιδιαίτερα της Ρωμαϊκής περιόδου, καταστράφηκαν από μεταγενέστερες οικοδομές. Στη σημερινή πόλη μπορεί να παρατηρήσει κανείς τη μετάβαση από το χριστιανικό στο μουσουλμανικό πολιτισμό, καθώς αρκετές από τις εκκλησίες μετατράπηκαν σε τζαμιά.
Σημαντικό βήμα για τη διατήρηση του αρχαιολογικού υλικού που βρέθηκε στην ευρύτερη περιοχή ήταν η ίδρυση του μουσείου, όπου στεγάστηκαν και περισώθηκαν σημαντικά ευρήματα. Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Αττάλειας, που ανακαινίστηκε το 1985, παρουσιάζει τις πιο σημαντικές συλλογές ευρημάτων της περιοχής από την Παλαιολιθική περίοδο έως το 13ο αιώνα μ.Χ.
 |
| Πύλη που χτίστηκε την εποχή του Αδριανού στην πόλη |
3.1. Ελληνιστικά και ρωμαϊκά κατάλοιπα μέσα στην πόλη
Τα πιο σημαντικά αρχαιολογικά τεκμήρια που είναι ακόμη ορατά μέσα στην πόλη αποτελούνται από τα ελληνιστικά και ιδιαίτερα από τα ρωμαϊκά κατάλοιπά της. Μεταξύ αυτών πιο σημαντικά είναι τα ρωμαϊκά τείχη και η Πύλη του Αδριανού, που χτίστηκε για την επίσκεψη του αυτοκράτορα στην πόλη το 130. Αυτά τα οικοδομήματα σήμερα περιβάλλονται από το σύγχρονο αστικό ιστό και δυστυχώς βρίσκονται σε άσχημη κατάσταση. Η Πύλη του Αδριανού είναι η μόνη ρωμαϊκή πύλη της Μικράς Ασίας που όχι μόνο στέκει, αλλά είναι και σε χρήση. Αποτελείται από τρία αψιδωτά ανοίγματα, που χωρίζονται μεταξύ τους με πεσσούς και κίονες εν παραστάσι.8 Οι κίονες είναι κατασκευασμένοι από λευκό μάρμαρο, ενώ οι βάσεις τους από γρανίτη. Η εσωτερική επιφάνεια των τόξων φέρει ανάγλυφο διάκοσμο σε φατνώματα. Επάνω στην πύλη έστεκαν προφανώς αγάλματα του Αδριανού και μελών της οικογένειάς του. Εκατέρωθέν της ορθώνονταν ψηλοί και ισχυροί πύργοι, οι οποίοι δέχτηκαν πολλές επεμβάσεις στη διάρκεια της μακράς ιστορίας της πόλης. Η αρχική τους φάση ήταν ρωμαϊκή, όπως τεκμηριώνει επιγραφή που βρίσκεται στο βόρειο πύργο, ενώ ο νότιος πύργος γνώρισε μια φάση ανακαίνισης από το σουλτάνο Αλαεντίν Κεϋκουμπάτ Α΄ (1219-1238), όπως φαίνεται σε άλλη επιγραφή. Η πύλη αποτελεί σήμερα την είσοδο στην παλιά πόλη της Αττάλειας , που ονομάζεται Kaleiçi. Το τουρκικό αυτό όνομα σημαίνει «μέσα στο κάστρο» και δικαίως, αφού η παλιά πόλη περιβάλλεται από τείχη, των οποίων η παλαιότερη φάση χρονολογείται στην Ύστερη Ελληνιστική-Πρώιμη Ρωμαϊκή περίοδο. Τμήμα των οχυρώσεων αυτών αποτελούσε επίσης ο φάρος, που χτίστηκε μάλλον κατά το 2ο αιώνα, και είναι σήμερα γνωστός ως Πύργος Hidirlik. Ο πύργος αυτός αποτελεί το σήμα κατατεθέν του σύγχρονου, τουριστικού πλέον, τμήματος της πόλης.
3.2. Αρχαιολογικά κατάλοιπα της ευρύτερης περιοχής
Η Αττάλεια ήταν ένα μεγάλο λιμάνι το οποίο συνέδεε, τουλάχιστον από οικονομικής πλευράς, σημαντικό αριθμό πόλεων και κωμοπόλεων, που αναζητούσαν διέξοδο για τα προϊόντα τους. Μεταξύ των πόλεων αυτών συγκαταλέγονταν η Πέργη, η Άσπενδος και η Τερμησσός.9 Όταν ιδρύθηκε το μουσείο της Αντάλυας, αρχαιολογικά ευρήματα από την ευρύτερη αυτή περιοχή βρήκαν τη θέση τους στις προθήκες του – αυτά τουλάχιστον που δεν έπεσαν θύματα λαθραίας διακίνησης.10
Στο μουσείο της Αντάλυας μπορεί να δει κανείς μια αντιπροσωπευτική εικόνα της προϊστορίας και της ιστορίας της περιοχής. Στην αίθουσα Προϊστορίας εκτίθενται σημαντικά ευρήματα από παλαιολιθικές θέσεις, ιδιαίτερα αυτές του Karain και του Semahöyük. Η τελευταία θέση, όπως και το Hacilar, έδωσαν αρχαιολογικό υλικό και για τη Νεολιθική και τη Χαλκολιθική περίοδο, καθώς για την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, το οποίο εκτίθεται στην αίθουσα Πρωτοϊστορίας. Κεραμικά αντικείμενα, πήλινα ειδώλια και αγάλματα που χρονολογούνται από τη Μυκηναϊκή εποχή έως την Ύστερη Ελληνιστική περίοδο φιλοξενούνται στις αίθουσες της Κλασικής περιόδου και των Αγαλμάτων και παρέχουν μαρτυρίες για τις ιστορικές φάσεις της περιοχής πριν από την ίδρυση της Αττάλειας. Η καθημερινή ζωή της Ρωμαϊκής και Υστερορωμαϊκής περιόδου αντιπροσωπεύεται στη λεγόμενη αίθουσα Μικρών Αντικειμένων, όπου εκτίθενται κυρίως επιτραπέζια αντικείμενα, λυχνάρια και άλλα αντικείμενα. Το μεγαλείο και η ευημερία της περιοχής κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο αντικατοπτρίζονται στα αγάλματα των αυτοκρατόρων και των μελών των οικογενειών τους που εκτίθενται στην ομώνυμη αίθουσα. Τα περισσότερα από τα ευρήματα αυτά προέρχονται από τις ανασκαφές της Πέργης. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγεται ένα άγαλμα σε φυσικό μέγεθος του αυτοκράτορα Αδριανού, καθώς και δύο ανδριάντες του Σεπτιμίου Σεβήρου και της Ιουλίας Δόμνας. Άλλη αίθουσα φιλοξενεί τις σαρκοφάγους, που ανακαλύφθηκαν κυρίως τυχαία σε όλη την περιοχή της Παμφυλίας. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται μερικές σαρκοφάγοι τύπου Σινταμάρα, με πλούσιο γλυπτό διάκοσμο, καθώς και μια σαρκοφάγος που απεικονίζει τους δώδεκα άθλους του Ηρακλή. Το τμήμα των αρχαιοτήτων ολοκληρώνεται με μια αίθουσα νομισμάτων όπου εκτίθενται νομίσματα από όλες τις ιστορικές περιόδους.11
3.3. Μεσαιωνικά και οθωμανικά κατάλοιπα
Η σύγχρονη Αντάλυα έχει φυσικά μνημεία που ανήκουν σε όλες τις περιόδους της μακράς ιστορίας της. Το τζαμί του Αλαεττίν είναι από τα παλαιότερα μεσαιωνικά της κατάλοιπα, αφού χρονολογείται στον 7ο αιώνα και έχει χτιστεί επάνω στα ερείπια βυζαντινής εκκλησίας. Το ίδιο συνέβη και με τον επονομαζόμενο Κεσίκ Μιναρέ, που αρχικά ήταν η βασιλική της Παναγίας, χρονολογούμενη στον 6ο αιώνα. Δυστυχώς σήμερα το μνημείο αυτό σώζεται σε κακή κατάσταση.12 Ακόμα ένα ενδιαφέρον μουσουλμανικό κατάλοιπο είναι το συγκρότημα Γιβλί Μιναρέ, με σήμα κατατεθέν ένα μιναρέ του 14ου αιώνα, που σηματοδοτούσε ένα οικοδόμημα αποτελούμενο από τζαμί, θρησκευτική σχολή και mevlevihane (τεκκέ), που επίσης κατά πάσα πιθανότητα είχε χτιστεί επάνω σε βυζαντινή εκκλησία.
4. Θρησκευτικές λατρείες στην Αττάλεια
Οι πληροφορίες για τους θεούς και τις θεότητες που λατρεύονταν στην ελληνιστική και τη ρωμαϊκή Αττάλεια συνάγονται κυρίως από αντικείμενα και νομίσματα. Έτσι, στο αρχαιολογικό μουσείο της πόλης εκτίθενται μαρμάρινα αγάλματα και ειδώλια που απεικονίζουν θεούς. Οι πιο συνηθισμένοι είναι ο Δίας, η Αφροδίτη, η Αθηνά, η Νέμεση, ο Ερμής, ο Απόλλωνας, ο Ηρακλής και οι Διόσκουροι. Κεφαλές του Άττη και ένα άγαλμα του Πριάπου μαρτυρούν επίσης μια θρησκευτική ατμόσφαιρα συνδεδεμένη με τη γονιμότητα, ενώ περιλαμβάνονται και αιγυπτιακές θεότητες, όπως ο Σάραπης, η Ίσιδα και ο Αρποκράτης. Αρκετά από τα αντικείμενα αυτά, ωστόσο, δεν ανακαλύφθηκαν μέσα στην ίδια την πόλη, αλλά στην ευρύτερη περιφέρειά της, και μέχρι την Πέργη.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
1. Özçelik, K. – Yalçınkaya, I. κ.ά., “The importance of Anatolian Paleolithic under the light of 1985-1995 Karain excavations”, XVIII. International symposium on excavation, research and archaeometry (27 May 1996), Ankara· Özçelik, K. – Yalçınkaya, I. κ.ά., “2003 Karain excavations”, XXVI. International symposium on excavation, research and archaeometry (24 May 2004), Ankara· Vanhaverbecke, H. – Waelkens, M. (επιμ.), The Chora of Sagalassos. The Evolution of the Settlement Pattern from Prehistoric until Recent Times (Studies in Eastern Mediterranean Archaeology V, Turnhout 2003), σελ. 91 κ.ε.
2. Το γεγονός ότι όλη η περιοχή της Παμφυλίας ήταν κατοικημένη από μείγμα φυλών αντικατοπτρίζεται στο ίδιο το όνομα της περιοχής, που προέρχεται από τις αρχαιοελληνικές λέξεις πας + φυλή.
3. Musti, D., Storia Greca. Linee di sviluppo dall’età Micenea all’età Romana (Bari 1994), σελ. 604.
4. Musti, D., Storia Greca. Linee di sviluppo dall’età Micenea all’età Romana (Bari 1994), σελ. 606.
5. Sextus Julius Frontinus, Strategemata III.2, 11· Pompeius Trogus, Prologus 26.
6. Κατά τη διάρκεια των αιώνων η πόλη ήταν διαδοχικά γνωστή ως Ατταλίς, Adalia, Adalya και τελικά Antalya. Βλ. Cornell, T. – Matthews, J., Atlas of the Roman World (Oxford 1984), σελ. 151.
7. Π.Α. 14.25-26.
8. Can, T., Turchia, La Porta d’Oriente (Istanbul 1993), σελ. 110.
9. Cardinali, G., Il Regno di Pergamo (Roma 1906), σελ. 173.
10. Μια πολύ γνωστή περίπτωση παράνομης διακίνησης και εξαγωγής αρχαιοτήτων από τη χώρα είναι αυτή του αγάλματος του Ηρακλή, που κόπηκε σε δύο τεμάχια, από τα οποία το ένα πουλήθηκε στη Βοστόνη και το άλλο παρέμεινε στο μουσείο της Αντάλυας. Για την περίπτωση αυτή βλ. http://www.iconoclasm.dk/?p=122.
11. Για λεπτομερή περιγραφή του μουσείου βλ. Akan, A. κ.ά., Antalya Museum Guide (Istanbul 1996). Για τα ρωμαϊκά πορτρέτα και αγάλματα βλ. ιδιαιτέρως İnan, J., Antalya bölgesi Roma devri portreleri (Ankara 1965). Τέλος, για τις σαρκοφάγους και τις νεκροπόλεις βλ. Çokay-Kepçe, S., Antalya Karaçalli Nekropolu (Istanbul 2006).
12. Can, T., Turchia, La Porta d’Oriente (Istanbul 1993), σελ. 111.
ΠΗΓΗ Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία
10. Μια πολύ γνωστή περίπτωση παράνομης διακίνησης και εξαγωγής αρχαιοτήτων από τη χώρα είναι αυτή του αγάλματος του Ηρακλή, που κόπηκε σε δύο τεμάχια, από τα οποία το ένα πουλήθηκε στη Βοστόνη και το άλλο παρέμεινε στο μουσείο της Αντάλυας. Για την περίπτωση αυτή βλ. http://www.iconoclasm.dk/?p=122.
11. Για λεπτομερή περιγραφή του μουσείου βλ. Akan, A. κ.ά., Antalya Museum Guide (Istanbul 1996). Για τα ρωμαϊκά πορτρέτα και αγάλματα βλ. ιδιαιτέρως İnan, J., Antalya bölgesi Roma devri portreleri (Ankara 1965). Τέλος, για τις σαρκοφάγους και τις νεκροπόλεις βλ. Çokay-Kepçe, S., Antalya Karaçalli Nekropolu (Istanbul 2006).
12. Can, T., Turchia, La Porta d’Oriente (Istanbul 1993), σελ. 111.
ΠΗΓΗ Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία
