Ειρήνη και ο Πλούτος- Γλυπτοθήκη του Μονάχου Αντίγραφο του συμπλέγματος της Ειρήνης και του Πλούτου του Κηφισοδότου.Staatliche Glyptothek.
Ο Κηφισόδοτος, ο οποίος ήταν Αθηναίος και προήλθε από τον κύκλο των μαθητών του Φειδία, δημιούργησε για την Αθήνα το 370 μ.Χ. ένα άγαλμα που υπερασπίστηκε και εξύμνησε την Ειρήνη που επιτεύχθηκε μετά από κουραστικούς διαλείποντες πολέμους.
Υπήρξαν και προσωποποιήσεις στην ελληνική τέχνη πριν, για παράδειγμα, ένας ζωγράφος ερυθρόμορφων αγγείων με το όνομα Μάκρων, ένας από τους καλύτερους ζωγράφους της ερυθρόμορφης περιόδου, είχε αποδώσει και σημάνει μια γυναικεία μορφή ως Έλευσις σε ένα σκύφο στην Ελευσίνα, την πόλη των Ελευσίνιων Μυστηρίων, και φυσικά υπήρχαν εκατοντάδες μορφές με την θεά Νίκη .
Ενδιαφέρουσες όμως είναι οι μαρτυρίες σχετικά με τον Αθηναίο γλύπτη Πραξιτέλη και την οικογένειά του· τόσο ο πατέρας του ο Κηφισόδοτος όσο και οι γιοι του Τίμαρχος και Κηφισόδοτος ήταν επίσης γλύπτες. Η ενασχόληση με την τέχνη ήταν επομένως στην περίπτωση αυτή οικογενειακή παράδοση. Μαθαίνουμε ακόμη ότι ο Πραξιτέλης ήταν ευκατάστατος και είχε υψηλή εκτίμηση στην αθηναϊκή κοινωνία. Το ίδιο ίσχυε πιθανότατα και για τον πατέρα του και τα παιδιά του. Έχει ενδιαφέρον να εξετάσουμε κάποια από τα έργα αυτής της σημαντικής οικογένειας γλυπτών.
Από τα έργα του Κηφισοδότου, του πατέρα του Πραξιτέλη, το πιο γνωστό είναι το σύμπλεγμα της Ειρήνης με τον μικρό Πλούτο, το οποίο, όπως μας πληροφορεί ο περιηγητής Παυσανίας, ήταν στημένο στην Αγορά της Αθήνας. Σώζονται αρκετά αντίγραφα της γλυπτής αυτής σύνθεσης, η οποία ταυτίζεται χωρίς καμιάν αμφιβολία. Το πληρέστερα σωζόμενο αντίγραφο βρίσκεται στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου (εικ. επάνω).
Ειρήνη και Πλούτος, Παναθηναϊκός αμφορέας Συγκολλημένος από πολλά όστρακα και συμπληρωμένος. Κατασκευάστηκε επί άρχοντος Καλλιμήδου (360/359 π.Χ.)., ΕΑΜ 20046, βρέθηκε το 1969 στην Ερέτρια. Του «Ζωγράφου των Αθηνών» . Σημαντική για την αναπαράσταση του συμπλέγματος είναι η απεικόνισή του σε Παναθηναϊκούς αμφορείς του έτους 360/359 π.Χ. Το νόημα της παράστασης είναι συμβολικό: η Ειρήνη είναι μια θεά-βασίλισσα (αυτή είναι η σημασία του σκήπτρου που κρατάει στο δεξί της χέρι), η οποία γεννά και χαρίζει στον κόσμο τον Πλούτο εδώ ως βρέφος και την αφθονία, που δηλώνεται με το Κέρας της Αμαλθείας.
Σε μια εποχή κατά την οποία οι άνθρωποι βρίσκονταν σχεδόν μόνιμα αντιμέτωποι με τα δεινά και τις καταστροφές του πολέμου, η Ειρήνη μπορούσε να παρουσιαστεί ως δημιουργός του πλούτου και της ευημερίας. Αυτό το δείχνει πολύ καθαρά η ομώνυμη κωμωδία του Αριστοφάνη. Είναι πολύ πιθανόν ότι οι Αθηναίοι παρήγγειλαν και έστησαν το σύμπλεγμα της Ειρήνης και του Πλούτου στην Αγορά ανάμεσα στο 374 και το 371 π.Χ.
Ειρήνη και Πλούτος, Xάλκινο νόμισμα 2 ου αι. μ.Χ.
Μετά τη δημιουργία της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας το 377 π.Χ., η οποία ξαναέδωσε στην Αθήνα ευρύτερη πολιτική και στρατιωτική επιρροή, η κατάληψη της Κέρκυρας από τον Τιμόθεο το 375 π.Χ. και η συνθήκη ειρήνης με τους Κερκυραίους που ακολούθησε δημιούργησαν στους Αθηναίους την ελπίδα ότι ήταν δυνατή μια συνεννόηση με τους Λακεδαιμονίους, η οποία θα είχε ως αποτέλεσμα μια «κοινή ειρήνη» για όλους τους Έλληνες. Ο ρήτορας Ισοκράτης (Αντίδοσις 110) λέει ότι από τότε που ο Τιμόθεος κατέλαβε την Κέρκυρα «προσφέρουμε κάθε χρόνο μια θυσία για να τιμήσουμε αυτή την ειρήνη, την πιο συμφέρουσα που συνομολόγησε ποτέ η πόλη μας.» Τη θυσία αυτή δεν αποκλείεται να την προσέφεραν οι Αθηναίοι στην Αγορά, μπροστά στο σύμπλεγμα της Ειρήνης και του Πλούτου.
Η έννοια της ειρήνης που επιφέρει πλούτο εκφράζεται σε ένα άγαλμα. Για πρώτη φορά δημιουργήθηκε αυτός ο εικαστικός τρόπος έκφρασης
Όμως αυτό το άγαλμα, το οποίο αναφέρεται σε γραπτές πηγές, βρισκόταν στην Αθήνα και το πρωτοδημιούργησε Κηφισόδοτος ο οποίος ήταν και ο πατέρας ενός εκ των διασημότερων από τους ύστερους κλασικούς Αθηναίους γλύπτες, του Πραξιτέλη, δεν είναι τυχαίο λοιπόν το άγαλμα του Πραξιτέλους του Ερμή να κρατάει το νήπιο Διόνυσου .
Σύμπλεγμα του Ερμή και του Διονύσου, έργο του Πραξιτέλη (ή αντίγραφο;). Ολυμπία, Αρχαιολογικό Μουσείο- Ο Πραξιτέλης, γιος του Κηφισοδότου, ήταν ένας από τους πιο διάσημους γλύπτες της Αρχαιότητας και θεωρούνταν ιδιαίτερα ικανός στην κατεργασία του μαρμάρου.
Ένα γλυπτό, που ήρθε στο φως το 1877 στο Ηραίο της Ολυμπίας και το οποίο σύμφωνα με τον περιηγητή Παυσανία (ο οποίος το είδε στο σημείο όπου βρέθηκε) ήταν έργο του Πραξιτέλη, σώζεται σχεδόν ακέραιο: είναι ένα σύμπλεγμα του Ερμή που μεταφέρει τον μικρό Διόνυσο στις Νύμφες για να τον αναθρέψουν και έχει σταθεί για να παίξει μαζί του δείχνοντας του ένα τσαμπί σταφύλια, το δώρο του Διονύσου στους ανθρώπους (εικ. άνω). Η διατήρηση του γλυπτού είναι γενικά καλή, αν και λείπουν ο δεξιός βραχίονας του Ερμή με το τσαμπί των σταφυλιών, το δεξιό άκρο πόδι του και το κηρύκειο που κρατούσε στο αριστερό χέρι. Η σύνθεση του Ερμή με τον Διόνυσο θυμίζει το σύμπλεγμα της Ειρήνης με τον Πλούτο, έργο, όπως είδαμε, του πατέρα του Πραξιτέλη Κηφισοδότου.
Ο ναός στην Ολυμπία θυμάται την τρυφερή αλλά αξιοπρεπή στάση αυτού του αγάλματος (του οποίου έχουμε μόνο αντίγραφα). Αντιπροσώπευε την Ειρήνη κρατώντας περήφανα τον Πλούτο . Όχι ότι ήταν κυριολεκτικά η μητέρα του, αλλά ότι η ειρήνη δημιουργεί πλούτο προωθώντας το εμπόριο και φυσικά, γενικά καλές σχέσεις .
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι δύο πριγκίπισσες στην Ελλάδα του 20ού αιώνα, η Σοφία (τώρα βασίλισσα της Ισπανίας) και η μικρότερη αδερφή της, η Ειρήνη ονομάστηκαν σοφία και ειρήνη.
Μόλις έγινε γνωστή η Ειρήνη και ο Πλούτος του Κηφισοδότου, στον τότε αρχαίο κόσμο και αυτό έγινε γρήγορα, το επιπρόσθετο, ως θέμα, βρέφος έγινε ένα δημοφιλές επαναλαμβανόμενο δομοστοιχείο, όποτε ήταν απαραίτητο, σε όλη την ελληνική και ελληνορωμαϊκή τέχνη.
Μπορεί να είναι Αφροδίτη με τον Έρωτα να κάθεται στον ώμο της. Μπορεί να είναι μια τοπική θεά που συνδέεται με τη λατρεία με ένα θεϊκό βρέφος (στην περίπτωση αυτή ίσως και να μην γνωρίζουμε τα ονόματά τους). Μπορεί να είναι μια ειδική πτυχή της Τύχης , της Ευποσίας, που κρατάει ένα βρέφος όπως ο Πλούτος.
Όταν το δημιούργησε ο Κηφισόδοτος
Φτιαγμένο για να σταθεί έξω σε υπαίθριο χώρο , το άγαλμα του Κηφισόδοτου ήταν από χαλκό, αλλά τα αντίγραφα που έχουμε, κυρίως αποσπασματικά αλλά προσεκτικά κατασκευασμένα αντίγραφα, είναι από μάρμαρο. Μερικές φορές όταν βλέπουμε το αντίγραφο στην Γλυπτοθήκη τώρα του Μονάχου σε φωτογραφίες του 19ου αιώνα αλλά με πιο σύγχρονα εργαλεία κατασκευασμένο , αλλά η μόνη φορά που πραγματικά έχουμε την όψη του είναι σε ένα μικροσκοπικό σκίτσο του αγάλματος σε έναν από αυτούς τους Παναθηναϊκούς αμφορείς, (βλέπε πιο πάνω) όχι μόνο σε αυτούς που φτιάχτηκαν για βράβευση ως τρόπαια, αλλά αυτά που περιέχουν αρκετά καλούδια όπως το Αθηναϊκό ελαιόλαδο. Ευτυχώς, το αντίγραφο του Μονάχου είναι ένα από τα καλύτερα αντίγραφα της αυτοκρατορικής περιόδου που διαθέτουμε.
Η ελπίδα για μόνιμη ειρήνη εξανεμίστηκε μετά τη νίκη των Θηβαίων εναντίον των Λακεδαιμονίων στα Λεύκτρα το 371 π.Χ. Το έργο του Κηφισοδότου εντάσσεται στην παράδοση της αττικής τέχνης του δεύτερου μισού του 5ου αιώνα π.Χ., όπως την είδαμε στα γλυπτά της Ακρόπολης: η απόδοση του πέπλου με τις πλούσιες και πυκνές πτυχές θυμίζει τις Καρυάτιδες του Ερεχθείου. Η σύνθεση όμως είναι διαφορετική, καθώς η στροφή του κορμού και η κλίση του κεφαλιού της Ειρήνης, σε συνδυασμό με τη λοξή τοποθέτηση του Πλούτου στον αριστερό της βραχίονα, δημιουργούν μια αίσθηση βάθους.
Αν και το άγαλμα του Μονάχου είναι πολύ καλά διατηρημένο, έχει εξομαλυνθεί, διορθωθεί -γυαλιστεί , ίσως ακόμη και πριν το αποκτήσει το μουσείο, αλλά από την άλλη έχουμε μόνο τον Πλούτο ένα εξαιρετικό και καθαρό αντίγραφο στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Οι φωτογραφίες είναι σε κλίμακα του γκρι , τραβήχτηκαν πριν από σχεδόν 40 χρόνια...
Αθήνα, Ο Πλούτος, από ένα αντίγραφο της Ειρήνης και του Πλούτου (Κηφισοδότου), που βρέθηκε στο λιμάνι του Πειραιά το 1881. Οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες δείχνουν τον ευαίσθητο (επίσης άθικτο) χαρακτήρα του Πλούτου και το πραγματικά βρεφική δομή του σώματος και της στάσης του. Η πλάγια όψη δείχνει επίσης το στοιχείο που υποστηρίζεται από το χέρι της Ειρήνης (παραμένουν μόνο κολοβώματα των δακτύλων) κάτω από τους γλουτούς του Πλούτου.
Και μερικές λεπτομέρειες στο χρώμα...
Εδώ στο μουσείο, καθώς το φως αλλάζει (από το φως στα παράθυρα) προσπαθούμε να φανταστούμε ολόκληρο το άγαλμα να στέκεται στο αθηναϊκό φως του ήλιου, σε χαλκό.
Η χρήση της τέχνης αυτής του Κηφισόδοτου την βλέπουμε και στο άγαλμα La Vierge de Paris και μαζί με της Άρτεμις των Γαβίων, το άγαλμα , βλέπουμε ότι υπάρχει η χαριτωμένη, ταλαντευόμενη στάση που μας πηγαίνει πίσω στη χαριτωμένη, λεπτή αργή Πραξιτέλεια στάση της Άρτεμις. Μερικοί ίσως θωρήσουν ότι κατά κάποιο τρόπο σήμαινε ότι η Παναγία La Vierge de Paris αντικατέστησε μια Ελληνίδα θεά. Κατά μία έννοια το έκανε - αλλά όχι η Άρτεμις!
H ονομασία Άρτεμις των Γαβίων (ιταλικά: Diana di Gabi, γαλλικά: Diane de Gabies) αναφέρεται σε άγαλμα της θεάς Αρτέμιδος το οποίο ανακαλύφθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα στα Γάβια της Ιταλίας (ιταλικά: Gabi), έγινε έκθεμα της συλλογής Μποργκέζε και κατόπιν στεγάστηκε στο Λούβρο. Το άγαλμα χρονολογείται στις αρχές του 1ου αιώνα μ.Χ. και είναι ρωμαϊκό αντίγραφο από προγενέστερο ελληνικό, η δημιουργία του οποίου αποδίδεται στον Πραξιτέλη κατά τον 4ο αιώνα π.Χ., πιθανώς η Άρτεμις Βραυρωνία.
Όπως έχουμε δει εδώ (και είναι ξεκάθαρα σε όλη την ελληνική τέχνη), όταν ένας καλλιτέχνης επινόησε μια νέα , χρήσιμη και υπέροχη σύνθεση, όπως μια ενήλικη θεότητα (ή ένα παλιό σάτυρο, με το ίδιο και το αυτό το θέμα) που κρατά ένα μωρό, η κάθε διάδοχη γενιά θα προσπαθούσε να κάνει από τους προκατόχους της καλύτερη την εκμετάλλευση και διαχείριση απόδοσης αυτή της πρωτότυπης εικαστικά στάσης. Φυσικά, έπρεπε να είναι μια σημαντική ιστορία, μύθος, συμπέρασμα ή γεγονός στην οποία είχε νόημα για τον θεατή .
Στο Λούβρο, έχουμε ένα ωραίο άγαλμα μιας αυτοκράτειρας της Ιουλιο-Κλαυδιανής δυναστείας που συνήθως πιστεύεται ότι ήταν η Μεσσαλίνα που κρατάει το βρέφος Βρετανικό ( Britannicus).
Η Βαλερία Μεσσαλίνα και ο Βρετανικός
Η Ιουλιο-Κλαυδιανή δυναστεία ήταν η πρώτη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική δυναστεία και περιλαμβάνει τους πέντε πρώτους αυτοκράτορες -Αύγουστο, Τιβέριο, Καλιγούλα, Κλαύδιο, Νέρωνα- ή την οικογένεια στην οποία ανήκουν. Αυτοί κυβέρνησαν τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία από την ίδρυσή της το 27 π.Χ. ως την αυτοκτονία τού Νέρωνα το 68 μ.Χ. Το όνομα "Ιουλιο-Κλαυδιανή δυναστεία" είναι ιστοριογραφικός όρος και προέρχεται από τους δύο κλάδους της αυτοκρατορικής οικογένειας: το γένος των Ιουλίων (Καισάρων) και το γένος των Κλαυδίων (Νερόνων). Ο Αύγουστος (υιοθετήθηκε από το Ιούλιο γένος). Το μόνο τέκνο του, η Ιουλία η Πρεσβύτερη, παντρεύτηκε τον Τιβέριο (τού Κλαύδιου γένους). Από προηγούμενο γάμο της είχε κόρη την Αγριππίνα την πρεσβύτερη, μητέρα τού Καλιγούλα (τού Κλαύδιου γένους) και γιαγιά τού Νέρωνα (υιοθετήθηκε από το Κλαύδιο γένος). Μικρανιψιός τού Αυγούστου ήταν ο Κλαύδιος (τού Κλαύδιου γένους).Η πρωτοτοκία είναι αξιοσημείωτα απούσα από την ιστορία της Ιουλιο-Κλαυδιανής δυναστείας. Ούτε ο Αύγουστος, ούτε ο Καλιγούλας, ούτε ο Νέρων απέκτησαν νόμιμους γιους. Ο γιος τού Τιβέριου απεβίωσε πριν από αυτόν. Μόνο ο γιος τού Κλαύδιου, ο Βρεττανικός, επέζησε αυτού, ωστόσο ο Κλαύδιος προτίμησε να τον διαδεχθεί ο μικρανιψιός του Νέρων στον θρόνο, τον οποίο υιοθέτησε. Τελικά οι περισσότεροι αυτοκράτορες της Ιουλιο-Κλαυδιανής δυναστείας χρησιμοποίησαν την υιοθεσία ως εργαλείο με σκοπό να προωθήσουν τον επιλεγμένο διάδοχό τους στη διαδοχή: Ο ίδιος ο Αύγουστος είχε υιοθετηθεί από τον μεγάλο θείο του δικτάτορα Ιούλιο Καίσαρα και υιοθέτησε τον προγονό του Τιβέριο ως κληρονόμο. Αυτός με τη σειρά του υιοθέτησε τον ανιψιό του Γερμανικό, πατέρα τού Καλιγούλα και αδελφό τού Κλαύδιου. Ο τελευταίος υιοθέτησε τον μικρανιψιό και προγονό του Νέρωνα, που ήταν άτεκνος. Με την πτώση τού Νέρωνα από την εξουσία και την επακόλουθη αυτοκτονία του, έληξε η δυναστεία.
Οι γλύπτες, που ταξίδεψαν , κατόπιν και κατά τον Μεσαίωνα αναγνώρισαν μια πολλά υποσχόμενη καλή στάση όταν το είδαν, για να μεταδώσουν την ιδέα του ερχομού του Μεσσία . Αλλά δεν πίστευαν ότι η Μαρία ήταν η Αφροδίτη ή Δήμητρα ή Ήρα! Ο γλύπτης που εργαζόταν για τον αυτοκράτορα Κλάυδιο μπορεί να είχε στο μυαλό την αυτοκράτειρα ως Ήρα , αλλά οι γλύπτες που εργάζονταν για τους επισκόπους και τους ηγούμενους του 13ου αιώνα σίγουρα δεν το έκαναν! Ακόμα και ο Μπερνάρντ του Κλερβά δεν θα πίστευε ποτέ τέτοια βλασφημία. Ούτε ο Τζον Κάλβιν.
Ένα από τα Νομίσματα από τις αρχές του 3ου αι. μ.Χ. που δείχνουν την θεά Τύχη που κρατά ένα βρέφος τον Πλούτο και με το χέρι του να κρατά το κέρατο της αφθονία, στο οποίο το βρέφος στηρίζεται στη συνέχεια το αριστερό του χέρι, έτσι ώστε το μοτίβο να βασίζεται σίγουρα στην Ειρήνη και τον Πλούτο του Κηφισόδοτου. Αυτό το νόμισμα εκδόθηκε για τον Διαδουμενιανό που ήταν γιος του Ρωμαίου αυτοκράτορα Μακρίνου και χρησιμοποιήθηκε για λίγο από τον πατέρα του ως Καίσαρας και ως Αύγουστος. από την Νικόπολη του Ίστρου στη βαλκανική χερσόνησο , αλλά δεν είναι το μόνο με την Τύχη Ευποσία όπως φαίνεται εδώ.
Και άλλο νόμισμα με την Τύχη Ευποσία από τους ίδιους αυτοκράτορες που βασίζεται σίγουρα στην Ειρήνη και τον Πλούτο του Κηφισόδοτου. Η Ευποσία ήταν θεότητα που λατρευόταν στην Ιεράπολη της Φρυγίας και σε άλλες μικρασιατικές πόλεις. Τη θεωρούσαν προστάτιδα της γονιμότητας και της αφθονίας. Τη λάτρευαν με τα ίδια σύμβολα που είχαν και η Δήμητρα, η Ειρήνη, η Τύχη και η Ευθηνία. Σε νομίσματα της Ιεράπολης υπάρχει η επιγραφή ΕΥΠΟΣΙΑ (ή ΕΥΒΟΣΙΑ) με μορφή την οποία περιβάλλουν χιτώνας, πέπλο και στεφάνη. Η μορφή αυτή κρατάει το Κέρας της Αμαλθείας.
ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
