Ο Ορφέας

Ορφέας

Σύμφωνα με τον Ελληνικό μύθο, ο Ορφέας ήταν η κύρια εκπροσώπηση της τραγουδιστικής τέχνης και της λύρας, και είχε ιδιαίτερη σημασία στην θρησκευτική ιστορία της Ελλάδας. Σύμφωνα με τον Ελληνικό μύθο, ο Ορφέας ήταν η κύρια εκπροσώπηση της τραγουδιστικής τέχνης και της λύρας, και είχε ιδιαίτερη σημασία στην θρησκευτική ιστορία της Ελλάδας. Η μυθική φιγούρα του Ορφέα ήταν Ελληνικής για την ακρίβεια Μακεδονικής[1] προέλευσης από την Πιερία]. Τα Ορφικά Μυστήρια, τελετουργικά αγνώστου περιεχομένου, πήραν το όνομά τους από τον Ορφέα. Γεννήθηκε στην Πιέρια σε ένα χωριό ονόματι Πιμπλεία [,κοντά στον Όλυμπο και ήταν βασιλιάς των Κικόνων], όπου από τις Μαινάδες τους, βρήκε τον θάνατο του. Ο μυθογράφος Κόνων γράφει ότι ήταν και Βασιλιάς των Μακεδόνων επίσης. Ο τάφος του βρίσκονταν και αυτός κοντά στον Όλυμπο στα Λείβηθρα. Τα Λείβηθρα θεωρούνται η πατρίδα του Ορφέα, ίσως η περιοχή που γίνονταν οι αρχαιότερες μυστηριακές τελετές και όπου λατρεύονταν οι Λειβηθρίδες Mούσες.Ο Πλούταρχος αναφέρει, ότι υπήρχε ξύλινο άγαλμα του Ορφέα από κυπαρίσσι στην πόλη (Πλούταρχος, Αλέξανδρος 14,5). Η παράδοση δηλαδή κάνει λόγο, ότι ο Ορφέας πρέπει να γεννήθηκε, να έζησε ή να πέθανε εδώ ή στη γειτονική πόλη της Πίμπλειας.

Ορφεύς Λειβήθρων...υιός Οιάγρου και Καλλιόπης...

Θεώρηση

Το όνομα Ορφέας δεν συναντάται ούτε στον Όμηρο ούτε στον Ησίοδο, αλλά ήταν γνωστό την εποχή του Ιβυκού (περ. 530 π.Χ.). Ο Πίνδαρος (522-442 π.Χ) αναφέρεται σ’αυτόν ως "ο πατέρας των τραγουδιών". Μία αναπαράσταση από τον Πολύγνωτο (5ος αιώνας π.Χ.) του είχε δώσει εμφάνιση Έλληνα χωρίς Θρακικά ρούχα ή τον "φρυγικό σκούφο" .
Αναπαραστάσεις του ¨Ορφέα ξεκινούν το 460 π.Χ. ως Έλληνα και μόνο αργότερα αποκτά Θρακικά χαρακτηριστικά και αυτά όχι συνεχώς. Ιστορίες για αυτόν κυκλοφορούσαν πιθανόν και πιο νωρίς από τον 6ο αιώνα π.Χ. αλλά έγινε "μόδα" να του δίνονται Θρακικές ρίζες την εποχή των Μηδικών πολέμων. Το ιστορικό του Ορφέα ήταν απόλυτα Ελληνικό αλλά συνδεόταν με νομαδικές φυλές όπως πολλοί ιεροί άνδρες του είδους του από τους Έλληνες.

Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΛΥΓΝΟΤΟΥ -ΘΡΑΚΕΣ ΑΚΟΥΝ ΜΑΓΕΜΕΝΟΙ ΤΟΝ ΔΑΦΝΟΣΤΕΦΑΝΩΜΕΝΟ ΟΡΦΕΑ ΝΑ ΠΑΙΖΕΙ ΛΥΡΑ Detail from an Athenian red-figure clay vase, about 450 BC. Berlin, Staatliche Museen 3172. © Staatliche Museen, Berlin Licence Plate 11 UK 1007 177

Από τον 6ο αιώνα π.Χ., ο Ορφέας θεωρήθηκε ένας από τους βασικούς ποιητές και μουσικούς της αρχαιότητας, και ο εφευρέτης ή αυτός που τελειοποίησε τη λύρα. Με τη δύναμη της μουσικής του και του τραγουδιού του, μπορούσε να γοητεύσει τα άγρια ζώα, να διεγείρει τα δέντρα και τους βράχους σε χορό, ακόμα και να σταματήσει τη ροή των ποταμών. Ως ένας από τους πρωτεργάτες του πολιτισμού, θεωρείται πως δίδαξε στην ανθρωπότητα τις τέχνες της φαρμακευτικής, της γραφής και της γεωργίας. Στενά συνδεδεμένος με τη θρησκευτική ζωή, -αρχαιογνώμων- ο Ορφέας ήταν οιωνοσκόπος και μάντης. Εξασκούσε μαγικές τέχνες, ιδιαίτερα την αστρολογία, ίδρυσε ή κατέστησε προσβάσιμα πολλά σημαντικά μυστήρια, όπως αυτά του Απόλλωνα και του Θρακικού θεού Διονύσου. Καθιέρωσε τελετουργικά, δημόσια και ιδιωτικά, και υπαγόρευσε αρχικές και εξαγνιστικές τελετουργίες.

Ετυμολογία

Έχουν προταθεί πολλές ετυμολογίες για το όνομα Ορφέας.

Μια πρόταση είναι πως προέρχεται από ένα υποθετικό Πρωτο- «Ινδο-Ευρωπαϊκό ή ινδογερμανικο ρήμα» *orbhao- , αποστερούμαι από το *orbh-, διαχωρίζω. [Σ.Σ. (άκου τι σκέφτηκαν οι παραχαράκτες της «καταπώς τους βολεύει ». Ιστορίας.....Λαμβάνουν μια υποθετική λέξη δημιουργούμενη από αυτούς και την εναποθέτουν...!!!...Και συμπεράνουν κατόπιν....] «Συγγενές αυτών θα ήταν η Ελληνική λέξη ορφανός».

Ο Ορφέας λοιπόν μπορεί να είναι σημασιολογικά εγγύς του γοάω, δηλαδή θρηνώ, τραγουδώ άγρια, μαγεύω, ενώνοντας τους φαινομενικά ανόμοιους ρόλους του ως απογοητευμένο εραστή, υπερβατικό μουσικό και ιερέα μυστηρίων σε ένα λεξικολογικό σύνολο. Η λέξη ορφικός ορίζεται ως μυστικός, μαγευτικός και εκστασιακός, και πιθανόν, εξαιτίας του μαντείου του Ορφέα, ορφικός μπορεί επίσης να σημαίνει μαντικός. Σύμφωνα με μιαν άλλη ετυμολογική εκδοχή του όνομά του προέρχεται από το όρφνη (=σκοτάδι). Έντονης γραφής κείμενο

Γενεαλογία

Σύμφωνα με την καλύτερα γνωστή παράδοση, ο Ορφέας ήταν γιος του Οίαγρου, βασιλιά της Θράκης η οποία φαίνεται κατά την προϊστορία περιλάμβανε μια έκταση από την περιοχή του Ολύμπου στην Πιερία μέχρι τα Στενά του Ελλησπόντου καθώς μάλιστα στα ορφικά κείμενα (Αργοναυτικά) αναφέρεται ότι ο Ορφέας γεννήθηκε στο όρος Ελικών-αρχαιογνώμων- στα Λείβηθρα ( Πιερίας), και της Καλλιόπης, της Μούσας της επικής ποίησης. Σε άλλες παραδόσεις, γονείς του είναι η Καλλιόπη και ο Απόλλων. Ο Ορφέας έμαθε μουσική από τον Λίνο, ή από τον Απόλλωνα, που του έδωσε τη λύρα του ως δώρο.

Ο Ορφέας στην Σαμοθράκη

Αργοναυτική εκστρατεία

Παρόλη τη Θρακική καταγωγή του συμμετείχε στην Αργοναυτική εκστρατεία, της οποίας ηγείτο ο Ιάσoνας, ο οποίος είχε πληροφορηθεί από τον Χείρωνα πως μόνο με τη βοήθεια του Ορφέα θα μπορούσαν να περάσουν άθικτοι από τις Σειρήνες. Οι Σειρήνες κατοικούσαν-αρχαιογνώμων- σε τρία μικρά, βραχώδη νησιά και τραγουδούσαν όμορφα τραγούδια που δελέαζαν τους ναυτικούς προς αυτές. Έπειτα έτρωγαν τους ναυτικούς. Όταν ο Ορφέας άκουσε τις φωνές τους, πήρε τη λύρα του και έπαιξε μια ομορφότερη μουσική, πνίγοντας τη δικιά τους.

ΣΕΙΡΗΝΕΣ ΑΠΟ ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΤΗΝ ΛΗΜΝΟ

Ο Θάνατος της Ευρυδίκης

Η πιο διάσημη ιστορία στην οποία πρωταγωνιστεί είναι αυτή της συζύγου του Ευρυδίκης. Η Ευρυδίκη είναι μερικές φορές γνωστή και ως Αγριόπη. Δραπετεύοντας από τον Αρισταίο, δαγκώθηκε από ένα ερπετό και πέθανε. Αλλόφρων, ο Ορφέας έπαιξε τόσο άσχημα τραγούδια και τραγούδησε τόσο θρηνητικά που όλες οι νύμφες και οι θεοί έκλαψαν και τον συμβούλευσαν. Ο Ορφέας κατέβηκε στον κάτω Κόσμο και -αρχαιογνώμων-με τη μουσική του απάλυνε την καρδιά του Άδη και της Περσεφόνης (το μόνο άτομο που τα κατάφερε ποτέ), οι οποίοι συμφώνησαν να επιτρέψουν στην Ευρυδίκη να επιστρέψει μαζί του στη γη.

Ο Ερμής , η Ευρυδίκη και ο Ορφέας με κθάρα .Μάρμαρο - Αντίγραφο της ρωμαϊκής εποχής από το ελληνικό πρωτότυπο του 410 π.Χ. -Μουσείο Νεαπολέως της Ιταλικής .

Αλλά η συμφωνία που συνόδευε την απόφαση ήταν πως έπρεπε να περπατά μπροστά από αυτήν και να μην κοιτάξει πίσω μέχρι να φτάσει στον πάνω κόσμο. Μέσα στην αγωνία του αθέτησε την υπόσχεση και η Ευρυδίκη εξαφανίστηκε πάλι από την θέασή του. Η ιστορία με αυτή τη μορφή ανήκει στην εποχή του Βιργιλίου, ο οποίος πρώτος εισάγει το όνομα του Αρισταίου.

Και άλλοι αρχαίοι συγγραφείς, ωστόσο, μιλούν για την επίσκεψη του Ορφέα στον κάτω κόσμο. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα οι καταχθόνιοι θεοί του ‘παρουσίασαν μία εμφάνιση’ της Ευρυδίκης. Ο Οβίδιος λέει πως ο θάνατος της Ευρυδίκης δεν προκλήθηκε από την δραπέτευσή της από τον Αρισταίο αλλά από τον χορό της με τις Ναϊάδες τη μέρα του γάμου της.

Ο ΟΡΦΕΑΣ ΠΑΙΖΕΙ ΛΥΡΑ ΣΤΟΝ ΚΑΤΩ ΚΟΣΜΟ ΣΤΟΝ ΠΛΟΥΤΩΝΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΠΕΡΣΕΦΟΝΗ ΠΡΟΣΠΑΘΩΝΤΑΣ ΝΑ ΤΟΥΣ ΠΕΙΣΕΙ ΝΑ ΑΦΗΣΟΥΝ ΤΗΣ ΕΥΡΥΔΙΚΗ ΝΑ ΑΝΕΒΗ ΣΤΟΝ ΕΠΑΝΩ ΚΟΣΜΟ -ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΓΛΥΠΤΗ ΜΠΙΣΣΕΝ 1830 ΠΕΡΙΠΟΥ

Η διάσημη ιστορία της Ευρυδίκης μπορεί να είναι μια μεταγενέστερη πρόσθεση στους Ορφικούς μύθους. Συγκεκριμένα, το όνομα Ευρυδίκη (‘αυτή της οποίας η δικαιοσύνη εκτείνεται ευρέως’) θυμίζει μυστηριακούς τίτλους της Περσεφόνης. Ο μύθος μπορεί να προέρχεται καταλάθως από έναν άλλο θρύλο για τον Ορφέα κατά τον οποίο ταξιδεύει στα Τάρταρα και γοητεύει τη θεά Εκάτη.

Ο Ορφέας εμφανίζεται εδωδά καθισμένος σε ένα βράχο και παίζει την μουσική του. Η κεντρική φιγούρα, που φορά τυπικό θρακικό φόρεμα, αναγνωρίζει τον τόπο , ενώ η γυναίκα που κρατά ένα δρεπάνι στο αριστερό της χέρι προοιωνίζει τη μοίρα του ήρωα

Η ιστορία του Ορφέα και της Ευρυδίκης έχει ενδιαφέρουσες ομοιότητες με τον μετέπειτα ιαπωνικό μύθο των Ιζανάγκι και Ιζανάμι. Μετά το θάνατο της Ευρυδίκης, ο Ορφέας απαρνήθηκε τον έρωτα των γυναικών και έπαιρνε μόνο άντρες ως εραστές του. Θεωρείται πως είναι αυτός που εισήγαγε τον αντρικό έρωτα στους Θράκες.

Θάνατος του Ορφέα

Σύμφωνα με μία περίληψη της Ύστερης Αρχαιότητας ενός χαμένου έργου του Αισχύλου, ο Ορφέας στο τέλος της ζωής του περιφρόνησε την λατρεία όλων των θεών εκτός από του ήλιου, τον οποίο αποκαλούσε Απόλλωνα. Ένα πρωινό-αρχαιογνώμων- ανέβηκε το όρος Παγγαίον (όπου ο Διόνυσος είχε ένα μαντείο) για να χαιρετήσει τον θεό κατά την ανατολή , αλλά σκοτώθηκε από Θρακικές Μαινάδες επειδή δεν τιμούσε τον πρώην προστάτη του, τον Διόνυσο. Είναι σημαντικό πως ο θάνατός του είναι ανάλογος με το θάνατο του Διονύσου.

Ο Οβίδιος (Μεταμορφώσεις XI) επίσης αφηγείται πως οι Θρακικές Μαινάδες, ακόλουθοι του Διονύσου, περιφρονημένες από τον Ορφέα, αρχικά του έριξαν ραβδιά και πέτρες ενώ έπαιζε, αλλά η μουσική του ήταν τόσο όμορφη που ακόμα και οι πέτρες και τα κλαδιά αρνιόντουσαν να τον χτυπήσουν.

Εξαγριωμένες, οι Μαινάδες τον έσκισαν σε κομμάτια κατά τη φρενίτιδα των Βακχικών τους οργίων. Μεσαιωνικές παραδόσεις έχουν μια άλλη προσθήκη: στο σχέδιο του Albrecht Durer η κορδέλλα ψηλά στο δέντρο αναφέρει: Orfeus der erst puseran (Ορφέας, ο πρώτος σοδομίτης).

διὰ τῆς ᾠδῆς· διὰ δὲ τὴν

γυναῖκα εἰς ῞Αιδου καταβὰς

καὶ ἰδὼν τὰ ἐκεῖ οἷα ἦν

τὸν μὲν Διόνυσον οὐκ

ἐτίμα, ὑφ’ οὗ ἦν δεδοξα-

σμένος, τὸν δὲ ῞Ηλιον μέ-

γιστον τῶν θεῶν ἐνόμισεν,

ὃν καὶ ᾿Απόλλωνα προση-

γόρευσεν· ἐπεγειρόμενός τε

τὴν νύκτα κατὰ τὴν ἑω-

θινὴν ἐπὶ τὸ ὄρος τὸ κα-

λούμενον Πάγγαιον <ἀνι- ὼν> προσέμενε τὰς ἀνατο-

λάς, ἵνα ἴδῃ <τὸν ῞Ηλιον>

πρῶτον· ὅθεν ὁ Διόνυσος

ὀργισθεὶς αὐτῷ ἔπεμψε τὰς

Βασσαρίδας, ὥς φησιν

Αἰσχύλος ὁ τῶν τραγῳδιῶν

ποιητής· αἳ διέσπασαν αὐ-

τὸν καὶ τὰ μέλη ἔρριψαν

χωρὶς ἕκαστον· αἱ δὲ Μοῦ-

σαι συναγαγοῦσαι ἔθαψαν

ἐπὶ τοῖς καλουμένοις Λει-

βήθροις.

Το κεφάλι και η λύρα του, ακόμα τραγουδώντας θρηνητικά τραγούδια, επέπλευσαν στον Έβρο ως την Μεσογειακή ακτή. Εκεί, οι άνεμοι και τα κύματα τα μετέφεραν στην Λεσβιακή ακτή, όπου οι κάτοικοι έθαψαν το κεφάλι του και ένας ναός κατασκευάστηκε προς τιμή του κοντά στην Άντισσα.

Η Μούσα Καλλιόπη, συλλέγει το κεφάλι του Ορφέα

Η λύρα μεταφέρθηκε στον ουρανό από τις Μούσες, και τοποθετήθηκε ανάμεσα στα αστέρια.

Οι Μούσες συνέλεξαν και τα κομμάτια του κορμιού του και τα έθαψαν κάτω από τον Όλυμπο, όπου τα αηδόνια κελαηδούσαν πάνω από τον τάφο του. Η ψυχή του επέστρεψε στον κάτω κόσμο, όπου επανενώθηκε τελικά με την αγαπημένη του Ευρυδίκη.

Ο θάνατος του Ορφέα σε αττικό αγγείο Στην Αττική κεραμική, ωστόσο, οι γυναίκες που επιτίθενται στον Ορφέα εμφανίζονται να είναι κανονικές Θρακιώτισσες, που εξαγριώθηκαν επειδή τα τραγούδια του βάρδου είχαν κλέψει τους συζύγους τους μακρυά τους.

Ορφικά ποιήματα και τελετουργικά

Ένας μεγάλος αριθμός ελληνικών θρησκευτικών ποιημάτων σε δακτυλικό εξάμετρο αποδόθηκαν στον Ορφέα, όπως και σε παρόμοιες εικόνες όπως οι Μούσες, ο Αριστέας, ο Επιμενίδης και η Σίβυλα.

Από αυτή την τεράστια λογοτεχνία μόνο δύο παραδείγματα επιζούν ολόκληρα: μία ομάδα ύμνων συντεθειμένων κάπου γύρω στον 2ο ή 3ο αιώνα π.Χ., και -αρχαιογνώμων-μια Ορφική Αργοναυτική συντεθειμένη κάπου ανάμεσα στον 4ο και τον 6ο αιώνα π.Χ. Πρωιμότερη ορφική λογοτεχνία, που μπορεί να χρονολογηθεί μέχρι τον 6ο αιώνα π.Χ., επιζεί μόνο σε σπαράγματα παπύρου ή σε παραπομπές από μεταγενέστερους συγγραφείς.

Επιπρόσθετα με την λειτουργία της ως αποθήκη μυθολογικών δεδομένων μαζί με τους στίχους της Θεογονίας του Ησίοδου, η ορφική ποίηση απαγγελλόταν σε μυστηριακά τελετουργικά και εξαγνιστικές ιεροτελεστίες. Όσοι ήταν ιδιαίτερα αφοσιωμένοι σ’ αυτά τα τελετουργικά και ποιήματα συχνά ήταν χορτοφάγοι, απείχαν από το σεξ και απέφευγαν να τρώνε αυγά, πρακτική που έμεινε γνωστή ως ορφικός βίος.

Επίτοιχιο βυζαντινό ύφασμα με μορφές του Ορφέα και της Ευρυδίκης
από την περιοχή της Βυζαντινής Αιγύπτου 6-5 αι. μ.Χ.

Ο μετα-κλασικός Ορφέας

Στη Θεία Κωμωδία ο Δάντης βλέπει τη σκιά του Ορφέα μαζί με τους πολυάριθμους άλλους "ενάρετους παγανιστές" στο Λίμπο. Η ιστορία -αρχαιογνώμων-του Ορφέα και της Ευρυδίκης έχει γίνει αντικείμενο για όπερες και καντάτες δια μέσου της ιστορίας της δυτικής κλασικής μουσικής.
Ο Ορφέας παρουσιάζεται ως μέλος στο τελευταίο ταξίδι του Οδυσσέα από την Ιθάκη στην Οδύσσεια του Νίκου Καζαντζάκη.

Ο Ορφέας και τα άγρια ζώα - Ψηφιδωτό από ελληνική πόλη της Μικράς Ασίας.

Ο Ορφέας κατά τον μύθο έζησε προ του Τρωϊκού πολέμου γεννηθείς εκ του Οίαγρου, βασιλέως της Θράκης και της Μούσας Καλλιόπης.

Την ύπαρξή του αμφισβητεί ο Ηρόδοτος και αποκρούει ο Αριστοτέλης. Τα «Ορφικά» κατάγονται σε χρόνια μεταγενέστερα του Ομήρου.

Κατά τον Απολλόδωρο «εύρω Ορφεύς τα Διονύσου μυστήρια», «διό και τας υπό Διονύσου γενομένας τελετάς Ορφικάς προσαγορεύεσθαι».

Ο Ηρόδοτος συνονομάζει τα Ορφικά και τα Βακχικά μυστήρια. Η Ορφική διδασκαλία οι πολυθεϊκές μορφές παρίστανται πλέον ως εκδηλώσεις του ενός και μόνου θεού Διός «Ζευ κεφαλή, Ζευς μέσσα, Διός δ’ ένα πάντα τέτυκαι».

Τα Ορφικά διδάγματα ομιλούν περί μετεμψυχώσεων και άλλαξαν τις μέχρι τότε θρησκευτικές διδασκαλίες στην Ελλάδα.

Αναφερθήκαμε ότι Ο Πίνδαρος τοποθετεί τον Ορφέα, τον πιο ξακουστό μουσικό και ποιητή, μεταξύ των αρχαιότερων ηρώων, αφού -αρχαιογνώμων-συμμετέχει στην Αργοναυτική εκστρατεία· ωστόσο, δεν αναφέρεται ούτε στα ομηρικά ούτε στα ησιόδεια έπη.

Οι Αργοναύτες σώθηκαν δύο φορές από τους κινδύνους στη θάλασσα χάρη στον Ορφέα, που ήταν μυημένος στα μυστήρια της Σαμοθράκης, και τους Διοσκούρους, που συμμετείχαν στην εκστρατεία. Την πρώτη φορά, μετά την αναχώρησή τους από το ακρωτήριο Σίγειο της Τρωάδας, δυο αστέρια έπεσαν στα κεφάλια των Διοσκούρων, και τη δεύτερη, στη μέση του Εύξεινου Πόντου, σταμάτησαν κατά προτροπή πάλι του Ορφέα, ώστε με τη μύηση να πετύχουν ευνοϊκό ταξίδι –σωότεροι ναυτίλλοιντο.

Οι Μακεδόνες λάτρευαν τον Ορφέα

Ἐπεὶ δ' ὥρμησε πρὸς τὴν στρατείαν, ἄλλα τ' ἐδόκει σημεῖα παρὰ τοῦ δαιμονίου γενέσθαι, καὶ τὸ περὶ Λείβηθρα τοῦ Ὀρφέως ξόανον (ἦν δὲ κυπαρίττινον) ἱδρῶτα πολὺν ὑπὸ τὰς ἡμέρας ἐκείνας ἀφῆκε.
(Πλούταρχος, Αλέξανδρος 14)
[Μετάφραση]

Κι όταν ξεκίνησε για την εκστρατεία, κι άλλα θεϊκά σημάδια φάνηκε ότι εκδηλώθηκαν, και το ξόανο του Ορφέα στα Λείβηθρα (που ήταν από ξύλο κυπαρισσιάς) έβγαλε εκείνες τις ημέρες ιδρώτα πολύ. (Μετ. Α. Σαχπεκίδης)

Ωστόσο, ότι κυρίως συνδέεται με τον μακεδονικό και θρακικό χώρο είναι ο θάνατος και η ταφή του.

Ως τόπος γέννησης του Ορφέα, γιου του Θράκα βασιλιά Οίαγρου και της Μούσας Καλλιόπης, αναφέρεται η Πιερία. Ο Ορφέας πήρε ως δώρο από τον Απόλλωνα τη λύρα και μυήθηκε από τις Μούσες στην τέχνη του τραγουδιού και της ποίησης.

Η δύναμη της μουσικής του ήταν τέτοια που ημέρευε τα θηρία, έκανε τα δέντρα και τις πέτρες να χορεύουν. Από μικρός ενδιαφερόταν για τους θεούς, τους μύθους, τις ιεροτελεστίες και σε νεαρή ηλικία πραγματοποιεί ταξίδι στην Αίγυπτο, από το οποίο θα επιστρέψει σοφότατος. Τα Αργοναυτικά Ορφικά αναφέρουν ως τόπο γέννησης του Ορφέα τα Λεύβηθρα της Θράκης, τοπωνύμιο που αρχικά μπορεί να θεωρηθεί ως γεωγραφική σύγχυση, αφού τα Λείβηθρα βρίσκονται κοντά στην Πιερία.

Η σύγχυση για τον τόπο θα πρέπει να αποδοθεί στη διαφορετική τοποθέτηση των ορίων της Θράκης από εποχή σε εποχή. Ο Οβίδιος, για παράδειγμα, μετέφερε το σκηνικό του μύθου προς τα όρη της Ροδόπης και το Δέλτα του Έβρου, δηλαδή στη Θράκη της εποχής του.

Οι ποταμοί Ελικώνας, Βαφύρας, Συς συνδέονται με την παράδοση για τον θάνατο του Ορφέα από τις Μαινάδες και τις προσπάθειες των γυναικών να καθαριστούν από το αίμα του ποιητή και μουσικού, τον τάφο του και την καταστροφή των Λειβήθρων, τη μεταφορά, τέλος, των λειψάνων του στο Δίον.

Οι παραδόσεις για τον θάνατο του ίδιου του Ορφέα επιδέχονται πολλαπλές αναγνώσεις, θρησκευτικές, τελετουργικές, πολιτικές.

Ο μυθογράφος του 1ου αι. μ.Χ. Κόνων, περισσότερο συμπιλητής διηγήσεων, αναφέρεται στις αιτίες του φόνου του Ορφέα, γιατί δηλαδή οι γυναίκες της Πιερίας έφτασαν στο σημείο να διαμελίσουν τον Ορφέα, και προτείνει μια αιτιολογική ερμηνεία αποδίδοντας την οργή των γυναικών στον αποκλεισμό τους από τελετές στις οποίες έπαιρναν μέρος ένοπλοι άνδρες.

Σε κείμενό του ο Κόνων συνδέει το μυητικό-τελετουργικό στοιχείο με το πολιτικό. Και στα δύο, χαρακτηριστικό είναι ο θάνατος και η ανάσταση του μειουμένου σε μια καινούρια κατάσταση, είτε θρησκευτική είτε ηλικιακή και φυλετική. Ο αποκομμένος από τους κοινωνικούς και θρησκευτικούς θεσμούς της πόλεως –οι οποίοι περιστρέφονται γύρω από το Ολυμπιακό πάνθεο– και περισσότερο συσχετισμένος με τα στοιχεία της φύσης Ορφέας εμφανίζεται ως εγγυητής του πολιτικού συστήματος. Αυτό αποτελεί με μια πρώτη ανάγνωση αντίφαση.

Ωστόσο, συχνά το πολιτικό σύστημα εγκολπώνεται τιμώμενα πρόσωπα προσδίδοντας σε αυτά ιδιότητες περισσότερο κοινωνικές και απαλείφοντας άλλες που τον θέτουν εκτός συστήματος –αυτό λ.χ. συνέβη με τον Διόνυσο στα κλασικά χρόνια, που από θεός αγροτικός έγινε εγγυητής του θεσμού της πόλεως. Αν, λοιπόν, προσέξουμε την παράδοση σχετικά με τον τάφο του Ορφέα στον ποταμό Συ, θα διαπιστώσουμε ότι ο νεκρός ποιητής συνέχει τους πολίτες γύρω από τον τάφο του αποτελώντας στο εξής μια συνεκτική κοινωνική δύναμη.

Η εμμονή στις παλαιές ιδιότητες του Ορφέα ως προφήτη και γοητευτικού τραγουδοποιού θα προκαλέσει την καταστροφή που περιγράφει ο Παυσανίας (9.30.10-11). Όσο για τη μεταφορά των οστών του από τα Λείβηθρα στο Δίον, πρακτική -αρχαιογνώμων-γνωστή και σε άλλους τόπους, πρόκειται για κίνηση πολιτικού περιεχομένου, καθώς το Δίον κυριαρχεί πλέον στην πολιτική και επιζητεί τη σύνδεση με την ορφική λατρεία, συνδεδεμένη τόσο με τα λαϊκά στρώματα όσο και με την αριστοκρατία. Δεν αποκλείεται, βέβαια, ο Παυσανίας που παραδίδει την ιστορία της μεταφοράς να μετέφερε στον μακεδονικό χώρο γνωστά του από άλλους τόπους παραδείγματα.

Ο ίδιος μάλιστα αναφέρεται και στην παράδοση των Θηβαίων για τη μεταφορά στη Μακεδονία των οστών του Λίνου, αδελφού ή δάσκαλου του Ορφέα, που είχε ταφεί στη Θήβα. Τη μεταφορά αυτή πραγματοποίησε ο Φίλιππος μετά τη νίκη του στη Χαιρώνεια, ύστερα από όνειρο που είδε, όπως και την επαναφορά τους στον αρχικό τόπο ταφής τους .

Μια άλλη αιτία του διαμελισμού του Ορφέα διασώζεται σε αισχυλικό απόσπασμα από το δράμα του Αισχύλου Βασσάραι ή Βασσαρίδες, ένα από τα τέσσερα έργα της Λυκούργειας (470-460 π.Χ), όπου οι γυναικείοι χοροί ταυτίζονται με τις Μαινάδες που σπαράζουν τον Ορφέα:

διὰ δὲ τὴν γυναῖκα εἰς Ἅιδου καταβὰς καὶ ἰδὼν τὰ ἐκεῖ οἷα ἦν τὸν μὲν Διόνυσον οὐκ ἐτίμα͵ ὑφ΄ οὗ ἦν δεδοξασμένος͵ τὸν δὲ ῞Ηλιον μέγιστον τῶν θεῶν ἐνόμισεν͵ ὃν καὶ Ἀπόλλωνα προσηγόρευσεν· ἐπεγειρόμενός τε τὴν νύκτα κατὰ τὴν ἑωθινὴν ἐπὶ τὸ ὄρος τὸ καλούμενον Πάγγαιον ἀνιὼν προσέμενε τὰς ἀνατολάς͵ ἵνα ἴδῃ τὸν ῞Ηλιον πρῶτον· ὅθεν ὁ Διόνυσος ὀργισθεὶς αὐτῷ ἔπεμψε τὰς Βασσαρίδας͵ ὥς φησιν Αἰσχύλος ὁ τῶν τραγῳδιῶν ποιητής· αἳ διέσπασαν αὐτὸν καὶ τὰ μέλη ἔρριψανχωρὶς ἕκαστον· αἱ δὲ Μοῦσαι συναγαγοῦσαι ἔθαψαν ἐπὶ τοῖς καλουμένοις Λειβήθροις.
[Μετάφραση]
για χάρη της γυναίκας του κατέβηκε στον Άδη και καθώς είδε τι ήταν εκεί κάτω, έπαψε να τιμά τον Διόνυσο, ο οποίος τον είχε ξεχωρίσει, θεώρησε τον Ήλιο ως τον σημαντικότερο από όλους τους θεούς, τον οποίο και αποκαλούσε με το όνομα του Απόλλωνα· και σηκωνόταν τη νύχτα νωρίς το πρωί, ανέβαινε στο βουνό που ονομάζεται Παγγαίον και περίμενε την ανατολή για να δει πρώτος τον Ήλιο· οργισμένος ο Διόνυσος από αυτό έστειλε τις Βασσαρίδες, όπως τις αποκαλεί ο τραγωδός Αισχύλος· αυτές τον διαμέλισαν και σκόρπισαν τα κομμάτια του· οι Μούσες τα συναρμολόγησαν και τον έθαψαν την περιοχή που ονομάζεται Λείβηθρα.
(Ερατοσθένης, Καταστερισμοί 24 = Τα 113)

Βεβαίως, στην όποια ερμηνευτική προσέγγιση θα πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι το απόσπασμα σώζεται στο αμφίβολο κείμενο του Ψευδο-Ερατοσθένη, ότι μπορεί ο συγγραφέας της ελληνιστικής εποχής να επηρεάστηκε από τις Βάκχες του Ευριπίδη (πρβ. τον διαμελισμό του Πενθέα από τις γυναίκες της Θήβας εξαιτίας της άρνησής του να δεχθεί ως θεό τον Διόνυσο), ότι το κείμενο σώζεται σε επιτομή που έχει υποστεί πολλές τροποποιήσεις.

Ωστόσο, δεν μπορούμε να μην λάβουμε υπόψη ότι η, έστω και ψευδής, αιτιολογική διήγηση των Καταστερισμών ακολούθησε παραδοσιακά μυθολογικά σχήματα αλλά και την τοπική μυθολογία. α) Αποτυπώνονται οι αντιθέσεις Διόνυσου - Απόλλωνα, όπως τις γνωρίζουμε από τη μυθολογία γενικά αλλά και την ορφική θεογονία ειδικότερα. β) Ως αιτία θανάτου του Ορφέα αναφέρεται η προτίμησή του στη λατρεία του Ήλιου, τον οποίο ταύτιζε με τον Απόλλωνα.

Ποια μπορεί να η σημασία αυτής της επιλογής; Στον πάπυρο του Δερβενίου συσχετίζεται το αιδοίο με τη γέννηση του ανθρώπινου γένους και τον ήλιο. Θα μπορούσαμε-αρχαιογνώμων- λοιπόν να αποδώσουμε στον μύθο μια θρησκευτική και τελετουργική διάσταση. Ωστόσο, αν λάβουμε υπόψη τη σημασία του ήλιου στους μύθους του μακεδονικού βασιλείου[2] και ότι πληθαίνουν τα ευρήματα της αρχαιολογικής έρευνας στη Μακεδονία με ηλιακά σύμβολα με πολιτική διάσταση, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε την πολιτική πτυχή της εκδοχής αυτής του θανάτου του Ορφέα. Προς αυτή την κατεύθυνση, από διαφορετικές οδούς, δείχνουν τα κείμενα τόσο του συγγραφέα των Καταστερισμών όσο και του Κόνωνα.

Ο πάπυρος του Δερβενίου

Βασική πηγή πληροφόρησης για την ορφική θεογονία είναι ο πάπυρος του Δερβενίου [Μακεδονία 19], ο οποίος ανακαλύφθηκε το 1962 στον ταφικό τύμβο του Δερβενίου, όχι στον τάφο με τον γνωστό κρατήρα (Β) αλλά σε γειτονικό (Α).
Ο πάπυρος χρονολογείται στο τέλος του 4ου αι. π.Χ., εποχή της εκστρατείας του Αλεξάνδρου, μεταφέρει όμως, σύμφωνα με τον καθηγητή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας Κ. Τσαντσάνογλου, κλίμα των τελευταίων δεκαετιών του 5ου αι., για το οποίο επικαλούνται τη μαρτυρία ποιητών όπως ο Ορφέας και ο Μουσαίος.

Το περιεχόμενο είναι κοσμογονικό και θεογονικό, αρχίζει από τη Νύχτα και τελειώνει λίγο πριν από τη γέννηση του Διόνυσου, από την αιμομιξία του Δία με την κόρη του. Ο συντάκτης του κειμένου, που δεν ονομάζεται, «ασχολείται ενεργά με θρησκευτικές πρακτικές, ιδίως με τη λατρεία των ψυχών, διδάσκει για τις μετά θάνατον προσδοκίες, ισχυρίζεται ότι προβλέπει τα μέλλοντα» και επιθυμεί να μυήσει σε αυτά τα ζητήματα εκλεκτούς (Τσαντσάνογλου 2004, 34-41).

Στην ορφική θεογονία, ο Διόνυσος-Ζαγρέας γεννήθηκε από την ένωση της Κόρης με τον Δία, την οποία ο θεός καταδίωξε μεταμορφωμένος σε φίδι την ώρα που εκείνη μάζευε καρπούς.[3] Στην ίδια θεογονία οι Τιτάνες, επειδή είχαν αποκλειστεί από την εξουσία και δεν μπορούσαν να συμφιλιωθούν με την ιδέα, αποφάσισαν να εκδικηθούν τον μικρό Διόνυσο. Μεταμφιέστηκαν-αρχαιογνώμων- βάφοντας τα πρόσωπά τους με γύψο και παραπλάνησαν τον Διόνυσο με διάφορα παιχνίδια και τελικά τον σκότωσαν. Στη συνέχεια, τον διαμέλισαν, τον μαγείρεψαν και τον καταβρόχθισαν. Ο Δίας, οργισμένος, τους κατακεραύνωσε. Από την ανάμιξη της φωτιάς του κεραυνού, της στάχτης και του αίματος των Τιτάνων με το χώμα δημιουργήθηκαν τα ανθρώπινα όντα.

Ο πάπυρος επαναφέρει στο προσκήνιο τους Τιτάνες, που τους είδαμε να εμπλέκονται στον μακεδονικό χώρο, αλλά και το θέμα του διαμελισμού του Διόνυσου, άρα τον μύθο του θανάτου του θεού και της αναγέννησής του, που συνδέεται και με την ελπίδα για μέθεξη του ανθρώπου με τον θεό μετά θάνατο και για μια μεταθανάτια συμποτική ζωή.[4]

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

[1] Ο Πλούταρχος παραδίδει ότι οι γυναίκες της αυλής του Αλέξανδρου έπαιρναν μέρος σε ορφικές τελετές και στην εποχή του (Αλέξανδρος 2).

[2] Πρβ. την ιστορία με τον Περδίκκα, την ονομασία της Ουρανούπολης, τη θεοποίηση του Αλεξάνδρου ως Ήλιου (σ. 68).

[3] Σε ειδώλιο του πρώτου μισού του 4ου αι. π.Χ. από το ιερό της Δήμητρα στο Δίον, η καθηγήτρια Σ. Πινγιάτογλου (1991, 147-48) επισημαίνει δύο εικονογραφικές λεπτομέρειες, τον κάλαθο στο αριστερό χέρι της γυναικείας μορφής και το μεγάλο ελισσόμενο επάνω της φίδι, που οδηγούν στη σκέψη της απεικόνισης του ορφικού μύθου της καταδίωξης της Κόρης από τον Δία.

[4] Βεβαίως, ο πάπυρος θίγει και ένα άλλο ζήτημα, αυτό του θηλυκού «μονοθεϊσμού». Στη στήλη ΧΧΙΙ διαβάζουμε:

[…]

Γη, Μήτηρ, Ρέα και Ήρα είναι η ίδια. Ονομάστηκε Γη κατά σύμβαση – Γη και Γαία ανάλογα με τη διάλεκτο του καθενός – και Μήτηρ, γιατί τα πάντα γεννιούνται από αυτήν. Και ονομάστηκε Δημήτηρ, όπως Γη Μήτηρ, ένα όνομα από τα δύο, γιατί ήταν το ίδιο. Είναι ειπωμένο και στους Ύμνους: Δημήτηρ Ρέα Γη Μήτηρ Εστία Δηιώ, επειδή ρημάχτηκε (εδηιώθη) κατά την τεκνοποιία. Και θα γίνει φανερό ότι, σύμφωνα με τα έπη, γε[να υπερβ]ολικά. Και Ρέα γιατί πολλά και [κάθε λογής] ζωντανά γεννήθηκαν [εκρέοντας] απ’ αυτήν – Ρέα και [ Ρείη] ανά[λογα με τη διάλεκτο του καθενός.] Και [Ή]ρα από […]

Ορφεύς Λειβήθρων...υιός Οιάγρου και Καλλιόπης...

Του φιλολόγου Ηλία Κουρτεσίδη.

Στο πρώτο από τα εφτά λήμματα "΄Ορφεύς", στα περισσότερα από τα οποία το μεσαιωνικό λεξικό του Σουΐδα (κατ΄ άλλους "Σούδα") καταχωρίζει – δεχόμενο συνωνυμία διαφορετικών προσώπων – τις ποικίλες και συχνά ασυμβίβαστες πληροφορίες, που όμως αφορούν τον έναν και μοναδικό θρυλικό λυράρη και μυσταγωγό Ορφέα, διαβάζουμε, "΄Ορφεύς, Λειβήθρων των [εν Θράκη (πόλις δ΄ [εστίν] υπό τη Πιερία) υιός Οιάγρου καί Καλλιόπης..." [=Ορφέας των θρακιώτικων Λειβήθρων (αυτά είναι πόλη κάτω από την περιοχή των Πιερίων) γιος του Οιάγρου και της Καλλιόπης...].
Για τα Λείβηθρα, τοπωνύμιο που αποτελεί πληθυντικό αριθμό της λέξης λείβηθρον (= ρείθρο, ρέμα, χείμαρρος || υγρός τόπος), έχουμε και άλλες μαρτυρίες από αρχαίους Έλληνες συγγραφείς (Στράβωνα1, Παυσανία2, Λυκόφρονα3).

Με βάση τις μαρτυρίες αυτές και προπάντων με τη βοήθεια των πληροφοριών του περιηγητή Παυσανία4 σχετικά με την καταστροφή των Λειβήθρων – για την οποία ο Διόνυσος είχε χρησμοδοτήσει ότι "όταν ο ήλιος δει τα κόκαλα του Ορφέα, τότε ο Συς (= γουρούνι, αγριογούρουνο) θα καταστρέψει τα Λείβηθρα", πράγμα για το οποίο, όταν το άκουσαν οι Λειβήθριοι, γέλασαν χωρίς να σκεφτούν ότι Σ~υς ονομαζόταν (σήμερα τον λένε Ζηλιάνα) και ο μεγαλύτερος από τους τέσσερις χειμάρρους που συμβάλλουν στην περιοχή των Λειβήθρων κάνοντας νησίδα την ακρόπολή τους – έγιναν και συνεχίζονται πολύ δύσκολες, εξαιτίας της μεγάλης έκτασης της πόλης από τη μια και των κατολισθήσεων του εδάφους από την άλλη, ανασκαφές, με τις οποίες ταυτοποιήθηκε ο χώρος χάρη σε δυο ενεπίγραφα αρχαιολογικά ευρήματα.

Και είναι βέβαια εδώ, στην Πιερία, τα Λείβηθρα, και επομένως στη Μακεδονία, αλλά στην αρχαιότητα, ως τα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ., πολλά μέρη της σημερινής Μακεδονίας μας, όπως τη Χαλκιδική και όλες τις μακεδονικές ακτές ως τα Πιέρια και τον Όλυμπο, τα κατείχαν θρακικά φύλα5, τα οποία στη συνέχεια ή εκτοπίστηκαν ή αφομοιώθηκαν σταδιακά από τους Μακεδόνες και τους άλλους Έλληνες – κατοίκους ή αποίκους στα παράλια -αρχαιογνώμων-της Μακεδονίας – και από τα οποία πολλά, όπως αποδεικνύεται από τη σημερινή ιστορική και γλωσσολογική έρευνα, ήταν πανάρχαια ελληνικά φύλα.

Ένα απ΄ αυτά, ελληνικής καταγωγής, ήταν οι Πίερες6, στων οποίων την περιοχή ανήκουν τα Λείβηθρα, η πατρίδα του Ορφέα, κι ένα άλλο, επίσης ελληνικής καταγωγής, ήταν οι Κίκονες, που κατοικούσαν τα θρακικά παράλια μεταξύ της Βιστονίδας λίμνης και των εκβολών του Έβρου και που διεκδικούσαν κι εκείνοι την εντοπιότητα του Ορφέα7. Έτσι -αρχαιογνώμων-δικαιολογείται το επίθετο Θραξ για τον Ορφέα, ο οποίος φυσικά ήταν Έλληνας, όπως αποδεικνύεται και από το όνομά του και από τα μυθολογικά και τα ιστορικά γι΄ αυτόν δεδομένα.8

Σε ποιο από τα ελληνικά φύλα ανήκε ο Ορφέας δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί ούτε από τα λεγόμενα Ορφικά κείμενα – γιατί το παλιότερο απ΄ αυτά, με τη γλωσσική μορφή που μας έχει διασωθεί, ανήκει στον 7ο/6ο π.Χ. αιώνα και ακόμα γιατί τα αρχαία ελληνικά ποιητικά κείμενα (ως τα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα και τα πεζά), σ΄ όποια φυλετική ομάδα κι αν ανήκε ο δημιουργός τους, γράφονταν σε μια συγκεκριμένη ελληνική διάλεκτο, που είχε καθιερωθεί για το κάθε γραμματειακό είδος – ούτε φυσικά από τις πολύ μεταγενέστερες της εποχής του Ορφέα και ατεκμηρίωτες σχετικές πληροφορίες9.

Ορφέας επιτιθέμενος

Αν δεν ανήκε στους Πίερες ή στους Μινύες, το πιθανότερο είναι να ανήκε στους Μάγνητες, που, σύμφωνα με τα πορίσματα της σύγχρονης ιστορικής έρευνας10, από το 1400 περίπου π.Χ. κατείχαν την περιοχή της Πιερίας και που σε παλαιότερη εποχή είχαν συνυπάρξει, τουλάχιστο ως γείτονες, με τους Μακεδόνες, οι οποίοι από το 2200 περίπου ως το 1900 π.Χ. είναι εγκαταστημένοι στο όρος Λάκμος ή Λάκμων (σημερινό Ζυγός, στα νότια του Μετσόβου) στην κεντρική Πίνδο, προς βορρά των Αθαμανικών ορέων (σημ. Τζουμέρκα), ενώ από το 1900 π.Χ. ένα τμήμα τους, οι Μακεδνοί, κατέβηκε προς τα κάτω και εγκαταστάθηκε στη Δωρίδα και από το 1300 π.Χ. αποτέλεσε τους ιστορικούς Δωριείς που από το 1100 π.Χ. κυριάρχησαν-αρχαιογνώμων- στην Πελοπόννησο, ενώ οι υπόλοιποι μετακινήθηκαν (επίσης από το 1900 π.Χ.) αρχικά προς το όρος Βοιον ή Βόιον, απ΄ όπου αποχώρησαν οι Βοιωτοί, και περί το 800 π.Χ. βρίσκονται ήδη στην περιοχή του Βερμίου, απ΄ όπου έδιωξαν τους Βρίγες ή Φρύγες, και κατέλαβαν σταδιακά τα μέρη της Θράκης, αρχικά ως τον Αξιό, ύστερα ως το Στρυμόνα και αργότερα ως το Νέστο, είτε εκτοπίζοντας είτε αφομοιώνοντας τα διάφορα ελληνικά ή τα θρακοϊλλυριακά φύλα, τα οποία κατοικούσαν σ΄ αυτές τις περιοχές11.
Το όνομα ΄Ορφεύς παράγεται πιθανώς από τη ρίζα ορφ– ( απ΄ όπου και το επίθετο [ορφανός) και σημαίνει "αδύνατος, σωματικά αδύναμος || στερημένος".

Τα ονόματα των γονέων του Ορφέα [Ο{ιαγρος= αγριοπρόβατο || κάτοχος άγριων προβάτων || κυνηγός προβάτων (προβατοβοσκός;) — Καλλιόπη = καλλίφωνη] μπορεί να ανταποκρίνονται ή να μην ανταποκρίνονται στην ιστορική πραγματικότητα, η μυθολογική όμως σύνδεση του πατέρα του με ποτάμια θεότητα και της μητέρας του με την καλλίφωνη μούσα του ηρωικού έπους μάς δίνει έναν εξαιρετικό συμβολισμό: ότι ο Ορφέας – όπως τα ποτάμια – διέσχιζε χωράφια, δάση και λαγκάδια και γοήτευε με την απαγγελία και με τη μουσική του.

Από αυτήν τη μουσική του μαγεύονταν, κατά την παράδοση, και τα άγρια ζώα και τα δέντρα και οι πέτρες ακόμα, μ΄ αυτήν κατάφερε να συγκρατήσει τους Αργοναύτες, όταν περνούσαν από το στενό των Σειρήνων και μ΄ αυτή γαλήνευε τα κύματα, όποτε η ΄Αργώ απειλούνταν από τρικυμίες.12 Η τρομερά γοητευτική δύναμη της μουσικής του αντιστάθμιζε με το παραπάνω τη σωματική του αδυναμία, εξαιτίας της οποίας και δεν ανέλαβε καθήκοντα κωπηλάτη κατά την Αργοναυτική εκστρατεία, στην οποία πήρε μέρος μαζί με τους άλλους Αργοναύτες. Αυτήν τη σωματική του αδυναμία απηχούσε ίσως η πρώτη σημασία του ονόματος του Ορφέα, ενώ η δεύτερη σημασία ("στερημένος") απηχούσε τη στέρηση της πολυαγαπημένης του γυναίκας, της Ευρυδίκης, την οποία, αν δεν τον έτρωγε η αγωνία, θα την είχε επανακτήσει από τον Άδη χάρη και πάλι στη γοητευτική μουσική του.

Ο σχετικός μύθος λέει τα εξής: Η Ευρυδίκη, δρυάδα, νύμφη δηλαδή του δάσους, και πιο συγκεκριμένα θεότητα μιας βελανιδιάς – σύμβολο ίσως κι αυτή της υπερβολικής αγάπης του Ορφέα προς τα δέντρα –, προσπαθώντας να γλιτώσει από τον Αρισταίο (άντρα της Αυτονόης, κόρης του Κάδμου), που την κυνηγούσε, έτρεχε δίπλα σ΄ ένα ποτάμι, όπου πάτησε μιαν οχιά, απ΄ την οποία δαγκώθηκε και πέθανε. Ο Ορφέας κατέβηκε στον Άδη αποκοιμίζοντας με τη μουσική του τον Κέρβερο και, αφού γοήτεψε με το παίξιμο της λύρας του τον Πλούτωνα και την Περσεφόνη, πήρε απ΄ αυτούς την υπόσχεση ότι θα τον ακολουθήσει η Ευρυδίκη στον απάνω κόσμο, εφόσον όμως αυτός δε γυρίσει να την κοιτάξει μέχρι που να βγουν στο φως. Αλλά ο Ορφέας, από την αγωνία του και από δυσπιστία προς τους θεούς του Άδη, γύρισε το κεφάλι του, λίγο πριν να βγουν στην επιφάνεια της γης, για να δει αν πράγματι ερχόταν πίσω του η Ευρυδίκη, κι έτσι έχασε οριστικά την αγαπημένη του. Απελπισμένος και βαθιά λυπημένος έψαλλε από τότε με τη λύρα του τον πόνο του και δεν ξαναγάπησε γυναίκα.

Αφιερώθηκε μάλιστα στη θρησκεία και έγινε ιδρυτής των ορφικών μυστηρίων, μυστικών δηλαδή ιερών τελετών σχετικών με τη λατρεία του Ζαγρέα Διονύσου, με τις οποίες οι μυημένοι προετοιμάζονταν, για να κερδίσουν μετά το θάνατό τους την ευτυχία στα Ηλύσια πεδία. Γι΄ αυτό και θεωρήθηκε ως ο πρώτος θεολόγος και πρόδρομος της θρησκείας των Πυθαγορείων και της πλατωνικής θεολογίας13, κι έτσι άσκησε μεγάλη επίδραση στη διαμόρφωση του πρώιμου χριστιανισμού.

Εκτός από ιδρυτής των επώνυμών του μυστηρίων και αξεπέραστος μουσικός, ο Ορφέας παραδίδεται ως εφευρέτης της εννιάχορδης λύρας, ως γιατρός, γητευτής και ιερέας των Αργοναυτών, ως πρώτος αστρολόγος14 και ως μεγάλος ποιητής και συγγραφέας των παρακάτω έργων:
α) ποιημάτων που αναφέρονταν σε μυστηριακές τελετές (τέτοια ποιήματα – καθαρμοί, χρησμοί κ.ά. – καθώς και σχετικές μαρτυρίες για την ορφική πατρότητά τους υπήρξαν από τα μέσα περίπου του 6ου π.Χ. αιώνα),

β) ενός πολύ παλιού επικού ποιήματος με τον τίτλο "΄Αργοναυτικά"15, για του οποίου την ύπαρξη δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι – αφού το σωζόμενο με τον τίτλο "΄Ορφέως ΄Αργοναυτικά" έπος προέρχεται το νωρίτερο από το 2ο μ.Χ. αιώνα –, για τον προομηρικό όμως πυρήνα του μπορούμε να εικάσουμε από τους στίχους 69-70 του μ της Οδύσσειας, όπου γίνεται μνεία για το πέρασμα των Πλαγκτών πετρών (= Συμπληγάδων) από την Αργώ16,
γ) ενός ποιήματος (774 δακτυλικών εξάμετρων στίχων) για τη θεραπευτική και μαγική δύναμη των διάφορων λίθων με τον τίτλο "Λιθικά", που δεν έχει όμως ούτε την ελάχιστη σχέση με τον Ορφέα,
δ) ενός ποιήματος θεογονικού και κοσμογονικού περιεχομένου, γνωστού με τον τίτλο "Ραψωδική Θεογονία", του παλαιότερου από τα φερόμενα ως Ορφικά ποιήματα, που όμως ο πυρήνας του δεν μπορεί να είναι παλαιότερος από τον 7ο / 6ο π.Χ. αιώνα, και
ε) 87 ύμνων σε διάφορους θεούς (΄Ορφέως \ Υμνοι), οι οποίοι όμως ανήκουν στο 2ο μ.Χ. αιώνα (μερικά από τα κείμενα των Ύμνων μπορεί να είναι και λίγο παλαιότερα).

Σχετικά με το θάνατο του Ορφέα υπάρχουν διάφορες εκδοχές.17 Κατά την κοινότερα παραδεκτή εκδοχή τον κατακομμάτιασαν οι γυναίκες των Λειβήθρων18, είτε γιατί δεν ενέδιδε στον έρωτά τους είτε γιατί έκανε τους άντρες τους να τις εγκαταλείπουν και να πηγαίνουν στις συνάξεις του. Όταν όμως οι φόνισσες πήγαν να πλύνουν τα ματωμένα χέρια τους στον ποταμό Ελικώνα, αυτός από τη φρίκη του χάθηκε μέσα στο έδαφος, και από το σημείο που ξαναφάνηκε, για να χυθεί στη θάλασσα, ονομάστηκε Βαφύρας (επειδή είχε βαφεί από το αίμα του Ορφέα). Αυτός είναι το ποταμάκι που βλέπουμε σήμερα στο Δίο, τόσο δίπλα στη λεγόμενη Έπαυλη του Διονύσου, όσο και στο Ιερό της Ίσιδας.

Κατά μια άλλη εκδοχή τον κατακομμάτιασαν οι Μαινάδες19, γιατί τάχα είχε αντιτεθεί στη διάδοση της διονυσιακής λατρείας. Άλλη εκδοχή έλεγε ότι τον κατακεραύνωσε ο Δίας20, και άλλη ότι αυτοκτόνησε στο νεκρομαντείο της Θεσπρωτίας21 (στην Αχερουσία λίμνη), όταν διαπίστωσε ότι δεν τον ακολουθούσε η ψυχή της Ευρυδίκης. Τέλος, κατά το Στράβωνα22 τον σκότωσαν συνωμότες, επειδή είχε αποκτήσει μεγάλη πολιτική δύναμη.

Κατά τις μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων23 ο τάφος του Ορφέα ήταν στα Λείβηθρα, αλλά ύστερ΄ από την καταστροφή των Λειβήθρων, που τα παρέσυρε ο χείμαρρος Σ~υς – τέτοια διαπίστωση έχουν κάνει και οι αρχαιολόγοι που ανασκάπτουν την περιοχή των Λειβήθρων –, τα οστά του Ορφέα (που λίγο πριν από την πλημμύρα του χειμάρρου είχαν εκτεθεί στο φως του ήλιου από ανατροπή της οστεοθήκης του λόγω συνωστισμού των Λειβηθρίων, που είχαν συρρεύσει, για ν΄ ακούσουν τη γλυκιά μελωδία ενός γέρου ποιμένα, ο οποίος τραγουδούσε κοιμισμένος πάνω στον τάφο του Ορφέα κι έτσι επαληθεύτηκε ο χρησμός ο σχετικός με την καταστροφή της πόλης) τα περισυνέλεξαν οι κάτοικοι του Δίου και τα μετέφεραν στην πόλη τους, όπου του έκαμαν καινούριο τάφο.24

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ιστορική μορφή του Ορφέα περιβλήθηκε με θρύλους και ότι είναι μυθολογήματα η ταύτιση των γονέων του και της γυναίκας του με θεότητες, η κάθοδός του στον Άδη και η υπερφυσική δύναμη της λύρας του, οι εκδοχές για τον τρόπο του θανάτου του και διάφοροι άλλοι θρύλοι για τη ζωή του και για τη μαγική του δύναμη. Δεν μπορεί όμως να αμφισβητηθεί η ύπαρξή του, με πιθανότερη χρονική τοποθέτησή του σε κάποια γενιά μεταξύ των αρχών του 14ου και του τέλους του 13ου π.Χ. αιώνα. Αυτός ο χρονικός προσδιορισμός του γίνεται με βάση τους εξής συλλογισμούς:
α) Αν ληφθεί υπόψη ότι ο Ορφέας συμμετείχε στην Αργοναυτική εκστρατεία, της οποίας οι περισσότεροι και κυριότεροι ήρωες ήταν Μινύες – πανάρχαιο αιολικό ελληνικό φύλο, του οποίου η μέγιστη ακμή σημειώθηκε το 14ο και 13ο π.Χ. αιώνα – και στην οποία είχαν πάρει μέρος οι γονείς των ηρώων του Τρωικού πολέμου, τότε ο Ορφέας πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά στην αμέσως πριν από τα Τρωικά γενιά, τα οποία, με βάση τα δεδομένα των Ομηρικών επών και τα πορίσματα των ιστορικών και των αρχαιολόγων ύστερ΄ από τα ανασκαφικά ευρήματα της Τροίας, των Μυκηνών και άλλων πόλεων της μυκηναϊκής περιόδου, τοποθετούνται γύρω στα 1200 π.Χ.25

β) Αν ληφθεί υπόψη η μαρτυρία του Πάριου Χρονικού26, ότι η χρονολογία γραφής του χρονικού (264 π.Χ.) απέχει 1135 χρόνια από τότε που ο Ορφέας έκανε γνωστή την ποίησή του, τότε η ακμή του Ορφέα πρέπει να τοποθετηθεί στις αρχές του 14ου π.Χ. αι. (264 + 1135 = 1399 π.Χ.).
γ) Αν, τέλος, θεωρηθεί ότι ο στίχος του Ορφικού Ύμνου προς τον Απόλλωνα "μίξας χειμώνος θέρεός τ΄ ίσον αμφοτέροισιν" [= που συνένωσες ίσο και για τις δύο περιόδους μέρος του χειμώνα και του θέρους] απηχεί πραγματική μαρτυρία του Ορφέα για το φαινόμενο της ισοχρονίας θέρους και χειμώνα στη γη, φαινόμενο σπανιότατο, που συμβαίνει κάθε 10.470 χρόνια και που κατά τον Έλληνα αστρονόμο Κωνσταντίνο Χασάπη27 έγινε το 11.835 π.Χ. και το 1366 π.Χ., τότε η ακμή του Ορφέα πρέπει να τοποθετηθεί λίγο πριν από τα μέσα του 14ου π.Χ. αιώνα.

Όμως, όπου και να τοποθετηθεί χρονικά ο Ορφέας, το σύμβολό του είναι πάντα στο στερέωμα. Γιατί «λένε, πως όταν οι Μούσες έθαψαν τον Ορφέα ευλαβικά στα Λείβηθρα, ζήτησαν χάρη από το Δία κι ανέβασαν τη Λύρα του στον Ουρανό. Έτσι, οι άνθρωποι που θα ύψωναν τα μάτια τους και την ψυχή τους στο στερέωμα, θα αντίκριζαν τα εννιά αστέρια της δικής του Λύρας. Σύμβολο φωτεινό του ανθρώπινου πνεύματος.
Τις νύχτες του καλοκαιριού, στον Ουρανό της Χώρας, στο πιο ψηλό σημείο του, ο Βέγας, το μεγάλο γαλάζιο αστέρι της Λύρας του Ορφέα, περιμένει να υψώσουμε τα μάτια, να υψώσουμε και την ψυχή, στο "πιο ψηλό σημείο" και να τον αντικρίσουμε. Τότε θα νιώσουμε δυο σταγόνες απ΄ το αίμα του στις φλέβες μας, δυο ακτίνες απ΄ το φέγγος της ψυχής του στη ζωή μας».28

ΔΕΙΤΕ

ΟΡΦΙΚΟΙ ΥΜΝΟΙ και ΟΡΦΕΩΣ ΑΡΓΟΝΑΥΤΙΚΑ

ΜΕ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ :

Β' ΜΕΡΟΣ

Σημειώσεις - Παραπομπές

1. Γεωγραφικά Ι 17: "Πιερία γάρ καί Όλυμπος καί Πίμπλεια καί Λείβηθρον τό παλαιόν ην Θράκια χωρία καί όρη, νύν δέ έχουσι Μακεδόνες".
2. Ελλάδος Περιήγησις, Βοιωτικά 30.9: "Ήκουσα δέ καί άλλον [εν Λαρίση λόγον, ως εν τώ ΄Ολύμπω πόλις οικοίτο Λίβηθρα, η επί Μακεδονίας τέτραπται τό όρος, καί είναι ού πόρρω τής πόλεως τό τού ΄Ορφέως μνήμα".
3. ΄Αλεξάνδρα (η Κασσάνδρα), στ. 275 "Λειβηθρίην θ΄ ύπερθεν Πιμπλείας σκοπήν" καί στ. 410 - 411: "... ηδέ δύσβατοι / Λειβήθριαι σφίγγουσι Δωτίου πύλαι".
4. ό.π. 30.9 -11
5. Βλ. Στράβ. Γεωγρ. Ζ΄, απ. 11
6. Βλ. Στράβ. ό.π.
7. Βλ. Σουΐδα, 2ο, 3ο και 6ο λήμμα "Ορφεύς", και Στράβ. Γεωγρ. Ζ΄, απ. 18.
8. Βλ. Παυσανία, Ελλάδος Περιήγησις, Φωκικά 30.6.
9. ΄Ιάμβλιχος, Περί τού Πυθαγορικού βίου 243.
10. Βλ. Δημ. Ευαγγελίδη, Λεξικό των αρχαίων ελληνικών και περι-ελλαδικών φύλων, σελ. 159.
11. Βλ. Δημ. Ευαγγελίδη, ό.π., σελ. 160 - 174.
12. Βλ. Ευριπ. Βάκχαι 560 - 564, Ορφέως Αργοναυτικά 1292, Διόδωρ. ] Ιστορ. Βιβλιοθ. Δ΄ 25.2, ΄Απολλόδ. Α΄ ΙΙΙ 2 και ΙΧ 25.
13. ΄Ιάμβλ. Περί τού Πυθαγορικού βίου 146: "Δηλούται δή διά τού ιερού λόγου τούτου η περί θεών λόγου, επιγράφεται γάρ αμφότερον καί τίς ην ο παραδεδωκώς Πυθαγόρα τόν περί θεών λόγον. Λέγει γάρ <Λόγος> όδε περί θεών Πυθαγόρα τώ Μνησάρχω, τόν εξέμαθον οργιασθείς εν Λειβήθροις τοίς Θρακίοις, ΄Αγλαοφάμω τελεστά μεταδόντος, ως άρα Ορφεύς ο Καλλιόπας κατά τό Πάγγαιον όρος υπό τάς ματρός πινυσθείς έφα, ..." και Πρόκλου Πλατωνική θεολογία Ι 5: "άπασα γάρ η παρ΄ Έλλησι θεολογία τής ΄Οφικής έστι μυσταγωγίας έκγονος, πρώτου μέν Πυθαγόρου παρά ΄Αγλαοφήμου τά περί θεών όργια διδαχθέντος, δευτέρου δέ Πλάτωνος υποδεξαμένου τήν παντελή περί τούτων επιστήμην εκ τε τών Πυθαγορείων καί τών ΄Ορφικών γραμμάτων».
14. Λουκιανού Αστρολ. 10: "Έλληνες δέ ούτε παρ΄ Αιθιόπων ούτε παρ΄ Αυγυπτίων αστρολογίης πέρι ουδέν ήκουσαν, αλλά σφίσιν Ορφεύς ο Οιάγρου καί Καλλιόπης πρώτος τάδε απηγήσατο".
15. Δεν πρέπει να συγχέονται με τα "΄Αργοναυτικά" του ΄Απολλωνίου από τη Ρόδο, τα οποία ανήκουν στον 3ο π.Χ. αιώνα.
16. "οίη δή κείνη γε παρέπλω ποντοπόρος νηύς / ΄Αργώ πασιμέλουσα, παρ΄ Αιήταο πλέουσα".
17. Βλ. Παυσαν. Ελλάδ. Περιήγησις, Βοιωτικά 30.5-8.
18. Όσοι αρχαίοι συγγραφείς θεωρούν ότι ο Ορφέας ανήκε στους Κίκονες αναφέρουν ως φόνισσές του τις Θρακιώτισσες γυναίκες της περιοχής του Έβρου, στον οποίο και πέταξαν το κομμένο του κεφάλι, που από το ρεύμα του ποταμού έφτασε, μιλώντας ακόμα, μαζί με τη λύρα του Ορφέα στη Λέσβο, η οποία κληρονόμησε έτσι το χάρισμα της μελικής ποίησης.
19. Βλ. ΄Απολλόδ. Α΄ ΙΙΙ 2.
20. Βλ. Διογ. Λαέρτ. 1.5
21. Παυσαν. ό.π.
22. Γεωγραφ. Ζ΄, απ. 18.
23. ΄Ερατοσθ. Καταστερισμοί 1.24 και Παυσαν. ] Ελλάδ. Περιήγ., Βοιωτ. 30.9-11.
24. Βλ. Παυσ. ό.π. 30.5.
25. Κατά το Πάριο Χρονικό η άλωση της Τροίας έγινε το 1208 π.Χ.
26. Επιγραμμένη μαρμάρινη στήλη, που βρέθηκε στην Πάρο και αποτελεί τον αρχαιότερο ελληνικό χρονολογικό πίνακα. Βρέθηκε σε τρία κομμάτια. Το επάνω τμήμα του, που καταγράφει τα γεγονότα από το 1581 ως το 895 π.Χ., έφτασε το 1627 στο Λονδίνο, όπου και καταγράφηκε, αλλά σήμερα αγνοείται η τύχη του. Το μεσαίο τμήμα του, που καλύπτει τα έτη 895 - 355 π.Χ., βρίσκεται από το 1667 στην Οξφόρδη, στο μουσείο Ashmolean. Το κάτω τμήμα του, που αναφέρεται σε γεγονότα των ετών 336 - 299 π.Χ., βρέθηκε το 1897 και εκτίθεται στο μουσείο της Πάρου.
27. Βλ. Ι. Πασσά, Τα Ορφικά, 1984, και Χρ. Μπλέτα, ΄Ορφεύς, σελ. 130.

28. Λουκίας Θεοδώρου, Ο θάνατος του Ορφέα, από το βιβλίο της «Μακεδονία» (εκδ. Καλειδοσκόπιο), σελ. 69.

Α' ΜΕΡΟΣ

ΜΕ ΠΗΓΕΣ ΑΠΟ