Η αρχαία Θουρία ως «περίοικος» πόλη διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη Μεσσηνία αφού υπήρξε η σημαντικότερη πόλη της δυτικής Μεσσηνίας και η δεύτερη σε δύναμη πόλη μετά το 369 π.Χ. όταν ιδρύθηκε η Μεσσήνη. Γι αυτό και η θάλασσα από την Αβία και τις Φαρές μέχρι τις εκβολές του Παμίσου ποταμού ονομαζόταν «Θουριάτης κόλπος».
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
Τοπογραφία
Η αρχαία Θουρία ως «περίοικος» πόλη διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη Μεσσηνία αφού υπήρξε η σημαντικότερη πόλη της δυτικής Μεσσηνίας και η δεύτερη σε δύναμη πόλη μετά το 369 π.Χ. όταν ιδρύθηκε η Μεσσήνη. Γι αυτό και η θάλασσα από την Αβία και τις Φαρές μέχρι τις εκβολές του Παμίσου ποταμού ονομαζόταν «Θουριάτης κόλπος». (ΕIK. 1 – Χάρτης της Μεσσηνίας)
Τα ερείπια της αρχαίας πόλης εντοπίζονται σε επιμήκη ράχη, κατεύθυνσης από Β – Ν, που βρίσκεται σε απόσταση περίπου 10 χλμ. βορειοδυτικά της Καλαμάτας, στη δεξιά πλευρά του δρόμου Καλαμάτας –Τρίπολης, βόρεια (σε απόσταση 2,5 χλμ.) της σημερινής κωμόπολης Θουρίας. (EIK. 2 – Αεροφωτογραφία)
Η θέση έχει ταυτιστεί από επιγραφικά ευρήματα που αναφέρουν το όνομα της αρχαίας πόλης, ενώ κατά τον Παυσανία (4.31.1-2), ο οποίος έχει δώσει μια σύντομη περιγραφή της Θουρίας, εδώ βρισκόταν η ομηρική Άνθεια. Ο Στράβων αντίθετα ταυτίζει την πόλη με την ομηρική Αίπεια από τη λέξη αιπύς που σημαίνει ψηλός ή απότομος, καθώς η Θουρία ήταν κτισμένη πάνω σε ψηλό λόφο. Είναι πάντως χαρακτηριστικό ότι δύο σύγχρονοι γειτονικοί οικισμοί που βρίσκονται στους δυτικούς πρόποδες του υψώματος έχουν ονομαστεί Άνθεια και Αίπεια.
Στο βόρειο άκρο του υψώματος, όπου τοποθετείται η αρχαία ακρόπολη, υπάρχει ορατό τμήμα του αρχαίου τείχους με ορθογώνιους πύργους, του 4ου αι. π.Χ., κτισμένο με επιμέλεια κατά το ισοδομικό σύστημα. (ΕΙΚ. 3, 4, 5, 6)
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα τεκτονικά σημεία που διακρίνονται ευκρινώς χαραγμένα στην επιφάνεια των δόμων του τείχους. (ΕΙΚ.7)
Στη νότια πλευρά της ράχης, υπάρχουν τμήματα τοίχων ή μεμονωμένων λιθοπλίνθων εντοιχισμένων σε β΄ χρήση στις σύγχρονες ξερολιθιές, (ΕΙΚ.8) καθώς και διάσπαρτα τμήματα ραβδωτών κιόνων. (ΕΙΚ.9)
Τμήματα του τείχους καθώς και οικοδομημάτων, εντοπίζονται τόσο στην ανατολική όσο και στη δυτική πλευρά της ακροπόλεως, ενώ στο νότιο πλάτωμα είναι ορατά τα θεμέλια μεγάλου κτιρίου, ίσως ναού, με ένα κίονα που σώζεται in situ. (ΕΙΚ.10)
Η πόλη πιθανόν διέθετε Θέατρο και Γυμνάσιο, ενώ μεγάλη ορθογώνια δεξαμενή νερού είναι ορατή στη δυτική πλευρά, κάτω από την ακρόπολη.
Το αρχαίο λατομείο ασβεστολίθου από το οποίο γινόταν η εξόρυξη για την οικοδόμηση των κτιρίων της αρχαίας πόλης, έχει εντοπιστεί σε απόσταση περίπου 1 χλμ. βορείως της Θουρίας στη θέση γνωστή ως «Πριονιστά». (ΕΙΚ.11)
Σε ορισμένα σημεία μάλιστα είναι ορατά τα ίχνη του αρχαίου δρόμου από τον οποίο γινόταν η μεταφορά του οικοδομικού υλικού από το λατομείο στη πόλη. (ΕΙΚ.12)
Το εξαιρετικά εντυπωσιακό πλήθος διάσπαρτης κεραμικής σε μεγάλη έκταση καθώς και των λίθινων αρχιτεκτονικών μελών, φανερώνουν το μέγεθος της αρχαίας πόλης, που όμως έχει υποστεί τεράστιες καταστροφές, τουλάχιστον κατά τα τελευταία 100 χρόνια λόγω της εντατικής καλλιέργειας του πλούσιου εδάφους, γεγονός που είχε ως συνέπεια την αλλοίωση της μορφολογίας του χώρου.
Η θαυμάσια θέση, που δεσπόζει σε όλη την εύφορη πεδιάδα της Καλαμάτας προσφέροντας μια μοναδική θέα, με το όρος Ιθώμη στα βορειοδυτικά και τη θάλασσα στα νότια, κατοικήθηκε ήδη στην Προϊστορική εποχή. (ΕΙΚ.13)
Σαφή λείψανα κατοίκησης των ΠΕ και ΥΕ χρόνων έχουν εντοπιστεί στις τρεις χαμηλές κορυφές που σχηματίζονται στο νότιο άκρο της ράχης, στη θέση «Ελληνικά», όπου έχει ανασκαφεί μέρος μεγάλης μυκηναϊκής νεκρόπολης αποτελούμενο από 16 θαλαμωτούς τάφους, (ΕΙΚ.14) ενώ βορειότερα, στην περιοχή της σημερινής Άνθειας, έχει έλθει στο φως μεγάλος θολωτός ηγεμονικός τάφος, με πλούσια ευρήματα. (ΕΙΚ.15, 16, 17)
 |
| ΕΙΚ.17- Ανάγλυφα πλακίδια κλασικών χρόνων από τον θολωτό τάφο της Ανθείας |
Ιστορία
Οι «πολύρρηνες» και «πολυβούται» κάτοικοι της «βαθυλείμου» Άνθειας, όπως αναφέρονται δύο φορές στην Ιλιάδα Ι, 151,293, ανήκαν στους ευκατάστατους Μεσσηνίους, που αναγκάστηκαν να εκπατριστούν μετά το τέλος του Α΄ Μεσσηνιακού πολέμου. Οι κατακτητές Λακεδαιμόνιοι εγκαταστάθηκαν στον τόπο κατά το τελευταίο τέταρτο του 8ου αι. π.Χ. και φαίνεται ότι από τότε το νέο όνομα «Θουρία», που σημαίνει συνοικισμός κορυφής, άρχισε να εκτοπίζει το μυκηναϊκό τοπωνύμιο.
Στην κλασική εποχή η Θουρία έγινε «περίοικος» πόλη, καθώς οι Μεσσήνιοι κάτοικοί της, που υπήρξαν έμπιστοι των Λακεδαιμονίων απολάμβαναν κάποιων προνομίων έναντι των άλλων Μεσσηνίων υποτελών. Στο σεισμό του 464 π.Χ. οι κάτοικοι της πόλης προσπάθησαν να αποδεσμευθούν από τους Σπαρτιάτες και αφού προσεταιρίστηκαν τους Μεσσηνίους είλωτες κατέφυγαν και οχυρώθηκαν στην Ιθώμη. Όμως ηττήθηκαν και αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη Μεσσηνία και να μεταφερθούν στη Ναύπακτο με τη βοήθεια των Αθηναίων.
Εικόνα 37 - Κτίριο Β, αγωγός ύδατος
Εικόνα 45 - Τράπεζα προσφορών
 |
| Εικόνα 46 - Ανάγλυφη πλάκα με παράσταση Σατύρου |
Εικόνα 45 - Τράπεζα προσφορών
Εικόνα 47 - Θησαυρός με επιγραφή
Εικόνα 49 - Πήλινη λεοντοκεφαλή υδρορρόη
Εικόνα 52 - Εξάλειπτρο με επίθετες ανάγλυφες παραστάσεις
Μετά την ίδρυση της Μεσσήνης, η Θουρία αποτέλεσε μέλος της ελεύθερης μεσσηνιακής πολιτείας. Μάλιστα σε ένα σημαντικό ψήφισμα γραμμένο σε οπισθόγραφη στήλη που βρέθηκε στην πόλη, γίνεται διευθέτηση των συνόρων της με τη Μεγαλόπολη, υπό τη διαιτησία της Πάτρας. (ΕΙΚ.18) Η στήλη, που χρονολογείται γύρω στο 180 π.Χ., εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μεσσηνίας στην Καλαμάτα.
Στα 182 π.Χ. η Θουρία μαζί με τις Φαρές και την Αβία αποσπάσθηκαν από τη Μεσσήνη και προσαρτήθηκαν ως ανεξάρτητες πόλεις στην Αχαϊκή Συμπολιτεία. Μετά τη ναυμαχία του Ακτίου (31 π.Χ.), ο Αύγουστος υπήγαγε τη Θουρία και πάλι στην κατοχή των Λακεδαιμονίων της Σπάρτης, ως τιμωρία, επειδή οι Μεσσήνιοι είχαν πάρει το μέρος του αντιπάλου του Αντωνίου.
Όταν ο περιηγητής Παυσανίας επισκέφθηκε την περιοχή (2ος αι. μ.Χ.), ανέφερε ότι η πόλη από «ψηλά» είχε μεταφερθεί και εξαπλωθεί προς τα δυτικά, στις υπώρειες του λόφου. Τα επιβλητικά ερείπια των ρωμαϊκών θερμών στη θέση «Λουτρά», που σώζονται σε μεγάλο ύψος και σε άριστη κατάσταση διατήρησης στην περιοχή αυτή, επιβεβαιώνουν τις πληροφορίες του περιηγητή. (ΕΙΚ.19, 20, 21, 22)
Πιθανόν ο τύπος αυτός να αντιστοιχεί στο λατρευτικό άγαλμα της θεάς, που υπήρχε στη Θουρία. Ένα ονομαστό ιερό της πόλης ήταν αφιερωμένο στη Συρία θεά, μια θεότητα ανατολικής προέλευσης που εισάχθηκε κατά τον 2ο αι. π.Χ. στην Ελλάδα (Δήλος) από την πόλη της βόρειας Συρίας Βαμβύκη ή Ιεράπολη. Η αρχική ονομασία της ήταν Ατάγαρτις και θεωρείτο ως μια μορφή της Αφροδίτης. Η λατρεία της γινόταν από θιάσους και στα ιερά της υπήρχαν δεξαμενές με ψάρια, που ήταν το σύμβολο της θεάς, η οποία αρχικά παριστανόταν ως ψάρι.
Στην πίσω όψη της οπισθόγραφης επιγραφής, στην οποία προαναφερθήκαμε, έχει χαραχθεί στην εποχή του Αυγούστου τιμητικό ψήφισμα για τον Λακεδαιμόνιο Δαμόχαρι, όπου αναφέρονται κάποια στοιχεία για το τελετουργικό της ξένης αυτής λατρείας κατά την οποία γινόταν μύηση με μυστηριακή τελετή για τη Συρία θεά σε ειδικό χώρο, «οίκος», και υπήρχε πομπή για τα μυστήρια.
Η ακρόπολη της κλασικής εποχής δεν εγκαταλείφθηκε πλήρως και συνέχισε να κατοικείται στους αυτοκρατορικούς χρόνους, στο μεσαίωνα και στην τουρκοκρατία.
Έρευνες
Σε ένα κοινό πρόγραμμα επιφανειακής έρευνας που πραγματοποιήθηκε στη Θουρία μεταξύ της ΛΗ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας και της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών, υπό τη διεύθυνση της τότε Προϊσταμένης Δρος Ξένης Αραπογιάννη και του Διευθυντή της Ιταλικής Σχολής κ. Emanuele Greco και η οποία διήρκεσε από το έτος 2004 έως το 2009, έγινε τοπογραφική αποτύπωση των αρχαίων τειχών και των ορατών αρχαίων λειψάνων σε όλη την έκταση της αρχαίας πόλης, ενώ ακολούθησε και γεωφυσική έρευνα με τη χρήση γεωραντάρ. (ΕΙΚ.24)
Προκειμένου να γίνει ακριβέστερη χρονολόγηση των τειχών, διενεργήθηκαν στο πλαίσιο του Ερευνητικού Προγράμματος, τρεις δοκιμαστικές τομές, δύο στην κορυφή του τείχους της ακροπόλεως και μια στη βάση του. (ΕΙΚ.25)
Στις δύο πρώτες τομές, που έφθασαν σε βάθος 1,70μ. αποκαλύφθηκε μεγάλος αριθμός πεσμένων λιθοπλίνθων στην εσωτερική πλευρά του τείχους, ενώ στην τρίτη τομή, σε βάθος μόλις 0,15μ., εμφανίστηκε το φυσικό έδαφος επάνω στο οποίο έχει θεμελιωθεί το τείχος. Ο μικρός αριθμός αποσπασματικής κεραμικής που συλλέχθηκε χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ., ενώ το μοναδικό νόμισμα που βρέθηκε στις υψηλότερες επιχώσεις, φέρει παράσταση Πήγασου στην μια όψη και του γράμματος Θ, χρονολογούμενο στον 2ο αι. μ.Χ.
ΟΙ ΑΝΑΣΚΕΦΕΣ ΑΝΑ ΕΤΟΣ
Δρ. Ξένη Αραπογιάννη
2009 – 2011
Την άνοιξη του 2007, ο φύλακας της περιοχής κ. Αντώνης Τσαγκλής, που είναι γεννημένος και κατοικεί μόνιμα στο χωριό Άνθεια (Γαρδίκι), οδήγησε την τότε Προϊσταμένη της ΛΗ΄ ΕΠΚΑ Δρα Ξένη Αραπογιάννη σε έναν χώρο εξαιρετικά δυσπρόσιτο εξ αιτίας της οργιώδους βλάστησης, όπου ανάμεσα στους πυκνούς θάμνους, διακρίνονταν οι ανώτερες στρώσεις ενός επιβλητικού πολυγωνικού τοίχου, προφανώς αναλημματικού (τοίχος αντιστήριξης).
Η θέση ήταν γνωστή ως «Παναγίτσα» λόγω του παρακείμενου ναΐσκου, στον οποίο, όπως παρατηρήσαμε υπήρχε εντοιχισμένο άφθονο αρχαίο οικοδομικό υλικό, αρχιτεκτονικά μέλη, σφόνδυλοι κιόνων, τμήματα επιστυλίων, κλπ. (ΕΙΚ.26)
Μάλιστα στην Αγία Τράπεζα έχει χρησιμοποιηθεί ως «πόδιο» ο σφόνδυλος ραβδωτού κίονα, επάνω στον οποίο έχει εναποτεθεί μεγάλη ορθογώνια πλάκα, πιθανόν από ορθοστάτη αρχαίου κτιρίου. (ΕΙΚ.27)
Ο εντοπισμός του ισχυρότατου αναλημματικού τοίχου 1, ο οποίος κατά την άποψή μας δεν θα μπορούσε παρά να συγκρατεί ένα μεγάλο άνδηρο (ταράτσα), υπήρξε η αφορμή για την έναρξη της ανασκαφικής έρευνας το θέρος του ίδιου έτους, η οποία συνεχίστηκε και τα επόμενα έτη έως και φέτος.
Από το 2009 η ανασκαφή έχει γίνει συστηματική, υπό την αιγίδα της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, με τη διεύθυνση της Δρος Ξένης Αραπογιάννη. Ο αναλημματικός τοίχος 1 βρίσκεται σε απόσταση 30-35μ. βορείως του ναΐσκου της «Παναγίτσας», έχει κατεύθυνση από Β-Ν και είναι κατασκευασμένος από μεγάλους, αδρά κατεργασμένους λιθόπλινθους από τοπικό ασβεστόλιθο, κατά το ακανόνιστο τραπεζιόσχημο σύστημα. (ΕΙΚ.28)
Το αποκαλυφθέν ύψος του είναι 3,10μ. ενώ το μήκος του είναι 13,95μ. Στο βόρειο άκρο σχηματίζει γωνία, το μήκος της οποίας είναι 3,90μ. Σε επαφή προς το νότιο άκρο του τοίχου 1 ήλθε στο φως άλλος ένας αναλημματικός τοίχος 2, της ίδιας κατεύθυνσης, ο οποίος κατασκευάστηκε μεταγενέστερα ως κατά μήκος επέκταση του παλιότερου τοίχου 1. (ΕΙΚ.29)
Ο αναλημματικός τοίχος 2 είναι κατασκευασμένος με μεγάλη επιμέλεια, ισοδομικά, από ορθογώνιους λιθόπλινθους. Το μήκος του είναι 30μ. και σώζεται σε μέγιστο ύψος τριών δόμων, δηλαδή 1,20μ. Μεταξύ των δύο αναλημματικών τοίχων αποκαλύφθηκαν τα λείψανα βαθμιδωτής κατασκευής, που προφανώς αποτελεί τμήμα της ανωδομής του αναλημματικού τοίχου 2. (ΕΙΚ.30)
Στο επάνω πλατύ άνδηρο, που καταλαμβάνει έκταση 600 τ.μ. περίπου, η ανασκαφή έφερε στο φως τρία οικοδομήματα, στον κατά μήκος άξονα Β-Ν.
Κτίριο ΑΚτίριο ΒΚτίριο Γ
Το κτίριο Α, έχει κατεύθυνση από Α-Δ και είναι κατασκευασμένο από μεγάλους ορθογώνιους πωρόλιθους κτισμένους ισοδομικά. (ΕΙΚ.31)
Αποκαλύφθηκε κατά τις τρεις πλευρές του , χωρίς να έλθει στο φως η δυτική στενή πλευρά του, η οποία κατά πάσα πιθανότητα είναι κατεστραμμένη. Η είσοδός του τοποθετείται προς το μέσον της νότιας πλευράς, όπου διακρίνονται κάποια ίχνη κατωφλιού.
Οι σωζόμενες διαστάσεις του Κτιρίου Α είναι: μήκος 7,15μ. και πλάτος 5μ., ενώ το μέγιστο ύψος του, που διατηρείται στην ανατολική στενή πλευρά του φθάνει τα 2,40μ. Το οικοδόμημα έχει υποστεί μετασκευές, ενώ στην τελευταία οικοδομική φάση έχουν χρησιμοποιηθεί στην τοιχοδομία του και ραβδωτοί σφόνδυλοι ιωνικών κιόνων. Στην αρχική οικοδομική φάση του κτιρίου Α ανήκει η πρώτη σειρά λιθοπλίνθων (πρώτος δόμος) (ΕΙΚ.32), οι οποίοι φέρουν περιτένεια ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανώτερη τοιχοδομία της βόρεια μακράς πλευράς του κτιρίου, όπου στο β΄ δόμο έχουν χρησιμοποιηθεί σε δεύτερη χρήση απολαξευμένοι λιθόπλινθοι σε σχήμα Π, που πιθανόν ανήκαν σε λίθινο αγωγό.
Ο νότιος τοίχος του κτιρίου Α σώζεται σε μικρότερο ύψος και έχει υποστεί καταστροφές και μεταγενέστερες απολαξεύσεις. (ΕΙΚ.33)
Το κτίριο θα πρέπει να καταστράφηκε από πυρκαγιά, αφού κάτω από το στρώμα καταστροφής υπήρχε παχύ στρώμα στάχτης. Ελάχιστα υπήρξαν τα ακέραια ευρήματα από την ανασκαφή του κτιρίου Α και εκτός από την αποσπασματική κεραμική υστέρων κλασικών- πρώιμων ελληνιστικών χρόνων, βρέθηκε μόνο ένα καμένο τμήμα ανάγλυφου πλακιδίου με τη μορφή της Αθηνάς με κράνος, που κρατά ασπίδα στο αριστερό χέρι. Όμως το μοναδικό αυτό εύρημα, ασφαλώς δεν αποτελεί επαρκές στοιχείο ώστε να αποδοθεί το κτίριο στη θεότητα αυτή.
2012
Κατά τις ανασκαφές του 2012 αποκαλύφθηκε πλήρως ο δωρικός ναός του Ασκληπιού και της Υγείας και αναδείχθηκε πλήρως το μνημείο.
Σε αυτό συνέβαλε καθοριστικά η μερική καθαίρεση του ληνού των παλαιοχριστιανικών χρόνων, ο οποίος κάλυπτε ένα τμήμα της δυτικής πλευράς του ναού.
Κατά την μερική αποδόμηση του ληνού, βρέθηκαν πολλά αρχιτεκτονικά μέλη, τα οποία προέρχονταν από τα αρχαία κτίρια του ιερού και είχαν χρησιμοποιηθεί σε β΄ χρήση ως οικοδομικό υλικό.
Σε εξαιρετική κατάσταση διατήρησης σώζεται η πρόσοψη του ναού, η οποία αναδείχθηκε μετά την αφαίρεση της επίχωσης που κάλυπτε τον χώρο μπροστά στο μνημείο.
Η ράμπα εισόδου του ναού (μήκους:3,03μ. και πλάτους: 1,34μ.), εξαιρετικά επιμελημένης κατασκευής, διατηρείται ακέραιη και πλαισιώνεται εκατέρωθεν από επιβλητικά βάθρα αγαλμάτων τα οποία σώζονται στη θέση τους.
Τρία βάθρα είναι τοποθετημένα αριστερά της ράμπας και δύο στα δεξιά της, τα οποία σώζονται ακέραια, αποτελούμενα από βάση, κορμό και επίκρανο. (ΕΙΚ.54)
Στην επάνω επιφάνεια του επικράνου και των δύο βάθρων αντίστοιχα, διακρίνονται τα ίχνη πελμάτων, που ανήκαν σε χάλκινα αγάλματα μικρών παιδιών, τα οποία δυστυχώς έχουν χαθεί. Άλλωστε η αναθηματική επιγραφή, που είναι χαραγμένη στην όψη του ενός από τα βάθρα αποκαλύπτει ότι δύο γονείς ο Δαμόφαντος και η Νικανδρία, αφιέρωσαν στον Ασκληπιό και την Υγεία τα αγάλματα των δύο γιών τους Δαμοθαλή και Εύθυμου.
Δύο μικρότερες, σχεδόν κυβικές, ασβεστολιθικές βάσεις είναι τοποθετημένες μπροστά στα δύο βάθρα. Η μία στηρίζει ορθογώνιο πεσίσκο στην όψη του οποίου υπάρχει αναθηματική επιγραφή στον Ερμή.
Κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στο χώρο προ των δύο βάθρων και υψηλότερα από το επίπεδο της ράμπας εισόδου του ναού, βρέθηκε μεγάλος αριθμός διάσπαρτων αρχιτεκτονικών μελών, τα περισσότερα από τα οποία προέρχονταν από την ιωνική κιονοστοιχία του κτιρίου Β.
Συγκεκριμένα υπήρχαν τρία τμήματα ραβδωτών κιόνων καθώς και δύο ιωνικά κιονόκρανα σε καλή κατάσταση διατήρησης. (ΕΙΚ.55)
Η πλήρης αποκάλυψη της ΝΑ γωνίας του προνάου επιβεβαίωσε τις μεταγενέστερες επεμβάσεις στο αρχικό οικοδόμημα, με την τοποθέτηση τμημάτων ιωνικών κιόνων από την παρακείμενη στοά (Κτίριο Β), στα κενά διαστήματα μεταξύ των δωρικών κιόνων του ναού. (ΕΙΚ.56)
Μετά την πλήρη αποκάλυψη της κάτοψης του ναού, έχομε πλέον τις ακριβείς διαστάσεις του. Το μήκος του ναού είναι 9,40μ. στον στερεοβάτη και 8,80μ. στον στυλοβάτη. Το πλάτος του είναι:6,10μ. στο στερεοβάτη και 5,50μ. στον στυλοβάτη. Το συνολικό ύψος της δίβαθμης κρηπίδας είναι 0,46 μ. (ΕΙΚ.57)
Το μήκος του βοτσαλωτού πεζοδρόμου στις μακρές πλευρές είναι 11,40μ. στις στενές 8,10 μ. ενώ το πλάτος του είναι 0,98 μ.
Σε απόσταση 4,50μ. νότια του ναού και παράλληλα προς την πρόσοψή του, ήλθε στο φως ο μεγαλειώδης βωμός, σωζόμενος σε άριστη κατάσταση διατήρησης.(ΕΙΚ.58)
Ο βωμός είναι ορθογώνιος, επιμήκης (διαστάσεις:μήκος:3,30μ. πλάτος:1,15μ. και ύψος:1,48μ.), αποτελούμενος από τη βάση, τον κορμό και την επίστεψη, που διακοσμείται με κυμάτιο. Ολόκληρη η επιφάνεια του βωμού είναι επιχρισμένη με λευκό κονίαμα, ενώ στην όψη της επίστεψης διακρίνονται κατά τόπους ίχνη κυανού και ερυθρού χρώματος από ζωγραφική διακόσμηση που την κοσμούσε.
Σημειώνεται ότι τμήμα της μιας γωνίας του βωμού βρίσκεται κάτω από τα θεμέλια της υπερκείμενης εκκλησίας της Παναγίτσας.
Σε απόσταση 0,40μ. δυτικότερα του βωμού, βρέθηκε στη θέση του μικρότερος, λίθινος κυλινδρικός βωμός με συμφυή ορθογώνια βάση (διαστάσεων: διάμετρος: 0,57μ. και ύψος:0,62μ.), ο οποίος καλύπτεται από λευκό κονίαμα με ίχνη κυανού χρώματος στην επιφάνειά του. (ΕΙΚ.58)
Μπροστά στο μεγάλο βωμό, κυρίως στη βορειοανατολική πλευρά του, βρέθηκε παχύ στρώμα στάχτης και ισχυρά πυρακτωμένων χωμάτων, με μεγάλη ποσότητα αποσπασματικής κεραμικής και οστών ζώων από τις τελούμενες θυσίες.
Τα κινητά ανασκαφικά ευρήματα ήταν κυρίως κεραμική ελληνιστικών χρόνων (4ο-2ος αι. π.Χ.), από την οποία ξεχώρισαν πολλά τμήματα ανάγλυφων σκύφων εξαιρετικής ποιότητος (ΕΙΚ.59), τμήματα ανθεμωτών ακροκεράμων, δύο χάλκινα νομίσματα (το ένα Μεσσήνης του 3ου αι. π.Χ.), λίγοι αστράγαλοι οστέινοι και ένας μικρός υάλινος (ΕΙΚ.60), ενώ μεγάλο ενδιαφέρον παρουσίασε ένα όστρακο μελαμβαφές με τμήμα εγχάρακτης επιγραφής (graffito), όπου διακρίνονται ευκρινώς τα γράμματα: …ΛΑΠΙ., προφανώς «ΑΣΚΛΑΠΙΩ», γεγονός που αποτελεί μιαν ακόμη επιβεβαίωση της ταύτισης του ναού.(ΕΙΚ.61)
2014
Κατά το έτος 2014 η ανασκαφική έρευνα επικεντρώθηκε στην περιοχή «Ελληνικά» της αρχαίας Θουρίας, που βρίσκεται στο νότιο άκρο της κορυφής του επιμήκους υψώματος, στο οποίο απλώνεται η αρχαία πόλη.
Η θέση όπου πραγματοποιήθηκε η φετινή ανασκαφική έρευνα, βρίσκεται σε απόσταση περίπου 450μ. σε ευθεία γραμμή, νοτίως των ορατών ερειπίων του τείχους της αρχαίας ακρόπολης.
Στην ίδια περιοχή ανασκαφική έρευνα που είχε πραγματοποιηθεί το έτος 2011 είχε φέρει στο φως ορθογώνιο οικοδόμημα ελληνιστικών χρόνων , πιθανώς υπαίθριο, (διαστάσεων:7,50 Χ 8μ.) με πλακόστρωτο δάπεδο και αβαθή αγωγό, που περιτρέχει εσωτερικά και τις τέσσερις πλευρές του κτιρίου. (ΕΙΚ.61)
Η φετινή ανασκαφή αποκάλυψε μεταγενέστερα κτίσματα με εντοιχισμένο αρχαίο οικοδομικό υλικό καθώς και σφόνδυλο ραβδωτού κίονα, ύψους:1,50μ. και διαμέτρου: 0,38μ , ο οποίος προφανώς προέρχεται από άγνωστο γειτονικό κτίριο. (ΕΙΚ.62)
Σε μικρή απόσταση βορειοανατολικά των κτισμάτων αυτών η ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως τη ΝΑ γωνία μεγάλου περιβόλου, κατασκευασμένου κατά το ισόδομο σύστημα διαστάσεων: 20,80 μ (Α-Δ) και 21,40μ. (Β-Ν). (ΕΙΚ.63)
Ο περίβολος περικλείει άλλα οικοδομήματα ίδιας δόμησης, καθώς και οικιστικές εγκαταστάσεις, όπως φανερώνουν δύο μεγάλα κατώφλια κτιρίων από ασβεστόλιθο, που βρέθηκαν στη θέση τους, σωζόμενα σε εξαιρετική κατάσταση διατήρησης. (ΕΙΚ.64)
Σε έναν από τους χώρους που σχηματίζονται στο εσωτερικό του περιβόλου, βρέθηκε μια στήλη από ταινάριο λίθο (rosso antico) σωζόμενη σε άριστη κατάσταση, διακοσμημένη με έναν διπλό ανάγλυφο ρόδακα στην όψη (ύψος:0,70μ.).Παραπλεύρως της στήλης αποκαλύφθηκε ακέραιη, η ορθογώνια βάση της (0,46 Χ 0,39 μ.). (ΕΙΚ.65)
Από τα πλούσια ευρήματα, που χρονολογούν τον περίβολο στους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους, ξεχωρίζει το πήλινο ομοίωμα θεατρικού προσωπείου (ΕΙΚ.66) και ένα χάλκινο νόμισμα Θουρίας, στη μια όψη του οποίου εικονίζεται στεφανωμένη κεφαλή Διός, ενώ στην άλλη η θεά Αθηνά με κράνος και δόρυ και η επιγραφή ΝΙΚΩΝΥΜΟΣ.(ΕΙΚ.67) – (ΕΙΚ.68)
2015
Κατά το έτος 2015 η ανασκαφική έρευνα στην αρχαία Θουρία διεξάχθηκε σε δύο περιοχές: στον χώρο του Ασκληπιείου και στην περιοχή των «Ελληνικών», νοτίως του οχυρωματικού τείχους της αρχαίας πόλης.
Ασκληπιείο Αρχαίας Θουρίας
Οι μεγάλες επιχώσεις που αφαιρέθηκαν από τη νότια, δυτική και ανατολική πλευρά του ανασκαφικού χώρου επέτρεψαν την ανάδειξη του ναού του Ασκληπιού και της Υγείας ενώ επιτεύχθηκε η οπτική σύνδεση του ιερού με το ευρύτερο φυσικό και ιστορικό περιβάλλον του, όπως είναι η εύφορη πεδιάδα του Παμίσου ποταμού («Μακαρία») στα δυτικά, ο Μεσσηνιακός κόλπος στα νότια και το όρος Ιθώμη στα βορειοδυτικά (ΕΙΚ.69). Αναδείχθηκε επίσης η πρόσοψη του ναού και προβλήθηκαν οι τρεις βωμοί του ενώ παράλληλα αποκαλύφθηκε μέρος του στυλοβάτη της ιωνικής στοάς, η οποία φαίνεται ότι συνεχίζεται προς τα ανατολικά οριοθετώντας τον χώρο του ιερού από βόρεια. Τα ευρήματα στην περιοχή της στοάς υπήρξαν πλουσιότατα όπως μεγάλος αριθμός πήλινων ειδωλίων, ανάγλυφων πλακιδίων και γυναικείων προσωπείων(ΕΙΚ.70, 71, 72), επιγραφές, νομίσματα και χάλκινα ιατρικά εργαλεία (ΕΙΚ.73). Βρέθηκαν επίσης τμήματα ενσφράγιστων κεραμίδων με την επιγραφή ΔΑΜΟΣΙΟΙ που επιβεβαιώνουν τον δημόσιο χαρακτήρα των οικοδομημάτων (ΕΙΚ.74).
«Ελληνικά» Θουρίας
Στο πλάτωμα που σχηματίζεται στην κορυφή του υψώματος όπου εξαπλώνεται η αρχαία πόλη, στη θέση «Ελληνικά» αποκαλύφθηκε επιβλητικός περίβολος ΙΙ σχήματος Π κατεύθυνσης από Β-Ν σωζόμενων διαστάσεων: νότιας πλευράς: 11,65μ., ανατολικής πλευράς: 14,50 μ. και δυτικής πλευράς: 34 μ. (ΕΙΚ.75). Ο περίβολος είναι κατασκευασμένος από μεγάλους ορθογώνιους λιθόπλινθους κτισμένους επιμελώς κατά το ισοδομικό σύστημα. Κατά μήκος της δυτικής πλευράς του περιβόλου ήλθε στο φως λίθινος αγωγός ύδατος, που εφάπτεται στην εξωτερική πλευρά του αρχαίου τοίχου. Στο εσωτερικό του περιβόλου βρέθηκαν ένδεκα κεραμοσκεπείς ακτέριστοι τάφοι χριστιανικών χρόνων, που ανήκουν σε μεταγενέστερο νεκροταφείο που ιδρύθηκε στο χώρο μετά την εγκατάλειψη του αρχαίου οικοδομήματος. Τα πλούσια ευρήματα της ανασκαφής μαρτυρούν ότι ο περίβολος ΙΙ ανήκει στους ελληνιστικούς χρόνους, όπως και ο όμορος προς τα ανατολικά περίβολος Ι, που αποκαλύφθηκε κατά την ανασκαφική έρευνα του περασμένου χρόνου το καλοκαίρι του 2014. Από τα κινητά ευρήματα ξεχωρίζει όμορφη κεφαλή πήλινου ειδωλίου (ΕΙΚ.76) και μια χάνδρα από ορεία κρύσταλλο (ΕΙΚ.77).
ΕΙΚ.69 «Ασκληπιείο». Η δυτική πλευρά του ναού μετά την αφαίρεση της επίχωσης της δυτικής πλευράς του ανασκαφικού σκάμματος
ΕΙΚ.70 «Ασκληπιείο». Πήλινο ειδώλιο Ασκληπιού
ΕΙΚ.71 «Ασκληπιείο». Τμήμα πήλινης γυναικείας προτομής
ΕΙΚ.72 «Ασκληπιείο». Τμήμα πήλινης γυναικείας προτομής
ΕΙΚ.73 «Ασκληπιείο». Χάλκινη σπαθομήλη
ΕΙΚ.74 «Ασκληπιείο». Ενσφράγιστη κεραμίδα: [ΔΑ]ΜΟΣΙΟΣ
ΕΙΚ.75 «Ελληνικά». Άποψη του περιβόλου ΙΙ από ΝΑ
ΕΙΚ.76 «Ελληνικά». Κεφαλή πήλινου ειδωλίου γυναίκας
ΕΙΚ.77 «Ελληνικά». Χάνδρα από ορεία κρύσταλλο
ΑΚΟΛΟΥΘΟΥΝ ΜΕ ΤΗΝ ΩΣ ΑΝΩ ΣΕΙΡΑ ΟΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
2016
Κατά τη διάρκεια της ανασκαφικής περιόδου του 2016 ανακαλύφθηκαν στη θέση «Ελληνικά» της αρχαίας Θουρίας σαφή κατάλοιπα αρχαίου θεάτρου.
Η θέση βρίσκεται στο υψηλότερο σημείο της δυτικής πλευράς του υψώματος, όπου εξαπλώνεται η αρχαία πόλη της Θουρίας.
Το θέατρο έχει προσανατολισμό προς τα δυτικά, με θέα την απέραντη εύφορη πεδιάδα της Μεσσηνίας, γνωστή στην αρχαιότητα ως «Μακαρία» και στο βάθος, προς τα νοτιοδυτικά, τη θάλασσα του Μεσσηνιακού κόλπου, ο οποίος στην αρχαιότητα ονομαζόταν «Θουριάτης» κόλπος.
Η ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως τμήμα του ισχυρού αναλημματικού τοίχο του κοίλου του θεάτρου, ο οποίος αποκαλύφθηκε σε μήκος 12,30μ. και σε ύψος σχεδόν 4μ.
Ο τοίχος με κατεύθυνση από Β προς Ν, είναι κτισμένος με μεγάλη επιμέλεια από ορθογώνιες λιθοπλίνθους κατά το ισοδομικό σύστημα και ενισχύεται από εγκάρσιες αντηρίδες, που βρίσκονται σε κανονικές αποστάσεις μεταξύ τους.
(ΕΙΚ. 78 – 79).
Παράλληλα προς τον αναλημματικό τοίχο και για ακόμη μεγαλύτερη ενίσχυση του αναλήμματος του θεάτρου, αποκαλύφθηκε άριστα διατηρημένος ο διπλός ισοδομικός τοίχος της αριστερής παρόδου, μήκους: 18,35μ., πλάτους 1,25μ. και μέγιστου σωζόμενου ύψους 3μ. . Κάθετες αντηρίδες κτισμένες εσωτερικά και εξωτερικά και αυτού του τοίχου, εξασφαλίζουν την μεγαλύτερη στατικότητά του (ΕΙΚ. 80).
Ένας ακόμη ισχυρός, άριστα διατηρημένος ισοδομικός τοίχος με αντηρίδες, είναι κατασκευασμένος σε απόσταση 1,70μ. παράλληλα του προηγούμενου και έχει αποκαλυφθεί σε μήκος: 19,20μ., πλάτος: 0,45μ. και ύψος: 2,70μ.. (ΕΙΚ. 81).
Στο λοξότμητο άκρο του τοίχου της παρόδου του θεάτρου εφάπτεται μεγαλοπρεπές ορθογώνιο βάθρο που προφανώς στήριζε αγάλματα ή επιγραφές.
Αποκαλύφθηκε επίσης ένα σημαντικό τμήμα της κυκλικής ορχήστρας του θεάτρου σε μήκος: 5,45μ. και πλάτος 3,14μ. (ΕΙΚ.82).
Η πρώτη σειρά των λίθινων εδωλίων του κοίλου βρέθηκε στη θέση της (μέσες διαστάσεις εκάστου εδωλίου: μήκος: 1,54μ. πλάτος: 0,35μ. ύψος: 0,40μ.) καθώς και η μια βαθμίδα της κλίμακας, που οδηγεί στις κερκίδες του θεάτρου.
Μπροστά στα εδώλια υπάρχει άριστα διατηρημένος ο διάδρομος για την κίνηση των θεατών περιμετρικά της ορχήστρας.
Ο διάδρομος είναι κατασκευασμένος από μεγάλες ορθογώνιες λιθόπλακες άψογα συναρμολογημένες μεταξύ τους.
Ένας μεγάλος ορθογώνιος αγωγός απορροής των ομβρίων υδάτων, περιτρέχει την ορχήστρα.
Ο αγωγός είναι λίθινος ανοιχτός, διατηρείται σε άριστη κατάσταση ενώ στη θέση της βρέθηκε μια καλυπτήρια πλάκα , που είχε ως προορισμό να διευκολύνει την κίνηση των θεατών πάνω από αυτόν.
Στην κοιλότητα πίσω από τα σωζόμενα in situ εδώλια, ήλθε στο φως μεγάλος αριθμός πεσμένων λίθινων αρχιτεκτονικών μελών και τμημάτων εδωλίων, που προέρχονται από τις κατεστραμμένες κερκίδες του θεάτρου στο σημείο αυτό.
Το θέατρο είναι κατασκευασμένο από υπόλευκο ψαμμιτικό ασβεστόλιθο (πωρόλιθος) και χρονολογείται κατά μια πρώτη εκτίμηση στους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους.
Το αρχαίο θέατρο της Θουρίας ήταν άγνωστο έως σήμερα και η ανακάλυψή του αποτελεί κορυφαίο γεγονός για την αρχαία ιστορία της Μεσσηνίας αλλά και σημαντικό νέο κεφάλαιο στην επιστήμη της αρχαιολογίας.
ΕΙΚΟΝΕΣ
ΕΙΚ. 78: Όψη του βόρειου αναλήμματος (αριστερής παρόδου) του θεάτρου από Δ
ΕΙΚ. 79: Όψη του βόρειου αναλήμματος (αριστερής παρόδου) του θεάτρου από Δ
ΕΙΚ. 80: Άποψη του αναλήμματος από Ν
ΕΙΚ. 81: Κάτοψη των παράλληλων αναλημματικών τοίχων. Άποψη από Α
ΕΙΚ. 82: Άποψη της ορχήστρας από Ν
ΑΚΟΛΟΥΘΟΥΝ ΜΕ ΤΗΝ ΩΣ ΑΝΩ ΣΕΙΡΑ ΟΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
Θουρία : Η αρχαία ορχήστρα «φωτίστηκε»
 |
| Η ομάδα της ανασκαφής προβαίνει σε αποτύπωση των ευρημάτων, ενώ θα ακολουθήσει μελέτη στερέωσης και αναστήλωσης. |
Η «Καθημερινή» - ΓΙΩΤΑ ΣΥΚΚΑ
Η ανασκαφέας περιγράφει μία μία τις λεπτομέρειες, συγκινημένη φυσικά για όσα έφερε η φετινή ανασκαφική περίοδος η οποία ξεκίνησε στις 10 Ιουλίου και ολοκληρώθηκε στις 10 Σεπτεμβρίου. Οσοι φτάνουν στον ελαιώνα με την εντυπωσιακή θέα στην εύφορη πεδιάδα της Μεσσηνίας, γνωστή στην αρχαιότητα ως «Μακαρία» και στο βάθος τον «Θουριάτη» κόλπο, τη θάλασσα του Μεσσηνιακού κόλπου, αντικρίζουν το μνημείο τυλιγμένο. Μέσα σε μια εβδομάδα σκεπάστηκε όλο με γεωύφασμα και από πάνω νάιλον. Ομως κάτω από τον ντυμένο με πλαστικό όγκο, κρύβονται τα καινούργια στοιχεία.
«Το νέο εύρημα ήταν η ορχήστρα του θεάτρου», λέει στην «Κ» η επίτιμη Εφορος Αρχαιοτήτων που ανασκάπτει στην περιοχή υπό την αιγίδα της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας. Μέσα σε δύο μήνες, η κ. Αραπογιάννη με ακόμη δύο βοηθούς αρχαιολόγους, εννέα εργάτες, έναν αρχιτέκτονα και ένα τοπογράφο, που κατά καιρούς βοηθούσε, κατάφερε πολλά. «Αυτή τη στιγμή έχουμε προχωρήσει στην ανασκαφή της περιφέρειας της ορχήστρας και στο κατώτερο τμήμα του κοίλου με τα πεσμένα αρχιτεκτονικά μέλη των κερκίδων. Η διάμετρος της ορχήστρας υπολογίζεται γύρω στα 16,30 μ. και ο χώρος που έχει ανασκαφεί μέσα σε δύο περιόδους είναι 51,25 μ. από βορρά προς νότο και 28,20 μ. από ανατολή προς δύση. Πρόκειται για μεγάλο και σημαντικό μνημείο. Ενα θέατρο βαριάς κατασκευής που δείχνει ότι η πόλη ευημερούσε.
Επίσης δείχνει ότι καταβλήθηκε ιδιαίτερη προσπάθεια ώστε να γίνει αυτό το θέατρο μέρος της δημόσιας ζωής. Είναι κατασκευασμένο από πωρόλιθο όπως και το θέατρο της Μεσσήνης. Αν δεν υπήρχε μεταγενέστερη επέμβαση των Χριστιανών γύρω στον 7ο αι. μ.Χ. οπότε έγινε και η καταστροφή του θεάτρου σε ό,τι ήταν ορατό, θα σώζονταν πολλά». Το θέατρο το χρονολογεί στους ελληνιστικούς χρόνους, στον 3ο αι. π.Χ.
Για την ύπαρξή του υπήρχαν μαρτυρίες περιηγητών από το 1830. Αλλά ήταν δύο λιθόπλινθοι που έκαναν την κ. Αραπογιάννη να πιστεύει ότι εκείνη η θέση έκρυβε κάτι. Ειδικά η γωνία ενός απ’ αυτούς. Οταν έγινε η γεωφυσική έρευνα από τον δρα Λάζαρο Πολυμενάκο, επιβεβαιώθηκαν οι υποψίες της. Βάσει αυτής της εργασίας, του παλιού τοπογραφικού και των επιφανειακών ενδείξεων κατάφερε να εντοπίσει με την ομάδα της το θέατρο. Ο αναλημματικός τοίχος του κοίλου του θεάτρου που φτάνει σε ύψος σχεδόν τα 4 μ. ήταν το πρώτο εύρημα και φέτος η ορχήστρα. Το καλοκαίρι του 2018 «θα πρέπει να ολοκληρωθεί η αφαίρεση της επίχωσης της ορχήστρας και θα αναζητηθεί η σκηνή που πρέπει να είναι μπροστά της. Επίσης, θα αποκαλυφθούν πλήρως η βόρεια και η νότια πάροδος. Φέτος, αποκαλύψαμε τμήμα της νότιας παρόδου αλλά και τμήμα της σκηνοθήκης. Πολύ σημαντικό εύρημα διότι εμφανίστηκαν τρεις σειρές από λίθινες αύλακες όπου κινούνταν οι τροχοί της κινητής σκηνής! Ενα παράλληλο που έχουμε είναι στο θέατρο της αρχαίας Μεσσήνης. Στο θέατρο της Σπάρτης έχουν βρεθεί στοιχεία, αλλά στην περίπτωση της Θουρίας είναι ευδιάκριτα».
Η άλλη ανασκαφή
Υπάρχει όμως και η ανασκαφή της αρχαίας Θουρίας στη θέση «Παναγίτσα» που έχει διακοπεί εξαιτίας κατολίσθησης των βράχων στο ανατολικό πρανές του χώρου. «Πρέπει να ληφθούν κάποια μέτρα σταθεροποίησης των βράχων. Η Περιφέρεια Πελοποννήσου μάς βοήθησε οικονομικά, ώστε να μπορέσουμε να συνεχίσουμε». Ο χώρος του Ασκληπιείου βέβαια είναι ολοκληρωμένος και μπορεί άνετα να γίνει οργανωμένος. Οσοι θέλουν να τον επισκεφθούν φτάνουν ώς εκεί, έχουν γίνει άλλωστε κάποια έργα ανάδειξης. «Οτι αποκαλύφθηκε ένα μνημείο σε τόσο καλή κατάσταση είναι αφάνταστη χαρά», λέει για το αρχαίο θέατρο, αποφεύγοντας να δεσμευθεί για τη διάρκεια της ανασκαφής. «Τώρα γίνεται λεπτομερής αποτύπωση των αρχαιοτήτων που αποκαλύπτονται και συμπληρώνεται το παζλ. Θα ακολουθήσει μελέτη στερέωσης και αναστήλωσης για την ανάδειξη του χώρου». Η αρχαιολογία έχει τους δικούς της χρόνους και κανείς δεν πρέπει να τους πιέζει. Θέλει όμως και στηρίγματα. Χρηματοδότες από την έναρξη των ανασκαφών είναι το Ιδρυμα Καρέλια, ο Αχιλλέας Κωνσταντακόπουλος, ο δήμος, η Περιφέρεια Πελοποννήσου. Με τη συνεργασία της αρμόδιας Εφορείας, του ΥΠΠΟΑ και τη στήριξη της Αρχαιολογικής Εταιρείας.
ΠΗΓΗ :
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Θουκυδ. 1.101.2 2. Πολυβ. ΧΧΙΙΙ.17.2 3. Παυσανίας IV.31.1 4. Leake W., Travels in the Morea I, London 1830, 354-56 5. Curtius E., Der Peloponnesos II, Gotha 1852, 161 6. Frazer J., Pausanias Description of Greece, Vol.III, 1898, 424-25 7. Σκιάς Α., Τοπογραφικά και επιγραφικά των εν Μεσσηνία Φαρών και των πέριξ, ΑΕ 1911,117 8. Valmin M.N., Etudes topographiques sur la Messenie ancienne, Lund 1930,56-62 9. Roebuck C., A History of Messenia from 369 to 146 B.C., Chicago 1941, 30-31 10. Kahrstedt U., Das wirtschaftliche Gesicht Griechenlands in der Kaiserzeit, Bern 1954, 231-32 11. Daux G., BCH 83, 1959, 640-41; 12. Θέμελης Π., ΑΔ 20, 1965, Χρον.207 και Πιν.215 13. Hope Simpson R., Identifying a Mycenaean State, BSA 1957, 243-45; 1966, 121-24 14. McDonald and Hope Simpson, Prehistoric Habitation in Southwestern Peloponnese, AJA 65, 1961, 250-51 Nr.78; Messenia II, AJA 68,1964, 239(d); Messenia ΙΙΙ, AJA 73, 1969, 158-59 Nr.78 15. McDonald W. and Rapp G., The Minnesota Messenia Expedition, Reconstructing a Bronze Age Regional Environment, Minneapolis 1972,288-89 Nr.137 16. Meyer E., Messenien und die Stadt Messene, RE Supplement XV, Sp.137-289, München 1978, 182 17. Παπαχατζής Ν., Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Μεσσηνιακά , Αθήνα 1979, 4.31.1, 99-105 18. Sachs Gerd, Die Siedlungsgeschichte der Messenier, Band 35, Hamburg 2006, Antheia (Ellenika/Thouria), 105-110 19. Rambach J., Investigations in the two MH I Burial Mounds at Kastroulia near Ellinika (Ancient Thouria) in Messenia, στο F. Felten, W. Gauss, R. Smetana(επιμ.), Πρακτικά του συμποσίου SCIEM 2000, International Workshop Middle Helladic Pottery and Synchronisms, Πανεπιστήμιο Salzburg 31 Οκτωβρίου έως 2 Νοεμβρίου 2004, Βιέννη 2007, 137-148 20. Luraghi Nino, The Ancient Messenians, Cambridge 2008 21. Αραπογιάννη Ξ., AΔ 50, 1995, Χρονικά Β1, 178-179. ΑΔ 51, 1996, Χρονικά Β1, 190-191. ΑΔ 52, 1997, Χρονικά Β1, 258-259 22. Αραπογιάννη Ξ., Νομός Μεσσηνίας, Ελληνικά Ανθείας, Καστρούλια Αμφείας, ΑΔ 55, 2000, Χρονικά Β1. ΑΔ 56, 2001, Χρονικά Β1. 23. Αραπογιάννη Ξ., Νομός Μεσσηνίας, Ελληνικά Ανθείας, ΑΔ 57, 2002, Χρονικά Β1 (υπό εκτύπωσιν) 24. Αραπογιάννη Ξ., Η Μεσσηνία στους Προϊστορικούς και Κλασικούς χρόνους, Μεσσηνία. Τόπος, Χρόνος, Άνθρωποι. Αθήνα 2007, 32-79 25. Αραπογιάννη Ξ., Θουρία, ΕΡΓΟΝ 2009, 33-41 26. Αραπογιάννη Ξ., Θουρία, ΕΡΓΟΝ 2010, 20-23 27. Αραπογιάννη Ξ., Θουρία, ΕΡΓΟΝ 2011, 24-26 28. Αραπογιάννη Ξ., Η αρχαία Θουρία κατά τα νέα ανασκαφικά ευρήματα, Μεσσηνιακά Χρονικά, Τόμος Δ΄, 9-14, Αθήνα 2008-2009 29. Αραπογιάννη Ξ., Ανασκαφές στην Αρχαία Θουρία, «ΕΚΦΡΑΣΗ» τ.79, Απρίλιος 2012, 9-14
