 |
| Γιατί είναι τόσο σημαντική η Νεκρόπολη του Φαλήρου; Ποιοι ήταν οι «Δεσμώτες του Φαλήρου» και ποιοι οι «Αποτυμπανισμένοι»; ...Φ: Γενική άποψη του σκάμματος. Διακρίνεται ο προσανατολισμός των ταφών από Βορρά προς Νότο . |
Η Έφορος Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, Πειραιώς και Νήσων δόκτωρ Στέλλα Χρυσουλάκη, υπεύθυνη αρχαιολόγος της ανασκαφής, μας είχε μυήσει πριν από δυο χρόνια στα «μυστήρια» της φαληρικής νεκρόπολης και των εκεί ανασκαπτικών προσπαθειών που η ίδια «τρέχει» αρκετά χρόνια τώρα, έχουν όμως ένα ενδιαφέρον ιστορικό που καλύπτει πάνω από ενάμιση αιώνα.
Τα σπουδαία ευρήματα στο φαληρικό Δέλτα και το χώρο του Κέντρου Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος, ανάμεσά τους οι ανακαλυφθέντες «Δεσμώτες του Φαλήρου» ξαναγράφουν την ιστορία της αρχαίας αθηναϊκής κεραμικής και υπόσχονται να φωτίσουν περισσότερες πλευρές για τη ζωή και τον θάνατο στην αρχαία Αθήνα, καθώς επίσης για την ταραγμένη εποχή που προηγήθηκε της έλευσης της αθηναϊκής δημοκρατίας των κλασικών χρόνων. Είναι, επιπλέον, μια ακόμα απόδειξη ότι το υπέδαφος αυτής της πόλης δεν θα πάψει ποτέ να κρύβει εκπλήξεις.
—Να ξεκινήσουμε με ένα μικρό ιστορικό της ανασκαφής;
Κοιτάξτε, η ανασκαφή ξεκίνησε γύρω στα 1860 ως «αρχαιοκαπηλική». Κάποιος Μπουρνιάς έπιασε να σκάβει, αποκάλυψε κάποια κτερίσματα και τα πούλησε στο Βρετανικό Μουσείο. Στη συνέχεια ζήτησε επίσημη άδεια από την Αρχαιολογική Εταιρεία, όπως ονομαζόταν τότε, συμφωνώντας να μοιραστούν τα ευρήματα - συνέβαλε μάλιστα χρηματικά στις εργασίες. Προκειμένου να πάρει τα κτερίσματα, συνήθιζε δυστυχώς να σπάει τα ταφικά αγγεία - εντοπίσαμε πέρσι τον χώρο εκείνης της ανασκαφής και τεκμηριώσαμε το γεγονός.
Το 1911 η Αρχαιολογική Υπηρεσία επανήλθε κάνοντας μια μικρή ανασκαφική έρευνα με επικεφαλής τον Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη ύστερα από υποδείξεις ντόπιου που αποσκοπούσε στα εύρετρα. Ώσπου το 1915 ξεκινά να ανασκάπτει ο Στρατής Πελεκίδης, που αποκαλύπτει στο φαληρικό Δέλτα νέα τμήματα της νεκρόπολης και 87 ταφές. Πρόκειται για μια πολύ προσεγμένη και μελετημένη ανασκαφή (μέχρι ιατρό-ανθρωπολόγο διέθετε) η οποία «προοιωνίζεται», τρόπον τινά, τη δική μας.
Σταμάτησε μάλιστα στο σημείο εκείνο η σε εξέλιξη δενδροφύτευση της λεωφόρου Συγγρού ώστε να συνεχιστούν απρόσκοπτα οι εργασίες. Τότε ήταν που «έπεσε» πάνω στους περίφημους Αποτυμπανισμένους του Φαλήρου (σκελετούς ανθρώπων καταδικασμένων σε θάνατο με έντονα σημάδια βασανισμού), η ανακάλυψη των οποίων εντυπωσίασε και ταυτόχρονα σόκαρε την κοινή γνώμη της εποχής.
—Είχε γίνει, διαβάζω, μεγάλο θέμα...
Ναι διότι το εύρημα ήταν πρωτοφανές! Ήταν σαν να «σκίαζε» την εξιδανικευμένη εικόνα της αρχαίας Αθήνας. Οι εφημερίδες κατηγορούσαν τον Πελεκίδη για «σοσιαλιστή» που επιδιώκει να παρουσιάσει ως «βάρβαρη» την κλασική αρχαιότητα, κόσμος και κοσμάκης κατέβαινε στο Φάληρο πεζή, με κάρα, με το τραμ ή τον ατμοκίνητο σιδηρόδρομο για να δει από κοντά τα «φοβερά» ευρήματα, ενώ ο τότε αρμόδιος υπουργός επενέβη ζητώντας αποδείξεις ότι πρόκειται πράγματι για αρχαίες ταφές!
Όμως κτερίσματα που θα βοηθούσαν στη χρονολόγηση δεν υπήρχαν, έτσι ο Πελεκίδης έδωσε τους μεταλλικούς κλοιούς που βρήκε στο Πολυτεχνείο για εξέταση και δικαιώθηκε πανηγυρικά, εφόσον ήταν από ορείχαλκο και όχι από τον πιο σύγχρονο χυτοσίδηρο.
Ο Κουρουνιώτης, έφορος αρχαιοτήτων πλέον δημοσιεύει τότε ένα μεγάλο άρθρο όπου αναφέρει τα πάντα για τους Αποτυμπανισμένους, τον αργό και βασανιστικό τους θάνατο, τις ατιμωτικές ταφές. Υπήρχαν βέβαια ήδη σχετικές αναφορές στην αρχαία γραμματεία, με πρώτο τον μύθο του Προμηθέα Δεσμώτη.
Tρεις από εκείνες τις ταφές καταχώθηκαν στην απόκρυψη του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου μαζί με άλλα σπουδαία ευρήματα. Επειδή η θέση τους δεν αναφέρθηκε σε κανέναν κατάλογο, θεωρούνταν χαμένα ώσπου ξαναβρέθηκαν τυχαία κάτω από βοηθητικό χώρο του Μουσείου στη διάρκεια εργασιών που έγιναν εκεί τον καιρό των Ολυμπιακών της Αθήνας προκειμένου να γίνει αποχωρητήριο για ΑΜΕΑ – θα έλεγε κανείς ότι οι ίδιοι οι «κεκοιμημένοι» πίεζαν για να ξαναβγούν στο φως!
Ξεκινώντας τις σύγχρονες σωστικές ανασκαφές το 2012 στον χώρο του υπό ανέγερση Κέντρου Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος, επιδιώξαμε καταρχήν τον χωρικό εντοπισμό των παλαιότερων και κατευθυνθήκαμε βάσει αυτών. Δεν μπορώ να πω ότι συναντήσαμε «εκπλήξεις», απλώς επιβεβαίωσα όλα όσα είχα διδαχτεί σχετικά ως φοιτήτρια κι αυτό σίγουρα με χαροποίησε πολύ.
—Γιατί είναι τόσο σημαντική η νεκρόπολη του Φαλήρου και σε τι διαφέρει από το άλλο αρχαίο νεκροταφείο της Αθήνας, τον Κεραμεικό;
Η νεκρόπολη του Φαλήρου που λειτούργησε για τέσσερις περίπου αιώνες (8ος-4ος αι. π.Χ.) είναι σίγουρα μια εξαιρετική ανακάλυψη από πολλές πλευρές. Καταλαμβάνει έκταση μεγαλύτερη των 3.000 τ.μ., ενώ ο Πελεκίδης έλεγε ότι συνεχιζόταν μέχρι το αρχαίο λιμάνι του Φαλήρου και τον πιστεύω, μια και ό,τι είπε αποδείχθηκε ακριβές.
Τα ευρήματα μας υποχρεώνουν καταρχήν να ξαναδούμε εξαρχής την ιστορία της αρχαίας αττικής κεραμεικής – το πλήθος των αγγείων είναι μεγάλο, οι προελεύσεις τους πολλές και ποικίλες, πράγμα που επίσης ισχύει για τα ταφικά έθιμα – απόδειξη ότι το συγκεκριμένο νεκροταφείο χρησιμοποιούσαν διάφορες κοινότητες και κοινωνικές τάξεις.
Εδώ είναι η διαφορά με τη γνωστή νεκρόπολη του Κεραμεικού, του «πρώτου τη τάξει» νεκροταφείου της αρχαίας όπου θάβονταν άνθρωποι από τις ανώτερες κοινωνικές τάξεις και το οποίο παρουσιάζει μια ενότητα ευρημάτων.
—Η φαληρική νεκρόπολη είναι, ας πούμε, πιο «λαϊκή»;
Είναι, θα έλεγα, πιο πολυσυλλεκτική. Θάβονταν εκεί όχι μόνο ντόπιοι αλλά πιθανότατα και ταξιδιώτες εφόσον το αρχαίο λιμάνι είναι πολύ κοντά. Βρήκαμε ωστόσο κι εδώ πλούσιες ταφές παιδιών με πήλινα κτερίσματα, κάτι σαν αρχαία πλεϊμομπίλ, ας μου επιτραπεί η σύγκριση, καθότι συναρμολογούμενα – άλογα με αναβάτες, αποθήκες σιτηρών κ.λπ. καθώς και προσεγμένες ταφές αλόγων που είτε ανήκαν σε ιππείς είτε αφιερώνονταν στους θεούς του Κάτω Κόσμου.
Βρήκαμε ακόμα και μία λιμναία βάρκα από ξύλο πλατανιού που είχε χρησιμοποιηθεί ως φέρετρο.
Οι πλήθος ταφές νεογέννητων και παιδιών που εντοπίσαμε οφείλονταν στην αυξημένη παιδική θνησιμότητα εκείνα τα χρόνια, πολλές μάλιστα δεν σημαίνονταν καν, δείγμα ότι η μητέρα δεν επρόκειτο να επιστρέψει για να αποδώσει τιμές.
Οι άλλες ταφές στην πλειονότητά τους αφορούν βίαιους θανάτους, είτε αιχμαλώτων είτε ποινικών – πρόκειται για θανατώσεις κοινωνικού χαρακτήρα. Πολλοί νεκροί είναι θαμμένοι μπρούμυτα και δεμένοι χειροπόδαρα. Έχουμε βέβαια ξαναδεί παρόμοιες ταφές αλλά ποτέ σε αυτή την πυκνότητα, άρα θα πρέπει το συγκεκριμένο νεκροταφείο να ήταν «ειδικό» για τέτοιες περιπτώσεις. Ήταν επίσης μια τοποθεσία «ιδανική» για τέτοια χρήση - μπροστά από το νεκροταφείο υπάρχουν μεγάλες αμμοθίνες και πίσω βρίσκεται το αλίπεδο του Φαλήρου που πλημμύριζε συχνά – ούτε η εγκατάσταση, ούτε η καλλιέργεια ευνοούνταν.
Ο Μακρυγιάννης που το παρέβλεψε αυτό προσπάθησε να καλλιεργήσει εκεί μετά την Επανάσταση σε έκταση που του είχε παραχωρήσει η Πολιτεία αλλά την «πάτησε», που θα λέγαμε σήμερα! Έχουμε έπειτα εδώ ένα μεγάλο και ευρύ πληθυσμιακό δείγμα από την Αττική της αρχαϊκής εποχής. Ανακαλύφθηκαν ως τώρα σχεδόν 2000 ενταφιασμένοι που μπορούν να φανερώσουν πολλά πέραν των μέχρι τώρα γνωστών για τα ήθη, τα έθιμα, τη διατροφή, την υγεία, την κοινωνική διαστρωμάτωση, τις οικογενειακές σχέσεις, τις φυλετικές συγγένειες, τα ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά κ.λπ. στην αρχαία Αθήνα. Εξαιρετικά σπουδαίο είναι φυσικά και το εύρημα της ομαδικής ταφής των «Δεσμωτών του Φαλήρου».
—Τι ακριβώς εύρημα είναι αυτό και τι το κάνει τόσο ξεχωριστό;
Πρόκειται για ένα πολυάνδριο που ανακαλύφθηκε στο νότιο τμήμα του σκάμματος και μάλιστα στην ανώτερη στρώση της νεκρόπολης, σε βάθος μόλις 2,5 μέτρων από την επιφάνεια. Από την ομαδική αυτή ταφή έχει καθαριστεί το 50% και φαίνεται ότι είναι νέοι άνδρες, καλοζωισμένοι, με άριστη οδοντοφυΐα, και εκ πρώτης όψεως δεν έχουν κατάγματα στα οστά ενώ είναι δεμένοι από τα χέρια με κλοιούς.
Από άποψη ταφονομίας, στο σημείο αυτό της νεκρόπολης εμφανίζεται για πρώτη φορά μια συνεπής διάταξη στο χώρο, τόσο για τις ταφικές πυρές όσο και για τους κιβωτιόσχημους τάφους και σαφής προσανατολισμός Β-Ν που είναι παράλληλος με την αρχαία ακτογραμμή.
Ο τελευταίος νεκρός που αποκαλύφθηκε τέλη Μαρτίου έχει δεμένα πόδια, πράγμα που ίσως συνδέει το πολυάνδριο της Εσπλανάδας με τους Αποτυμπανισμένους που αποκαλύφθηκαν έναν αιώνα νωρίτερα. Παρότι έχουν εκτελεστεί βίαια, οι Δεσμώτες είναι προσεκτικά θαμμένοι ενώ έχουν αποδοθεί και κάποιες τιμές: βρέθηκαν οινοχόες με σπονδές, η εξέταση των οποίων πιστοποιεί ότι χρονολογούνται την εποχή του Κύλωνα και των αριστοκρατών που μάχονταν μεταξύ τους για την εξουσία στην Αθήνα (6ος αι. π.Χ.). Υπόψη ότι οι πολίτες που πήγαιναν με το μέρος κάποιου αριστοκράτη το έπρατταν αυτοβούλως, με οπλισμό που προμηθεύονταν οι ίδιοι, δεν ήταν επιστρατευμένοι ή μισθοφόροι, μια εξέλιξη που οδήγησε στον ελεύθερο πολίτη-οπλίτη της δημοκρατικής Αθήνας.
—Σχετίζονται οπότε οι Δεσμώτες με το λεγόμενο Κυλώνειον Άγος;
Πιθανότατα ναι – αλλά ακόμα κι αν δεν πρόκειται για το συγκεκριμένο ιστορικό επεισόδιο, από όπου προέκυψε η παραπάνω έκφραση, σίγουρα θα συνδέεται με κάποια αντίστοιχη διαμάχη από εκείνες που μαίνονταν την περίοδο λίγο πριν από τη μεγάλη πολιτειακή αλλαγή που σήμανε η ίδρυση της αθηναϊκής δημοκρατίας.
Ο Κύλωνας ήταν ευγενής που είχε επίσης αναδειχθεί Ολυμπιονίκης, διέθετε «λεφτά με ουρά», που λέμε, κι εκμεταλλευόμενος την δημοτικότητά του συν τη βοήθεια του πεθερού του Θεαγένη, Τυράννου των Μεγάρων, ο οποίος διεκδικούσε από τους Αθηναίους τη Σαλαμίνα, επιχείρησε να καταλάβει την εξουσία. Κυρίεψε την Ακρόπολη (το 632 ή 628 π.Χ.), όμως ο τότε επώνυμος άρχων της Αθήνας Μεγακλής την ανακατέλαβε – ο Κύλωνας διέφυγε στα Μέγαρα και οι οπαδοί του κατέφυγαν ικέτες στον ναό της Πολιάδος Αθηνάς.
Ενώ ωστόσο οι οπαδοί του Μεγακλή είχαν υποσχεθεί πως δεν θα τους πείραζαν, τους σκότωσαν έξω από το ιερό των Ευμενιδών καθώς κατέβαιναν από την Ακρόπολη. Επρόκειτο για μέγιστη ιεροσυλία που σκανδάλισε τους Αθηναίους και θεωρήθηκε υπαίτια για μια σειρά δεινά και θεομηνίες που έπληξαν τα επόμενα χρόνια την πόλη, έμεινε δε στην ιστορία ως «Κυλώνειον Άγος».
Σε κάθε περίπτωση οι Δεσμώτες είναι επίσης Αθηναίοι, «δικοί τους» δηλαδή, όχι πειρατές, εχθροί ή δούλοι, οι δε ταφές τους δεν είναι ατιμωτικές – οι δήμιοί τους δεν σκόπευαν να τους «εμποδίσουν» να πάνε στον Άδη κι αυτό φαίνεται από την ταφοδομία: είναι θαμμένοι σε τύμβο με άμμο, δεν αφέθηκαν βορά στα άγρια σκυλιά όπως οι Αποτυμπανισμένοι.
—Τι κάνει τόσο ενδιαφέρουσες τις νεκροπόλεις παρά τον «μακάβριο» χαρακτήρα τους;
Όλα τα νεκροταφεία, αρχαία ή νεότερα έχουν κάτι από τη δύναμη της φωτογραφίας. Εγκλωβίζουν την τελευταία στιγμή του εκλιπόντος και ταυτόχρονα τις απόψεις τις δικές του και της οικογένειας, της φυλής, της κοινότητάς του κ.λπ. τόσο για την πριν, όσο και για τη μετά θάνατο ζωή. Όντας κομμάτι της κοινωνικής υπερδομής, μας δίνουν επίσης μια σειρά πληροφορίες για το πώς έζησε, πώς βιοποριζόταν, από τι πιθανόν υπέφερε, την οικονομική του επιφάνεια, τα θρησκευτικά και μεταφυσικά του πιστεύω.
—Τη σχέση των Ελλήνων με την αρχαιολογία πώς την κρίνετε;
Είναι σίγουρα μια σχέση ιδιαίτερη που μπορεί να μην είναι πάντα η πλέον ορθολογική - γι' αυτό και είναι πολύ σημαντικός ο ρόλος μιας σωστής παιδείας -, είναι όμως αναμφίβολα θερμή. Απόλυτα λογικό εφόσον ζούμε κυριολεκτικά μέσα στα αρχαία, της κλασικής περιόδου και όχι μόνο, όταν π.χ. αντικρίζουμε καθημερινά την Ακρόπολη πηγαίνοντας στη δουλειά μας. Είναι βλέπετε η αρχαιότητα το καμάρι, η περηφάνια και το συναισθηματικό μας αποκούμπι.
—Τι χαρακτηρίζει έναν αρχαιολόγο; Ποιες είναι οι χαρές κι οι δυσκολίες αντίστοιχα του επαγγέλματος;
Το μέλημα της διάσωσης της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι αφ' εαυτού ένα πολύ ισχυρό κίνητρο για μας. Έχουμε ανεπτυγμένη την αίσθηση του καθήκοντος όντας συναισθηματικά και ιδεολογικά αφοσιωμένοι στο έργο μας, κάτι που μας προσδίδει αγωνιστικότητα και δυναμισμό. Είμαστε κάτι σαν «Στρατός Σωτηρίας» στην αέναη μάχη κατά της λήθης! Μια μάχη που κερδίζεις «χαράκωμα με χαράκωμα», με βήματα προσεκτικά, δύσκολα και διδακτικά.
Η αίσθηση ότι τραβάς το πέπλο της λήθης και το κρατάς ανασηκωμένο όχι μόνο για σένα αλλά και τις επόμενες γενιές, πράγμα που ένιωσα έντονα όταν αποκαλύφθηκαν οι Δεσμώτες, σε γεμίζει ικανοποίηση. Ακόμα μεγαλύτερη είναι η χαρά αλλά και η ευθύνη όταν ένα εύρημα ανοίγει νέους ορίζοντες διατυπώνοντας καινούργια ερωτήματα που μας απασχολούν νυχθημερόν.
Εντάξει, είναι μια δουλειά κοπιαστική, όμως ποια δεν είναι τελικά; Υπάρχει ωστόσο κάτι που απαιτεί ιδιαίτερη εμπειρία και δεξιότητα, ειδικά στην αρχαιολογία πεδίου, είτε πρόκειται για συστηματική ανασκαφή είτε για σωστική όπως αυτή που κάνουμε στο Φάληρο: Το να μπορέσεις καθώς ανακαλύπτεις ένα εύρημα να το «ακτινογραφήσεις» επιτόπου, να κάνεις άμεσα κάποιες εκτιμήσεις τόσο γι' αυτό όσο και τη συνολική πορεία της ανασκαφής και να πάρεις γοργά τις δέουσες αποφάσεις. Λεπτομέρειες ομαδικής ταφής
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ
Η διδάκτωρ Στέλλα Χρυσουλάκη είναι αρχαιολόγος, διευθύντρια της Εφορίας Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, Πειραιώς και Νήσων και υπεύθυνη της ανασκαφής στο χώρο του Κέντρου Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος.
Σπούδασε στην Γκρενόμπλ, τη Σορβόνη και το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο. Έχει εργαστεί σε ανασκαφές σε Θάσο, Σαντορίνη, Χαλκιδική, Κρήτη, Πάρο, Κύθηρα, Τροιζήνα, Φάληρο και Πειραιά.
Υπήρξε, μεταξύ άλλων, προϊσταμένη του Τμήματος Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, προϊσταμένη του Τμήματος Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας της Διεύθυνσης Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων καθώς και υπεύθυνη αρχαιολόγος για τη διοργάνωση εκδηλώσεων τού Αθήνα- Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης.
Έχει διδάξει και επιμεληθεί αρχαιολογικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό, έχει τρέξει διάφορα ευρωπαϊκά προγράμματα, έχει κάνει αρκετές ανακοινώσεις και δημοσιεύσεις σε θέματα αρχαιολογίας και πολιτιστικής κληρονομιάς, συνέγραψε δύο βιβλία («Ηριδανός - Το ποτάμι της αρχαίας πόλης», 2004 και «Ναοί στο σχήμα τ' ουρανού - μια ερμηνευτική προσέγγιση του Άξιον Εστί του Οδυσσέα Ελύτη μέσα από την εμπειρία των μνημείων», 2006), ενώ έχει συνεργαστεί στενά με το υπουργείο Πολιτισμού. Πηγή: www.lifo.gr ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
 |
| Φωτ.17 Υστερογεωμετρικός αμφορέας |
—Να ξεκινήσουμε με ένα μικρό ιστορικό της ανασκαφής;
Κοιτάξτε, η ανασκαφή ξεκίνησε γύρω στα 1860 ως «αρχαιοκαπηλική». Κάποιος Μπουρνιάς έπιασε να σκάβει, αποκάλυψε κάποια κτερίσματα και τα πούλησε στο Βρετανικό Μουσείο. Στη συνέχεια ζήτησε επίσημη άδεια από την Αρχαιολογική Εταιρεία, όπως ονομαζόταν τότε, συμφωνώντας να μοιραστούν τα ευρήματα - συνέβαλε μάλιστα χρηματικά στις εργασίες. Προκειμένου να πάρει τα κτερίσματα, συνήθιζε δυστυχώς να σπάει τα ταφικά αγγεία - εντοπίσαμε πέρσι τον χώρο εκείνης της ανασκαφής και τεκμηριώσαμε το γεγονός.
 |
| Ταφικά σύνολα με κορινθιακά αγγεία |
Σταμάτησε μάλιστα στο σημείο εκείνο η σε εξέλιξη δενδροφύτευση της λεωφόρου Συγγρού ώστε να συνεχιστούν απρόσκοπτα οι εργασίες. Τότε ήταν που «έπεσε» πάνω στους περίφημους Αποτυμπανισμένους του Φαλήρου (σκελετούς ανθρώπων καταδικασμένων σε θάνατο με έντονα σημάδια βασανισμού), η ανακάλυψη των οποίων εντυπωσίασε και ταυτόχρονα σόκαρε την κοινή γνώμη της εποχής.
 |
| Μελανόμορφη λήκυθος |
Θάβονταν εκεί όχι μόνο ντόπιοι αλλά πιθανότατα και ταξιδιώτες εφόσον το αρχαίο λιμάνι είναι πολύ κοντά. Βρήκαμε ωστόσο κι εδώ πλούσιες ταφές παιδιών με πήλινα κτερίσματα, κάτι σαν αρχαία πλεϊμομπίλ, ας μου επιτραπεί η σύγκριση, καθότι συναρμολογούμενα – άλογα με αναβάτες, αποθήκες σιτηρών κ.λπ. καθώς και προσεγμένες ταφές αλόγων που είτε ανήκαν σε ιππείς είτε αφιερώνονταν στους θεούς του Κάτω Κόσμου.
—Είχε γίνει, διαβάζω, μεγάλο θέμα...
Ναι διότι το εύρημα ήταν πρωτοφανές! Ήταν σαν να «σκίαζε» την εξιδανικευμένη εικόνα της αρχαίας Αθήνας. Οι εφημερίδες κατηγορούσαν τον Πελεκίδη για «σοσιαλιστή» που επιδιώκει να παρουσιάσει ως «βάρβαρη» την κλασική αρχαιότητα, κόσμος και κοσμάκης κατέβαινε στο Φάληρο πεζή, με κάρα, με το τραμ ή τον ατμοκίνητο σιδηρόδρομο για να δει από κοντά τα «φοβερά» ευρήματα, ενώ ο τότε αρμόδιος υπουργός επενέβη ζητώντας αποδείξεις ότι πρόκειται πράγματι για αρχαίες ταφές!
Όμως κτερίσματα που θα βοηθούσαν στη χρονολόγηση δεν υπήρχαν, έτσι ο Πελεκίδης έδωσε τους μεταλλικούς κλοιούς που βρήκε στο Πολυτεχνείο για εξέταση και δικαιώθηκε πανηγυρικά, εφόσον ήταν από ορείχαλκο και όχι από τον πιο σύγχρονο χυτοσίδηρο.
Ο Κουρουνιώτης, έφορος αρχαιοτήτων πλέον δημοσιεύει τότε ένα μεγάλο άρθρο όπου αναφέρει τα πάντα για τους Αποτυμπανισμένους, τον αργό και βασανιστικό τους θάνατο, τις ατιμωτικές ταφές. Υπήρχαν βέβαια ήδη σχετικές αναφορές στην αρχαία γραμματεία, με πρώτο τον μύθο του Προμηθέα Δεσμώτη.
Tρεις από εκείνες τις ταφές καταχώθηκαν στην απόκρυψη του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου μαζί με άλλα σπουδαία ευρήματα. Επειδή η θέση τους δεν αναφέρθηκε σε κανέναν κατάλογο, θεωρούνταν χαμένα ώσπου ξαναβρέθηκαν τυχαία κάτω από βοηθητικό χώρο του Μουσείου στη διάρκεια εργασιών που έγιναν εκεί τον καιρό των Ολυμπιακών της Αθήνας προκειμένου να γίνει αποχωρητήριο για ΑΜΕΑ – θα έλεγε κανείς ότι οι ίδιοι οι «κεκοιμημένοι» πίεζαν για να ξαναβγούν στο φως!
Ξεκινώντας τις σύγχρονες σωστικές ανασκαφές το 2012 στον χώρο του υπό ανέγερση Κέντρου Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος, επιδιώξαμε καταρχήν τον χωρικό εντοπισμό των παλαιότερων και κατευθυνθήκαμε βάσει αυτών. Δεν μπορώ να πω ότι συναντήσαμε «εκπλήξεις», απλώς επιβεβαίωσα όλα όσα είχα διδαχτεί σχετικά ως φοιτήτρια κι αυτό σίγουρα με χαροποίησε πολύ.
 |
| Ο επιμελητής αρχαιοτήτων Στρατής Πελεκίδης, κατά τη διάρκεια της ανασκαφής του 1915 στο Δέλτα Φαλήρου |
Η νεκρόπολη του Φαλήρου που λειτούργησε για τέσσερις περίπου αιώνες (8ος-4ος αι. π.Χ.) είναι σίγουρα μια εξαιρετική ανακάλυψη από πολλές πλευρές. Καταλαμβάνει έκταση μεγαλύτερη των 3.000 τ.μ., ενώ ο Πελεκίδης έλεγε ότι συνεχιζόταν μέχρι το αρχαίο λιμάνι του Φαλήρου και τον πιστεύω, μια και ό,τι είπε αποδείχθηκε ακριβές.
Τα ευρήματα μας υποχρεώνουν καταρχήν να ξαναδούμε εξαρχής την ιστορία της αρχαίας αττικής κεραμεικής – το πλήθος των αγγείων είναι μεγάλο, οι προελεύσεις τους πολλές και ποικίλες, πράγμα που επίσης ισχύει για τα ταφικά έθιμα – απόδειξη ότι το συγκεκριμένο νεκροταφείο χρησιμοποιούσαν διάφορες κοινότητες και κοινωνικές τάξεις.
Εδώ είναι η διαφορά με τη γνωστή νεκρόπολη του Κεραμεικού, του «πρώτου τη τάξει» νεκροταφείου της αρχαίας όπου θάβονταν άνθρωποι από τις ανώτερες κοινωνικές τάξεις και το οποίο παρουσιάζει μια ενότητα ευρημάτων.
—Η φαληρική νεκρόπολη είναι, ας πούμε, πιο «λαϊκή»;
Είναι, θα έλεγα, πιο πολυσυλλεκτική. Θάβονταν εκεί όχι μόνο ντόπιοι αλλά πιθανότατα και ταξιδιώτες εφόσον το αρχαίο λιμάνι είναι πολύ κοντά. Βρήκαμε ωστόσο κι εδώ πλούσιες ταφές παιδιών με πήλινα κτερίσματα, κάτι σαν αρχαία πλεϊμομπίλ, ας μου επιτραπεί η σύγκριση, καθότι συναρμολογούμενα – άλογα με αναβάτες, αποθήκες σιτηρών κ.λπ. καθώς και προσεγμένες ταφές αλόγων που είτε ανήκαν σε ιππείς είτε αφιερώνονταν στους θεούς του Κάτω Κόσμου.
Βρήκαμε ακόμα και μία λιμναία βάρκα από ξύλο πλατανιού που είχε χρησιμοποιηθεί ως φέρετρο.
Οι πλήθος ταφές νεογέννητων και παιδιών που εντοπίσαμε οφείλονταν στην αυξημένη παιδική θνησιμότητα εκείνα τα χρόνια, πολλές μάλιστα δεν σημαίνονταν καν, δείγμα ότι η μητέρα δεν επρόκειτο να επιστρέψει για να αποδώσει τιμές.
Οι άλλες ταφές στην πλειονότητά τους αφορούν βίαιους θανάτους, είτε αιχμαλώτων είτε ποινικών – πρόκειται για θανατώσεις κοινωνικού χαρακτήρα. Πολλοί νεκροί είναι θαμμένοι μπρούμυτα και δεμένοι χειροπόδαρα. Έχουμε βέβαια ξαναδεί παρόμοιες ταφές αλλά ποτέ σε αυτή την πυκνότητα, άρα θα πρέπει το συγκεκριμένο νεκροταφείο να ήταν «ειδικό» για τέτοιες περιπτώσεις. Ήταν επίσης μια τοποθεσία «ιδανική» για τέτοια χρήση - μπροστά από το νεκροταφείο υπάρχουν μεγάλες αμμοθίνες και πίσω βρίσκεται το αλίπεδο του Φαλήρου που πλημμύριζε συχνά – ούτε η εγκατάσταση, ούτε η καλλιέργεια ευνοούνταν.
Ο Μακρυγιάννης που το παρέβλεψε αυτό προσπάθησε να καλλιεργήσει εκεί μετά την Επανάσταση σε έκταση που του είχε παραχωρήσει η Πολιτεία αλλά την «πάτησε», που θα λέγαμε σήμερα! Έχουμε έπειτα εδώ ένα μεγάλο και ευρύ πληθυσμιακό δείγμα από την Αττική της αρχαϊκής εποχής. Ανακαλύφθηκαν ως τώρα σχεδόν 2000 ενταφιασμένοι που μπορούν να φανερώσουν πολλά πέραν των μέχρι τώρα γνωστών για τα ήθη, τα έθιμα, τη διατροφή, την υγεία, την κοινωνική διαστρωμάτωση, τις οικογενειακές σχέσεις, τις φυλετικές συγγένειες, τα ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά κ.λπ. στην αρχαία Αθήνα. Εξαιρετικά σπουδαίο είναι φυσικά και το εύρημα της ομαδικής ταφής των «Δεσμωτών του Φαλήρου».
 |
| Γενική άποψη του σκάμματος |
Πρόκειται για ένα πολυάνδριο που ανακαλύφθηκε στο νότιο τμήμα του σκάμματος και μάλιστα στην ανώτερη στρώση της νεκρόπολης, σε βάθος μόλις 2,5 μέτρων από την επιφάνεια. Από την ομαδική αυτή ταφή έχει καθαριστεί το 50% και φαίνεται ότι είναι νέοι άνδρες, καλοζωισμένοι, με άριστη οδοντοφυΐα, και εκ πρώτης όψεως δεν έχουν κατάγματα στα οστά ενώ είναι δεμένοι από τα χέρια με κλοιούς.
Από άποψη ταφονομίας, στο σημείο αυτό της νεκρόπολης εμφανίζεται για πρώτη φορά μια συνεπής διάταξη στο χώρο, τόσο για τις ταφικές πυρές όσο και για τους κιβωτιόσχημους τάφους και σαφής προσανατολισμός Β-Ν που είναι παράλληλος με την αρχαία ακτογραμμή.
Ο τελευταίος νεκρός που αποκαλύφθηκε τέλη Μαρτίου έχει δεμένα πόδια, πράγμα που ίσως συνδέει το πολυάνδριο της Εσπλανάδας με τους Αποτυμπανισμένους που αποκαλύφθηκαν έναν αιώνα νωρίτερα. Παρότι έχουν εκτελεστεί βίαια, οι Δεσμώτες είναι προσεκτικά θαμμένοι ενώ έχουν αποδοθεί και κάποιες τιμές: βρέθηκαν οινοχόες με σπονδές, η εξέταση των οποίων πιστοποιεί ότι χρονολογούνται την εποχή του Κύλωνα και των αριστοκρατών που μάχονταν μεταξύ τους για την εξουσία στην Αθήνα (6ος αι. π.Χ.). Υπόψη ότι οι πολίτες που πήγαιναν με το μέρος κάποιου αριστοκράτη το έπρατταν αυτοβούλως, με οπλισμό που προμηθεύονταν οι ίδιοι, δεν ήταν επιστρατευμένοι ή μισθοφόροι, μια εξέλιξη που οδήγησε στον ελεύθερο πολίτη-οπλίτη της δημοκρατικής Αθήνας.
 |
| Κιβωτιόσχημος τάφος |
Οι Δεσμώτες είναι Αθηναίοι, «δικοί τους» δηλαδή, όχι πειρατές, εχθροί ή δούλοι, οι δε ταφές τους δεν είναι ατιμωτικές – οι δήμιοί τους δεν σκόπευαν να τους «εμποδίσουν» να πάνε στον Άδη κι αυτό φαίνεται από την ταφοδομία: είναι θαμμένοι σε τύμβο με άμμο, δεν αφέθηκαν βορά στα άγρια σκυλιά όπως οι Αποτυμπανισμένοι.
—Σχετίζονται οπότε οι Δεσμώτες με το λεγόμενο Κυλώνειον Άγος;
Πιθανότατα ναι – αλλά ακόμα κι αν δεν πρόκειται για το συγκεκριμένο ιστορικό επεισόδιο, από όπου προέκυψε η παραπάνω έκφραση, σίγουρα θα συνδέεται με κάποια αντίστοιχη διαμάχη από εκείνες που μαίνονταν την περίοδο λίγο πριν από τη μεγάλη πολιτειακή αλλαγή που σήμανε η ίδρυση της αθηναϊκής δημοκρατίας.
Ο Κύλωνας ήταν ευγενής που είχε επίσης αναδειχθεί Ολυμπιονίκης, διέθετε «λεφτά με ουρά», που λέμε, κι εκμεταλλευόμενος την δημοτικότητά του συν τη βοήθεια του πεθερού του Θεαγένη, Τυράννου των Μεγάρων, ο οποίος διεκδικούσε από τους Αθηναίους τη Σαλαμίνα, επιχείρησε να καταλάβει την εξουσία. Κυρίεψε την Ακρόπολη (το 632 ή 628 π.Χ.), όμως ο τότε επώνυμος άρχων της Αθήνας Μεγακλής την ανακατέλαβε – ο Κύλωνας διέφυγε στα Μέγαρα και οι οπαδοί του κατέφυγαν ικέτες στον ναό της Πολιάδος Αθηνάς.
Ενώ ωστόσο οι οπαδοί του Μεγακλή είχαν υποσχεθεί πως δεν θα τους πείραζαν, τους σκότωσαν έξω από το ιερό των Ευμενιδών καθώς κατέβαιναν από την Ακρόπολη. Επρόκειτο για μέγιστη ιεροσυλία που σκανδάλισε τους Αθηναίους και θεωρήθηκε υπαίτια για μια σειρά δεινά και θεομηνίες που έπληξαν τα επόμενα χρόνια την πόλη, έμεινε δε στην ιστορία ως «Κυλώνειον Άγος».
Σε κάθε περίπτωση οι Δεσμώτες είναι επίσης Αθηναίοι, «δικοί τους» δηλαδή, όχι πειρατές, εχθροί ή δούλοι, οι δε ταφές τους δεν είναι ατιμωτικές – οι δήμιοί τους δεν σκόπευαν να τους «εμποδίσουν» να πάνε στον Άδη κι αυτό φαίνεται από την ταφοδομία: είναι θαμμένοι σε τύμβο με άμμο, δεν αφέθηκαν βορά στα άγρια σκυλιά όπως οι Αποτυμπανισμένοι.
 |
| Ταφή ιπποειδούς |
Όλα τα νεκροταφεία, αρχαία ή νεότερα έχουν κάτι από τη δύναμη της φωτογραφίας. Εγκλωβίζουν την τελευταία στιγμή του εκλιπόντος και ταυτόχρονα τις απόψεις τις δικές του και της οικογένειας, της φυλής, της κοινότητάς του κ.λπ. τόσο για την πριν, όσο και για τη μετά θάνατο ζωή. Όντας κομμάτι της κοινωνικής υπερδομής, μας δίνουν επίσης μια σειρά πληροφορίες για το πώς έζησε, πώς βιοποριζόταν, από τι πιθανόν υπέφερε, την οικονομική του επιφάνεια, τα θρησκευτικά και μεταφυσικά του πιστεύω.
—Τη σχέση των Ελλήνων με την αρχαιολογία πώς την κρίνετε;
Είναι σίγουρα μια σχέση ιδιαίτερη που μπορεί να μην είναι πάντα η πλέον ορθολογική - γι' αυτό και είναι πολύ σημαντικός ο ρόλος μιας σωστής παιδείας -, είναι όμως αναμφίβολα θερμή. Απόλυτα λογικό εφόσον ζούμε κυριολεκτικά μέσα στα αρχαία, της κλασικής περιόδου και όχι μόνο, όταν π.χ. αντικρίζουμε καθημερινά την Ακρόπολη πηγαίνοντας στη δουλειά μας. Είναι βλέπετε η αρχαιότητα το καμάρι, η περηφάνια και το συναισθηματικό μας αποκούμπι.
 |
| Ομαδική ταφή δεσμωτών |
Το μέλημα της διάσωσης της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι αφ' εαυτού ένα πολύ ισχυρό κίνητρο για μας. Έχουμε ανεπτυγμένη την αίσθηση του καθήκοντος όντας συναισθηματικά και ιδεολογικά αφοσιωμένοι στο έργο μας, κάτι που μας προσδίδει αγωνιστικότητα και δυναμισμό. Είμαστε κάτι σαν «Στρατός Σωτηρίας» στην αέναη μάχη κατά της λήθης! Μια μάχη που κερδίζεις «χαράκωμα με χαράκωμα», με βήματα προσεκτικά, δύσκολα και διδακτικά.
Η αίσθηση ότι τραβάς το πέπλο της λήθης και το κρατάς ανασηκωμένο όχι μόνο για σένα αλλά και τις επόμενες γενιές, πράγμα που ένιωσα έντονα όταν αποκαλύφθηκαν οι Δεσμώτες, σε γεμίζει ικανοποίηση. Ακόμα μεγαλύτερη είναι η χαρά αλλά και η ευθύνη όταν ένα εύρημα ανοίγει νέους ορίζοντες διατυπώνοντας καινούργια ερωτήματα που μας απασχολούν νυχθημερόν.
 |
| Λεπτομέρεια ομαδικής ταφής. |
 |
| Διακρίνεται τριφυλλόστομη οινοχόη ανάμεσα στα πόδια εκ των δεσμωτών. |
 |
| Φωτ.11 Οι δύο τριφυλλόστομες οινοχόες της ομαδικής ταφής |
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ
Η διδάκτωρ Στέλλα Χρυσουλάκη είναι αρχαιολόγος, διευθύντρια της Εφορίας Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, Πειραιώς και Νήσων και υπεύθυνη της ανασκαφής στο χώρο του Κέντρου Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος.
Σπούδασε στην Γκρενόμπλ, τη Σορβόνη και το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο. Έχει εργαστεί σε ανασκαφές σε Θάσο, Σαντορίνη, Χαλκιδική, Κρήτη, Πάρο, Κύθηρα, Τροιζήνα, Φάληρο και Πειραιά.
Υπήρξε, μεταξύ άλλων, προϊσταμένη του Τμήματος Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, προϊσταμένη του Τμήματος Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας της Διεύθυνσης Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων καθώς και υπεύθυνη αρχαιολόγος για τη διοργάνωση εκδηλώσεων τού Αθήνα- Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης.
Έχει διδάξει και επιμεληθεί αρχαιολογικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό, έχει τρέξει διάφορα ευρωπαϊκά προγράμματα, έχει κάνει αρκετές ανακοινώσεις και δημοσιεύσεις σε θέματα αρχαιολογίας και πολιτιστικής κληρονομιάς, συνέγραψε δύο βιβλία («Ηριδανός - Το ποτάμι της αρχαίας πόλης», 2004 και «Ναοί στο σχήμα τ' ουρανού - μια ερμηνευτική προσέγγιση του Άξιον Εστί του Οδυσσέα Ελύτη μέσα από την εμπειρία των μνημείων», 2006), ενώ έχει συνεργαστεί στενά με το υπουργείο Πολιτισμού. Πηγή: www.lifo.gr ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
