Νάνοι ελέφαντες στα νησιά του Αιγαίου

Ο ελέφαντας-νάνος της Τήλου έπειτα από 3.500 χρόνια

Ο τριδιάστατος σκελετός του ελέφαντα-νάνου, αφού συναρμολογήθηκε στις σωστές του διαστάσεις χάρη σε μια πρωτοποριακή μεθοδολογία, βρίσκεται ήδη στο μουσείο του νησιού δίπλα στο σπήλαιο όπου έζησε.

Ο ελέφαντας-νάνος της Τήλου επιστρέφει στον φυσικό του χώρο. Μέσα στο Μουσείο Ελεφάντων του νησιού, οι επισκέπτες του οι οποίοι θα δουν σε 3D εκτύπωση τον μικροσκοπικό ελέφαντα της Τήλου, τον τελευταίο Ευρωπαίο του είδους, που έφτασε στο νησί κολυμπώντας πριν από 45.000 χρόνια και ζούσε εκεί μέχρι πριν από 3.500 χρόνια.

Χάρη στις άοκνες προσπάθειες του ομότιμου καθηγητή Παλαιοντολογίας-Στρωματογραφίας του Τμήματος Γεωλογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργου Θεοδώρου, και τις συνεχείς οχλήσεις της δημάρχου Τήλου, Μαρίας Καμμά-Αλιφέρη, το εμβαδού 130 τετραγωνικών μέτρων μουσείο, που είχε ολοκληρωθεί κτιριακά ήδη από το 2005, ανοίγει τις πόρτες του.

Μπορεί να μην είναι γνωστοί για τις κολυμβητικές τους ικανότητες, όμως εκείνες είναι που οδήγησαν τους ελέφαντες του ηπειρωτικού χώρου σε έναν νησιωτικό παράδεισο, την Τήλο,....Όπου κατάφεραν να επιβιώσουν για πολλές χιλιάδες χρόνια και να κερδίσουν έτσι τον τίτλο των τελευταίων Ευρωπαίων ελεφάντων.

Πριν από περίπου 45.000 χρόνια, τα συμπαθή τετράποδα εκμεταλλεύτηκαν την πτώση της στάθμης της θάλασσας και το γεγονός ότι τότε τα νησιά βρίσκονταν πιο κοντά στις ηπειρωτικές μάζες. Αναζητώντας μια καλύτερη ζωή, μακριά από το ψύχος που επικρατούσε τότε στους τόπους όπου ζούσαν, κολύμπησαν αρκετά για να φτάσουν στην Τήλο, στα σημερινά Δωδεκάνησα και εγκαταστάθηκαν σε μια περιοχή όπου υπήρχε νερό αλλά και ένα έτοιμο σπιτικό: το σπήλαιο Χαρκαδιό στη Μεσαριά, ένα ευνοϊκό, προστατευμένο περιβάλλον, όπου οι νάνοι ελέφαντες της Τήλου ζούσαν μέχρι πριν από 3.500 με 4.000 χρόνια, μαζί με τα μικρά τους.

Το Μουσείο, το οποίο βρίσκεται δίπλα στο σπήλαιο Χαρκαδιού, όπου έχουν ανακαλυφθεί τα οστά περισσότερων από 90 ελεφάντων -νάνων, του μοναδικού είδους της Τήλου.
«Ο τελευταίος ελέφαντας της Ευρώπης, έφτασε στην Τήλο κολυμπώντας από τη Μ. Ασία ή την Κω ή τη Νίσυρο. Εκεί απομονώθηκε και έγινε νάνος όπως συμβαίνει και με άλλους ελέφαντες που ζουν σε απομονωμένα σημεία του πλανήτη, στην Ιαπωνία, την Ινδονησία την Καλιφόρνια, ή με ελάφια στη Μεσόγειο και ιπποπόταμους στην Κύπρο», μας εξήγησε ο κ. Θεοδώρου, ο οποίος συμμετέχει στις ανασκαφές στο σπήλαιο από τη δεκαετία του 1980.

Οι επιστήμονες έχουν δώσει διάφορες εξηγήσεις για το μικρό μέγεθος του ελέφαντα. Το αρχικά μεγαλόσωμο ζώο δεν έβρισκε εύκολα τροφή σε ένα νησί, όπως η Τήλος, και έτσι συρρικνώθηκε ο σωματότυπός του.

Επίσης, δεν είχε εχθρούς άλλα μεγάλα σαρκοφάγα ζώα και δεν γινόταν ανανέωση του γενετικού του υλικού. Ως εκ τούτου, ο ελέφαντας της Τήλου μετατράπηκε σταδιακά σε ένα είδος νάνου. Αυτό, βέβαια, χρειάστηκε πολλές χιλιάδες χρόνια.

Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι πως, όταν ζούσε το είδος αυτό στο νησί, η Τήλος ήταν 2,5 φορές, μεγαλύτερη απ’ ότι σήμερα, καθώς μέχρι πριν από 20.000 χρόνια η στάθμη της θάλασσας ήταν χαμηλότερη.

Σύμφωνα με τον κ. Θεοδώρου, ο ελέφαντας της Τήλου – με βάση τη μορφολογία των οστών του- ανήκει στο ασιατικό είδος, το ύψος του ήταν κατά μέσο όρο στο 1,5 μέτρο και το βάρος του γύρω στα 500 κιλά, ενώ πρέπει να έφερε προβοσκίδα. Μέσα στο σπήλαιο του Χαρκαδιού έχουν βρεθεί σκελετικά υπολείμματα από τουλάχιστον 90 ελέφαντες. «Έχουμε βγάλει μόλις το 20% του υλικού» ανέφερε ο καθηγητής.

Βρέθηκαν επίσης λίγα οστά ελαφιών από ένα είδος παλαιότερο του ελέφαντα, που εξαφανίστηκε πριν από 140.000 χρόνια, λόγω ηφαιστειότητας. Η στάχτη από τα ενεργά ηφαίστεια της Νισύρου και της Κω κάλυψε τη βλάστηση, μόλυνε το νερό και εξαφάνισε κάθε ίχνος ζωής.

Καταγράφοντας τα δείγματα του προϊστορικού ελέφαντα, οι επιστήμονες τα αντέγραψαν με αξονικούς τομογράφους και σκάνερ με λέιζερ, τα μετέτρεψαν σε τριδιάστατα μοντέλα, υπολογίζοντας τις σωστές διαστάσεις, και τα τύπωσαν σε εκτυπωτές 3D. «Πρόκειται για μια σύγχρονη μεθοδολογία που μας επέτρεψε να φτάσουμε στο ιδανικό επίπεδο της μορφής του ελέφαντα της Τήλου και για πρώτη φορά να έχουμε έναν συναρμολογημένο τρισδιάστατο σκελετό» συμπλήρωσε ο κ. Θεοδώρου.

Στο ίδιο σπήλαιο εντοπίστηκαν οστά από πτηνά και χελώνες, και ο δήμος τα αξιοποίησε , δημιουργώντας ένα αξιόλογο τουριστικό «τρίγωνο» που θα περιλαμβάνει το σπήλαιο Χαρκαδιό, το Μουσείο Ελεφάντων, και ένα μικρό υπαίθριο θεατράκι,
Οι επισκέπτες θα γνωρίσουν ένα απομονωμένο από κάθε άλλο ενδημικό ελέφαντα της Μεσογείου, αρκετά πιο μεγαλόσωμο από τα μικρότερα είδη της Σικελίας και της Κύπρου, ενώ, σύμφωνα με τους ειδικούς ήταν ένα ευκίνητο ζώο, καλά προσαρμοσμένο στο νησιωτικό περιβάλλον, με καλές δυνατότητες κίνησης στο τραχύ έδαφος.

Ο «Μαμουθάκης»

Εκτός από τους διάσημους ελέφαντες-νάνους της Τήλου και τα μαστόδοντα των Γρεβενών, τα οποία έφεραν τους μεγαλύτερους χαυλιόδοντες που έχουν βρεθεί ποτέ, η Ελλάδα φαίνεται ότι φιλοξενούσε ένα ακόμα ιδιαίτερο παχύδερμο: είναι το «μαμούθ το κρητικό», το μικρότερο μαμούθ που έχει ανακαλυφθεί ως σήμερα.

Ο «Μαμουθάκης», που είχε ύψος 1,13 μέτρα και βάρος γύρω στα 300 κιλά, ήταν γνωστός από απολιθώματα που ανακαλύφθηκαν το 1907 στη βόρεια Κρήτη και χρονολογήθηκαν στα μερικές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν.
Μέχρι σήμερα, όμως, οι παλαιοντολόγοι πίστευαν ότι επρόκειτο για ελέφαντα-νάνο, παρόμοιο με αυτούς που ζούσαν στην Τήλο, και τον ονόμασαν Elephas creticus.

Τώρα, ερευνητές του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου υποστηρίζουν ότι το παράξενο παχύδερμο ήταν στην πραγματικότητα το μικρότερο μαμούθ του κόσμου, και πρέπει να μετονομαστεί σε Mammuthus creticus.
Τη μετονομασία του είδους είχαν προτείνει εξάλλου και ερευνητές που πραγματοποίησαν γενετικές μελέτες το 2006.
Η νέα μελέτη, η οποία βασίστηκε σε ανατομικές μελέτες των δοντιών και του σκελετού, δημοσιεύεται στο Proceedings of the Royal Society B, μια επιθεώρηση της βρετανικής Βασιλικής Εταιρείας.

«Μπορείτε να το φανταστείτε σαν μωρό ελεφαντάκι, αλλά πιο κοντόχοντρο και με φαρδύτερα μέλη. Μετά την ενηλικίωσή του θα είχε γυριστούς χαυλιόδοντες» αναφέρει η Βικτόρια Χέριτζ, μέλος της ερευνητικής ομάδας.

Νάνοι και γίγαντες της Ελλάδας

Το μαμούθ-νάνος της Κρήτης πρέπει να κατάγεται από πιο μεγαλόσωμα παχύδερμα, συρρικνώθηκε όμως στην πορεία της εξέλιξης λόγω ενός φαινομένου που ονομάζεται νησιωτικός νανισμός.

Στο περιβάλλον των νησιών οι διαθέσιμοι πόροι είναι συχνά λιγοστοί, αναγκάζοντας τα μεγαλόσωμα θηλαστικά να μικρύνουν ώστε να αρκούνται στα περιορισμένα αποθέματα τροφής.

Αυτό συνέβη και στους ελέφαντες-νάνους που έχουν ανακαλυφθεί σε διάφορα νησιά της Μεσογείου, όπως ο ελέφαντας της Κύπρου Elephas cypriotes, ο ελέφαντας της Σικελίας Elephas falconeri.

Μικρότερος όλων, όμως, ήταν ο ελέφαντας-νάνος της Τήλου, Elephas tiliensis, με ύψος που δεν ξεπερνούσε το ενάμισι μέτρο.
Εκτός από μικρόσωμα παχύδερμα, όμως, ο χώρος της Ελλάδας φιλοξένησε και ορισμένα από τα μεγαλύτερα: Το 2007 ανακαλύφθηκαν στα Γρεβενά οι μακρύτεροι χαυλιόδοντες του κόσμου, μήκους 5,02 μέτρων, οι οποίοι προέρχονταν από το μεγάλο μαστόδοντο Mammut borsoni και χρονολογήθηκαν στα τρία εκατομμύρια χρόνια.

Πηγές