Ο γάμος του Πηλέα και της Θέτιδας. Λεπτομέρεια από την κύρια ζωφόρο του αγγείου Φρανσουά (570 π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Φλωρεντίας).
Πόσα τάλαντα ήταν η προίκα στην αρχαία Αθήνα; Τι είναι τα μακεδονίτικα μπρατίμια; Πλήθος εθίμων και παραδόσεων πλαισιώνουν από αρχαιοτάτων χρόνων το γαμήλιο τελετουργικό. Κάποια κρατούν ακόμα...
Και έσονται οι δύο εις σάρκα μίαν». Μπορεί η θεϊκή βούληση να εκφράστηκε με αυτόν τον τρόπο στο βιβλίο της Γενέσεως, στην Πεντάτευχο της Παλαιάς Διαθήκης, πριν από 3.500 και πλέον χρόνια, αλλά το κοινωνικό συμβόλαιο συμβίωσης δύο ατόμων, με διάφορες συμβάσεις και παραλλαγές στην πορεία του χρόνου, αποτελεί πάντα μία από τις ευτυχέστερες στιγμές στη ζωή του ανθρώπου. Τουλάχιστον κατά τη στιγμή της τέλεσής της. Στην πατρίδα μας τα έθιμα του γάμου έχουν μια αδιάκοπη πορεία δεκάδων αιώνων, με μία μοναδική ίσως ιδιαιτερότητα: από τους Κλασικούς ακόμη χρόνους μέχρι και πρόσφατα διατήρησαν μια αξιοθαύμαστη συνέπεια, με ελάχιστες αλλαγές.
Αττική μελανόμορφη υδρία που εικονίζει την πομπή στον γάμο του Πηλέα και της Θέτιδας (6ος αι. π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Μιλάνου). (Φωτογραφία: © Getty Images/Ideal Image)
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η παρουσία ή η ύπαρξη του προξενητή-προξενήτρας, του αρραβώνα, του κουμπάρου, της προίκας και του γαμήλιου γλεντιού. Ειδικότερα, ο ρόλος του προξενητή στην αρχαιότητα, ή της προξενήτρας πολύ αργότερα, στη διαμεσολάβηση για έναν καλό γάμο ήταν καθοριστικός.
Στην αρχαία Αθήνα ήταν αδιανόητο ένα κορίτσι –και μάλιστα στην επιβαλλόμενη ηλικία γάμου, από 12 έως 16 ετών– να έχει στοιχειωδώς τη δυνατότητα να επιλέξει σύζυγο. Το αποκλειστικό προνόμιο επιλογής του γαμπρού ανήκε στον πατέρα ή στον μεγάλο αδελφό, ο οποίος με τη βοήθεια του προξενητή επέλεγε τον γαμπρό, ηλικίας μεταξύ 30 και 35 χρόνων.
Τα ηλικιακά όρια κάπως βελτιώνονται προς τα πάνω την εποχή του Πλάτωνα, αλλά η άποψη για την Αθηναία νύφη δεν αλλάζει: έπρεπε να βλέπει και να ακούει όσο το δυνατόν λιγότερα και να κάνει όσο το δυνατόν λιγότερες ερωτήσεις. Και βεβαίως, να έχει όσο το δυνατόν πιο μεγάλη προίκα.
Αντιθέτως, στην αρχαία Σπάρτη υπήρχε μεγαλύτερη ανοχή σε όλα: η κόρη μπορούσε να ερωτευτεί, να επιλέξει τον σύζυγο, να είναι πιο ώριμη σε ηλικία και να μοιράζεται με τον άντρα της κοινή δραστηριότητα. Ωστόσο, με ελάχιστες εξαιρέσεις, το αθηναϊκό μοντέλο ήταν αυτό που επικράτησε σε όλο το τελετουργικό του γάμου στον ελλαδικό χώρο. Η προξενήτρα προσέγγιζε την οικογένεια της μέλλουσας νύφης, σπανιότερα την οικογένεια του γαμπρού, προτείνοντας το συνοικέσιο. Οι διαπραγματεύσεις ήταν πάντα μυστικές – για να μην εκτεθούν οι οικογένειες, αλλά κυρίως για να μη στιγματισθεί η κόρη. Μόνο όταν συμφωνούνταν όλα, βεβαίως και η προίκα, γινόταν η ανακοίνωση, η οποία συνοδευόταν από ένα χορταστικό τραπέζι, άνοιγμα της πόρτας του σπιτιού της νύφης σε συγγενείς και φίλους και προαναγγελία της ημερομηνίας του γάμου.
Άρχιζε η «εγγύη», κατά την παράδοση της αρχαίας Αθήνας, δηλαδή ο αρραβώνας, που σηματοδοτούσε την έναρξη των προετοιμασιών και της τήρησης του προικοσυμφώνου, κατά κανόνα γραπτού, με την υπογραφή και αξιόπιστων μαρτύρων. Τρία τάλαντα ήταν μια μέση προίκα, μαζί με ασπρόρουχα και κάποια βασικά έπιπλα και κουζινικά. Οι πλουσιότερες νύφες –λίγες όμως– έφταναν στον γάμο με προίκα 20 τάλαντα, γη και ζωντανά. Προικοσύμφωνα υπογράφονταν και στην Ελλάδα της Οθωμανικής περιόδου – έγγραφα της εποχής σώζονται μέχρι σήμερα.
Καθοριστικός ήταν ο ρόλος του κουμπάρου –συνήθως πρόσωπο αμοιβαία αποδεκτό–, ο οποίος αργότερα στη χριστιανική Ελλάδα αντικαταστάθηκε από τον νονό ενός από το ζευγάρι. Ήλεγχε την εξέλιξη του αρραβώνα και των γαμήλιων προετοιμασιών, εγγυάτο την ομαλή μεταβίβαση της προίκας και διευθετούσε τις όποιες διαφορές, ολοκληρώνοντας τον ρόλο του με την αλλαγή των στεφάνων στη γαμήλια θρησκευτική τελετή.
Αντιθέτως, στην αρχαία Σπάρτη υπήρχε μεγαλύτερη ανοχή σε όλα: η κόρη μπορούσε να ερωτευτεί, να επιλέξει τον σύζυγο, να είναι πιο ώριμη σε ηλικία και να μοιράζεται με τον άντρα της κοινή δραστηριότητα. Ωστόσο, με ελάχιστες εξαιρέσεις, το αθηναϊκό μοντέλο ήταν αυτό που επικράτησε σε όλο το τελετουργικό του γάμου στον ελλαδικό χώρο. Η προξενήτρα προσέγγιζε την οικογένεια της μέλλουσας νύφης, σπανιότερα την οικογένεια του γαμπρού, προτείνοντας το συνοικέσιο. Οι διαπραγματεύσεις ήταν πάντα μυστικές – για να μην εκτεθούν οι οικογένειες, αλλά κυρίως για να μη στιγματισθεί η κόρη. Μόνο όταν συμφωνούνταν όλα, βεβαίως και η προίκα, γινόταν η ανακοίνωση, η οποία συνοδευόταν από ένα χορταστικό τραπέζι, άνοιγμα της πόρτας του σπιτιού της νύφης σε συγγενείς και φίλους και προαναγγελία της ημερομηνίας του γάμου.
Άρχιζε η «εγγύη», κατά την παράδοση της αρχαίας Αθήνας, δηλαδή ο αρραβώνας, που σηματοδοτούσε την έναρξη των προετοιμασιών και της τήρησης του προικοσυμφώνου, κατά κανόνα γραπτού, με την υπογραφή και αξιόπιστων μαρτύρων. Τρία τάλαντα ήταν μια μέση προίκα, μαζί με ασπρόρουχα και κάποια βασικά έπιπλα και κουζινικά. Οι πλουσιότερες νύφες –λίγες όμως– έφταναν στον γάμο με προίκα 20 τάλαντα, γη και ζωντανά. Προικοσύμφωνα υπογράφονταν και στην Ελλάδα της Οθωμανικής περιόδου – έγγραφα της εποχής σώζονται μέχρι σήμερα.
Ερυθρόμορφη λήκυθος του ζωγράφου του Άμαση. Εικονίζεται γαμήλια άμαξα που μεταφέρει τη νύφη, η οποία κρατάει στεφάνι, και τον γαμπρό (550-530 π.Χ., Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη). (Φωτογραφία: © Getty Images/Ideal Image)
Καθοριστικός ήταν ο ρόλος του κουμπάρου –συνήθως πρόσωπο αμοιβαία αποδεκτό–, ο οποίος αργότερα στη χριστιανική Ελλάδα αντικαταστάθηκε από τον νονό ενός από το ζευγάρι. Ήλεγχε την εξέλιξη του αρραβώνα και των γαμήλιων προετοιμασιών, εγγυάτο την ομαλή μεταβίβαση της προίκας και διευθετούσε τις όποιες διαφορές, ολοκληρώνοντας τον ρόλο του με την αλλαγή των στεφάνων στη γαμήλια θρησκευτική τελετή.
Και βεβαίως έπαιρνε τον δεύτερο ρόλο –μετά τους νεόνυμφους– στο γαμήλιο γλέντι, το οποίο συνήθως κρατούσε τρεις ημέρες (Κυριακή μετά τη λειτουργία τελούνταν ο γάμος και την Τρίτη τέλειωνε το γλέντι, προς τέρψιν όλου του σογιού), ρυθμίζοντας τα πάντα την ώρα που το ζευγάρι αποσυρόταν.
Αν κάνουμε μια περιήγηση από τον κρητικό γάμο, τον κυκλαδίτικο, τον μανιάτικο και τον στερεοελλαδίτικο έως τον μακεδονικό, τον ηπειρώτικο και τον επτανησιακό, με ελάχιστες παραλλαγές όλοι οι γάμοι σήμερα είναι λίγο ή πολύ ίδιοι. Ίσως η μόνη θεαματική διαφορά είναι η μουσική, τόσο σε ήχο και όργανα όσο και στους στίχους.
Αν κάνουμε μια περιήγηση από τον κρητικό γάμο, τον κυκλαδίτικο, τον μανιάτικο και τον στερεοελλαδίτικο έως τον μακεδονικό, τον ηπειρώτικο και τον επτανησιακό, με ελάχιστες παραλλαγές όλοι οι γάμοι σήμερα είναι λίγο ή πολύ ίδιοι. Ίσως η μόνη θεαματική διαφορά είναι η μουσική, τόσο σε ήχο και όργανα όσο και στους στίχους.
Έτσι κι αλλιώς, και τις τελευταίες δεκαετίες ο γάμος με τα έθιμα και τις παραδόσεις του έχει περιοριστεί σε μια φολκλορική αναπαράσταση με τη μόνιμη επωδό πως ό,τι βλέπουμε και ακούμε «ανάγονται στην εποχή της τουρκοκρατίας». Συνοικέσια, προξενήτρες και προικοσύμφωνα τέλος. Κουμπάρος ο φίλος ή η συμμαθήτρια ενός από το ζευγάρι.
Καλλιτεχνικές φωτογραφίες σε σιντριβάνια, βράχους και ακροθαλασσιές. Και, ως επιστέγασμα, το γλέντι με όλα τα είδη μουσικής και την τρίπατη τούρτα στο βραδινό κέντρο και από την άλλη ημέρα κιόλας το γαμήλιο ταξίδι σε εξωτικό προορισμό.
Το απολύτως ευχάριστο είναι το ότι επιλέγονται πάμπολλα γραφικά ξωκλήσια σε όλη την Ελλάδα, κυρίως τη νησιωτική και την παραθαλάσσια, για μια ρομαντική θρησκευτική τελετή. Ας είναι καλά και ευτυχισμένα τα... παιδιά και όλα ξεπερνιούνται. Ακόμη και τα έθιμα και οι παραδόσεις.
Τοπικά έθιμα
• Στις Κυκλάδες σημαντική για τη νύφη είναι η ημέρα Πέμπτη, προ της Κυριακής του γάμου, όταν μαζί με συνομήλικες συγγενείς και φίλες ετοιμάζουν την προίκα, απλώνοντάς τη στο κρεβάτι για να τη δουν οι συγγενείς και να ρίξουν πάνω ροδοπέταλα και χρήματα. Το ίδιο και στην Κρήτη, όπου την Παρασκευή ετοιμάζεται και το νυφικό κρεβάτι στο σπίτι του γαμπρού. Το γλέντι διαρκεί τρεις ημέρες –στις Κυκλάδες με τον αντίγαμο τη Δευτέρα του γάμου και στην Κρήτη με τον πρόγαμο το Σάββατο–, με τους άνδρες να φορούν λευκό κεφαλομάντιλο, αντί του παραδοσιακού μαύρου.
• Στη Μακεδονία, πέρα από τις παραπάνω προετοιμασίες και γλέντια, ξεχωρίζει ο θεσμός των μπρατιμιών, δηλαδή των βοηθών –ανδρών και γυναικών– που επιλέγει το ζευγάρι για μια σειρά από δουλειές: τα γλέντια, τους χορούς, τα προικιά και όλα εκείνα με τα οποία δεν χρειάζεται να ασχοληθoύν οι μελλόνυμφοι.
• Στη Θράκη συνηθιζόταν τη νύχτα της παραμονής του γάμου η μέλλουσα νύφη να κοιμάται με ένα αγοράκι στα δεξιά της και ένα κοριτσάκι στα αριστερά της: ήταν η ευχή να γεννηθεί από τον γάμο της πρώτα ένα αρσενικό και έπειτα να ακολουθήσει το θηλυκό.
• Στη Μάνη ο γάμος αποκαλούνταν «χαρές», μια και ήταν η μοναδική χαρά σε ένα μέρος όπου οι λύπες ήταν περισσότερες. Ο αρραβώνας αναγγελλόταν με μια μπαταριά, πιο πολύ ως προειδοποίηση έναντι όποιων άλλων γαμπρών εποφθαλμιούσαν τη νύφη – και αλίμονό τους.
• Στην Ήπειρο συνήθιζαν να ρίχνουν πάνω στο στρωμένο νυφικό κρεβάτι με τα προικιά ένα αγοράκι, σηματοδοτώντας και εκεί την επιθυμία όλων για την απόκτηση αγοριού, ενώ στα περισσότερα μέρη της χώρας τοποθετούσαν κάτω από τα σεντόνια ένα κομμάτι σίδερο για να ’ναι «σιδερένιοι».
Φωτογραφία: © Οικογενειακό αρχείο Απόστολου Κιούρα. Πηγή: www.metsovomuseum.gr Λαογραφικό Μουσείο Μετσόβου, Ιδρύματος Βαρώνου Μ. Τοσίτσα
Ο ΑΝΔΡΑΣ ΝΥΜΦΕΥΕΤΑΙ Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΠΑΝΤΡΕΥΕΤΑΙ
• Στις Κυκλάδες σημαντική για τη νύφη είναι η ημέρα Πέμπτη, προ της Κυριακής του γάμου, όταν μαζί με συνομήλικες συγγενείς και φίλες ετοιμάζουν την προίκα, απλώνοντάς τη στο κρεβάτι για να τη δουν οι συγγενείς και να ρίξουν πάνω ροδοπέταλα και χρήματα. Το ίδιο και στην Κρήτη, όπου την Παρασκευή ετοιμάζεται και το νυφικό κρεβάτι στο σπίτι του γαμπρού. Το γλέντι διαρκεί τρεις ημέρες –στις Κυκλάδες με τον αντίγαμο τη Δευτέρα του γάμου και στην Κρήτη με τον πρόγαμο το Σάββατο–, με τους άνδρες να φορούν λευκό κεφαλομάντιλο, αντί του παραδοσιακού μαύρου.
• Στη Μακεδονία, πέρα από τις παραπάνω προετοιμασίες και γλέντια, ξεχωρίζει ο θεσμός των μπρατιμιών, δηλαδή των βοηθών –ανδρών και γυναικών– που επιλέγει το ζευγάρι για μια σειρά από δουλειές: τα γλέντια, τους χορούς, τα προικιά και όλα εκείνα με τα οποία δεν χρειάζεται να ασχοληθoύν οι μελλόνυμφοι.
• Στη Θράκη συνηθιζόταν τη νύχτα της παραμονής του γάμου η μέλλουσα νύφη να κοιμάται με ένα αγοράκι στα δεξιά της και ένα κοριτσάκι στα αριστερά της: ήταν η ευχή να γεννηθεί από τον γάμο της πρώτα ένα αρσενικό και έπειτα να ακολουθήσει το θηλυκό.
• Στη Μάνη ο γάμος αποκαλούνταν «χαρές», μια και ήταν η μοναδική χαρά σε ένα μέρος όπου οι λύπες ήταν περισσότερες. Ο αρραβώνας αναγγελλόταν με μια μπαταριά, πιο πολύ ως προειδοποίηση έναντι όποιων άλλων γαμπρών εποφθαλμιούσαν τη νύφη – και αλίμονό τους.
• Στην Ήπειρο συνήθιζαν να ρίχνουν πάνω στο στρωμένο νυφικό κρεβάτι με τα προικιά ένα αγοράκι, σηματοδοτώντας και εκεί την επιθυμία όλων για την απόκτηση αγοριού, ενώ στα περισσότερα μέρη της χώρας τοποθετούσαν κάτω από τα σεντόνια ένα κομμάτι σίδερο για να ’ναι «σιδερένιοι».
ΚΕΙΜΕΝΟ: ΓΙΑΝΝΗΣ E. ΧΡΥΣΑΦΗΣ www.kathimerini.gr/01.03.2018
