Μεγάλη Μητέρα
Η Μεγάλη Μητέρα (Great Mother), η αλλιώς Μητέρα Γη (Earth Mother) είναι ένα μητριαρχικό αρχετυπικό μοντέλο που επαναλαμβάνεται σε διάφορες μυθολογίες ανα τον κόσμο. Σύμφωνα με τη θεωρία του Γιουνγκ ( Ο Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ (Carl Gustav Jung, 26 Ιουλίου 1875 - 6 Ιουνίου 1961) ήταν Ελβετός ψυχίατρος και ψυχαναλυτής, ενώ υπήρξε ο εισηγητής της σχολής της αναλυτικής ψυχολογίας.) το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας - Θεάς είναι βαθιά ριζωμένο στον ανθρώπινο νου ακόμα και πριν την κύηση. Συνήθως τη συναντάμε σε τρεις βασικές μορφές - ως Παρθένο, ως Μητέρα και ως Γριά - και ανάλογα με τη μορφή που έχει συμβολίζει την αγνότητα, τη γονιμότητα, τη σοφία.
Η Μεγάλη Μητέρα στην προϊστορία
Σύμφωνα με τον Μίρτσεα Ελιάντε ( 13 Μαρτίου 1907 – 22 Απριλίου 1986) ήταν Ρουμάνος ιστορικός της θρησκείας, λογοτέχνης, και καθηγητής του Πανεπιστημίου του Σικάγου.) ως τις μέρες μας έχει φθάσει ένας σημαντικός αριθμός δοξασιών, μύθων, τελετουργικών και τέχνεργων σχετικών με τη γη, τις θεότητές της και το αρχέτυπο της μεγάλης μητέρας. Η Μεγάλη Μητέρα στις παραδόσεις του κοσμογονικού ζεύγους είναι η σύντροφος, η θηλυκή όψη που γονιμοποιείται με τρόπο θαυματουργό ή μη και γεννά, αποκαλύπτει τα σιτηρά, τους καρπούς και όλα τα γεννήματα της γης.
Ο Τζέιμς Φρέιζερ ο συγγραφέας του Χρυσού Κλώνου και εκείνοι που επηρέασε, όπως ο Ρόμπερτ Γκρέιβς και η Μαρίγια Γκιμπούτας ανέπτυξαν τη θεωρία ότι όλες οι θεότητες της Ευρώπης και της αιγαιακής λεκάνης προήλθαν από μία....... « προ-ινδοευρωπαϊκή ή πρωτο-ινδοευρωπαϊκή », θεότητα της νεολιθικής μητριαρχίας. Ως θεμέλιο της θεωρίας της έθεσε την ανακάλυψη ειδωλίων με ασυνήθιστες υπερβολές σε διάφορους πολιτισμούς της προϊστορικής Ευρώπης, τα οποία εκείνη ονόμασε ειδώλια γονιμότητας και τους απέδωσε τις λειτουργίες της αναπαραγωγής, της γαλούχησης και της αύξησης της ζωής. Τα παραδείγματά της άντλησε τόσο από τον Πολιτισμό του Σέσκλου (Αχίλλειον: Φάση 3, Θεσσαλία), όσο και από τον πολιτισμό Βίντσα και τον πολιτισμό Στάρτσεβο.
Οι θεωρίες των Φρέιζερ, Γκρέιβς και κύριως της Γκιμπούτας προκάλεσαν διχογνωμίες και αμφισβητήθηκαν εντόνως, ιδιαίτερα από τον Πήτερ Ούκο (Peter Ucko), καθηγητή της συγκριτικής αρχαιολογίας, ο οποίος χαρακτήρισε τα προϊστορικά ειδώλια θηλυκών θεοτήτων -όπως η Αφροδίτη του Βίλεντορφ- είτε παιδικά παιχνίδια ή φυλακτά συμπαθητικής μαγείας.
Το αρχέτυπο στους ιστορικούς χρόνους
Πολλοί ιστορικοί της θρησκείας υποστηρίζουν ότι τους αιώνες κατά τους οποίους διαμορφωνόταν ο Χριστιανισμός υιοθέτησε και μεταμόρφωσε χαρακτηριστικά θρησκευτικών παραδόσεων που προηγήθηκαν ή/και χρειάστηκε να ανταγωνιστεί. Η απόδοση τιμών στο πρόσωπο της Μαρίας (Παναγία) της Καινής Διαθήκης, της μητέρας του Ιησού Χριστού, αποτελεί μεταγενέστερη δογματική εξέλιξη που περιέλαβε στοιχεία προηγούμενων θηλυκών θεοτήτων. Ως «μητέρα του Θεού» και «Θεοτόκος» ενσωμάτωσε στοιχεία θηλυκών θεοτήτων που επί χιλιετίες πιστευόταν ότι συντηρούσαν τους επαναλαμβανόμενους εποχικούς κύκλους θανάτου και αναγέννησης. Ήδη πριν από τον 6ο αιώνα, αποδόθηκαν στη Μαρία χαρακτηριστικά όπως η αειπαρθενία, η οποία ήδη ίσχυε για την Αθηνά και την Άρτεμη, και η θέση της «βασίλισσας του ουρανού» και της «μεσολαβήτριας» υπέρ της ανθρωπότητας, όπως συνέβαινε με την ευρέως διαδεδομένη λατρεία της Ίσιδος.
Η ΜΕΓΑΛΗ ΘΕΑ
Γράφει ο Βασίλης Χλέτσος
Κρήτη - Ιεράπετρα αγαλματίδιο με την Μητέρα θεά του 5800 π.Χ.
Tα Κρητικά μυστήρια είναι ίσως τα αρχαιότερα στον Ελλαδικό χώρο, καθότι η Μινωική Κρήτη αποτελεί τον αρχαιότερο πολιτισμικά και θρησκευτικά Ελληνικό πολιτισμό.
Βάση της μινωικής θρησκείας, όπως και όλων των πρωτόγονων θρησκειών είναι «ο κύκλος της βλάστησης». Η Φύση πήρε στην φαντασία του ανθρώπου την μορφή της μεγάλης θεάς , ενώ η βλάστηση την μορφή του θείου βρέφους. Η μεγάλη μητέρα, είναι η σύζυγος του θεού, που γεννιέται και πεθαίνει συμβολίζοντας έτσι την αναγέννηση της φύσης. Η σχέση των δύο αυτών προσώπων δεν είναι σαφής. Άλλοτε είναι ερωτική που όμως δεν ολοκληρώνεται μίας και ο νεαρός θεός πεθαίνει, και άλλοτε είναι σχέση μητρική ή αδελφική. Ανάμεσα στις δύο θεότητες τελείται ο ιερός γάμος, που γίνονταν για να συντείνουν στη γονιμοποίηση και την καρποφορία.
Αργότερα τα πρόσωπα του ιερού αυτού γάμου τα υποδύονται ο βασιλιάς και η βασίλισσα της Κνωσού, της οποίας το όνομα είναι Πασιφανή, που σημαίνει «ολόφωτη» και υποδεικνύει την σχέση της βασίλισσας με την σελήνη. Ο γιος της ο Μινώταυρος άνθρωπος με κεφάλι ταύρου λέγεται και Αστερίων, γιατί αυτός, όπως ο πατέρας του ταυτίζεται με τον έναστρο Ουρανό.
Η Πασιφάη, κατά την ελληνική μυθολογία, ήταν κόρη του Ήλιου και της νύμφης Περσηίδος, αδερφή του Πέρση, του Αιήτη και της Κίρκης και σύζυγος του βασιλιά της Κρήτης Μίνωα.Απέκτησε τέσσερις γιους και τέσσερις κόρες: τους Ανδρόγεω, Κατρέα, Γλαύκο, και Δευκαλίωνα, και τις Αριάδνη, Ξενοδίκη, Ακάλλη και Φαίδρα.
Όταν ο Μίνωας ζήτησε από τον Ποσειδώνα ένα θεϊκό σημάδι ότι μπορούσε να γίνει ο βασιλιάς της Κρήτης, αναδύθηκε από τη θάλασσα ένας πανέμορφος ταύρος για να τον θυσιάσει. Η ομορφιά του ταύρου όμως έκανε τον Μίνωα να τον λυπηθεί και να θυσιάσει άλλον ταύρο στη θέση του. (Επειδή ο ταύρος αναδύθηκε από την θάλασσα, πιστεύεται ότι ήταν ο ίδιος ο Ποσειδώνας. Μία άλλη θεώρηση λέει ότι ήταν ο ίδιος ο Δίας, καθώς οι Κρήτες πίστευαν πώς ο ταύρος ήταν η παρουσία του μεγαλύτερου από όλους τους Θεούς). Η οργή του Ποσειδώνα για τον εμπαιγμό του Μίνωα ενέβαλε στην Πασιφάη ερωτική μανία έτσι ώστε να ερωτευτεί παράφορα τον ταύρο. Η τελευταία διέταξε τον Δαίδαλο να κατασκευάσει ένα ξύλινο ομοίωμα μικρής αγελάδας κούφιο εσωτερικά προκειμένου έτσι να προκαλέσει τον ταύρο. Με την ένωση της Πασιφάης και του ταύρου γεννήθηκε ο Μινώταυρος (Αστέριος), που είχε σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου.
Στην Πασιφάη αποδίδονταν επίσης γνώσεις αρχαίας μαγείας (όπως στην Κίρκη και Μήδεια) με την οποία και μπορούσε να θανατώνει κάθε γυναίκα που υποπτευόταν ως ερωμένη του Μίνωα. Μπορούσε να τις μεταμορφώνει σε φίδια ή οτιδήποτε άλλο προκειμένου να καταστήσει τον Μίνωα άγονο. Η Πασιφάη λατρευόταν κυρίως στη Κρήτη αλλά και στη Λακεδαίμονα ως μάντισσα και χρησμοδότρια. Στις δε Θαλάμες Μεσσηνίας, σύμφωνα με τον Παυσανία, υπήρχε προς τιμή της άγαλμα που βρισκόταν σε ιερό, παρακείμενο του Ναού του Ηλίου
Στην Κρήτη ο ταύρος ταυτίζεται με τον ουρανό και τον ήλιο, που γονιμοποιούν τη γη με τη ζέστη και τις βροχές, ενώ το θηλυκό στοιχείο, η θεϊκή αγελάδα, συσχετίζεται με τη Σελήνη, που το σχήμα της θυμίζει τα κέρατα.
Έτσι στην μινωική Κρήτη μεγάλη θεότητα είναι η ίδια η φύση, η Μεγάλη Μητέρα Κουροτρόφος , ως «Ορεία Μήτηρ» και «Πότνια θηρών», άλλοτε ως «Θεά των Όφεων» ή του ιερού δέντρου, των πουλιών ή των λουλουδιών.
Άλλοτε πάλι παρουσιάζεται ως πολεμική θεότητα με ασπίδα και ξίφος και άλλοτε ως θαλάσσια θεότητα που ταξιδεύει μέσα σε ιερό πλοίο.
Η Μινωική θεότητα απεικονίζεται σε κορυφές ορέων μεταξύ δύο λεόντων, ως Ορεία Μήτηρ ή Πότνια Θηρών, ως θεά του ιερού δέντρου, θεά των όφεων, των περιστεριών ή των μηκώνων, αλλά και με πολεμικές εξάρτηση με ξίφος και ασπίδα. Το Ιερό Δέντρο και το Ιερό Σπήλαιο ήταν σύμβολα της μητρότητας και της ζωής, δύο σημαντικά σύμβολα που επίσης συναντούνται σε όλες σχεδόν τις αρχαίες θρησκείες. Μπροστά από το Ιερό δέντρο γινόταν οι προσφορές και οι χοροί.
Το δέντρο ως σύμβολο συμβόλιζε τη μητέρα που προσφέρει τον καρπό της ζωής. Το κατεξοχήν ιερό δένδρο είναι η Ελιά. Η μακροβιότητα του δένδρου και η σημασία του για την ζωή, εξηγούν γιατί η Ελιά θεωρήθηκε ιερή σε μία εποχή που το λάδι και το στάρι αποτελούσαν πρωταρχικές αξίες της ζωής του ανθρώπου.
Οι όφεις φίδια συμβόλιζαν τον χθόνιο χαρακτήρα της, τα περιστέρια ήταν το σύμβολο του ουράνιου πεδίου και οι υπνοφόρες παπαρούνες τα σύμβολα της μητρικής θεάς, που κατευνάζει τα νήπια. Η μεγάλη μητέρα όπως φαίνεται επηρέασε και την διαμόρφωση των Θεών του Δωδεκαθέου.
Για παράδειγμα η Αθηνά, ως θεά του πολέμου, απεικονίζεται με όπλα, η Άρτεμις είναι η θεά των θηρίων, η Αφροδίτη συμβολίζεται με τα περιστέρια, ενώ τα λιοντάρια συναντώνται στη λατρεία της Kυβέλης. Ο Δίας επίσης λέγεται ότι γεννήθηκε στην Κρήτη. Σύμφωνα με τις μινωικές παραδόσεις, οι Ιδαίοι Δάκτυλοι, οι Κορύβαντες και οι Κουρήτες, ήταν οι συνοδοί της Ρέας στο νησί της Κρήτης και οι προστάτες του νεαρού κούρου της Δία, γιατί αυτοί τον ανέθρεψαν και τον προστάτεψαν από νεογέννητο ακόμη.
Ο Πλάτων μας πληροφορεί ότι οι Κορύβαντες έκαναν την τελετή ενθρόνισης σε όποιον μυούσαν στα Μυστήρια, ενώ ο Πορφύριος αναφέρει για τον Πυθαγόρα ότι όταν πήγε στην Κρήτη για να μυηθεί έκανε καθαρμούς στην παραλία της Κρήτης , νηστεύοντας 9 ημέρες κι έπειτα πήγε στο Ιδαίο Άντρο όπου γίνονταν η μύηση. Λέγεται επίσης ότι ο Πυθαγόρας διδάχθηκε από τους Ιδαίους Δακτύλους ότι ο Ζευς δεν είχε ακόμη θεοποιηθεί κι ότι ήταν θνητός εφόσον μέσα στο Ιδαίο Άντρο υπήρχε ο τάφος του.
Κρήτη: Μέση Μινωική περίοδος: Στο κέντρο μία θεά σε δύο όψεις και δεξιά αριστερά ακόλουθες της θεάς με στραμμένη την κεφαλή προς την ίδια
Τα Μυστήρια ήταν διαχωρισμένα σε Μεγάλα και Μικρά.
Στα Μικρά έπρεπε οι υποψήφιοι προς μύηση να προπαρασκευαστούν κατάλληλα ώστε να καταστούν καθαροί και αγνοί σωματικά και ψυχικά, έτσι ώστε να προχωρήσουν στα Μεγάλα Μυστήρια. Στα Μικρά Μυστήρια διδάσκονταν οι παραδόσεις γύρω από τους Θεούς και τους ήρωες και η ερμηνεία των συμβολισμών της Μεγάλης Μητέρας στη γη, στη θάλασσα, στον αέρα και στη φωτιά, που ήταν συμβολικά ο όφις, ο ιχθύς, η περιστερά και ο λέων.
Στα Μεγάλα Μυστήρια λειτουργούσαν βαθμοί μυστικών τελετουργιών προς τη θεά των όφεων, η οποία συμβόλιζε τη Μεγάλη Μητέρα Θεά. Βασικό μέρος των τελετουργιών αποσκοπούσε στη Θεοφάνια, την εμφάνιση δηλαδή της θεάς στη θρησκευτική κοινότητα. Αυτό επιτυγχανόταν μέσω επικλήσεων, ύμνων και του εκστατικού χορού ο οποίος προκαλούσε την έκσταση και συνέβαλλε έτσι στον οραματισμό της θεοφάνειας.
Οι τελετουργικοί χοροί λάμβαναν χώρα συχνά σε ιερά άλση. Οι ιερείς πέφτοντας σε έκσταση έβλεπαν την θεά να κατεβαίνει από τους Ουρανούς και να κάθεται στον βωμό της. Ο μινωικός πολιτισμός αισθανόταν τη θεότητα σαν κάτι μυστηριακό, φευγαλέο και άπιαστο, που μόνο στιγμιαία παρουσιαζόταν με ανθρώπινη μορφή ή με διάφορες μορφές ιερών ζώων.
Προκαταρτικοί της τελικής μυστηριακής ιερουργίας ήταν οι ιεροί χοροί, τα Ταυροκαθάψια, και η πυρρίχη, ο ένοπλος ενθουσιαστικός χορός, που έφερνε τους χορευτές σε ενθουσιαστική έκσταση, τους έκανε δηλαδή σαν «μαινόμενους».
Αλλά εκτός από τους χορούς λάμβαναν μέρος και συμβολικές λιτανείες ιερειών και ιερέων, μυστικές συνεστιάσεις, λατρευτικές προσφορές και θυσίες μέσα σε σπονδικές φιάλες και ρυτά, που προσφέρονταν στο Ιερό Δέντρο και στη Στήλη του Διπλού Πέλεκυ. Ο Διπλός Πέλεκυς βρισκόταν στο κέντρο του ιερού, για να φανερώνει την ιερότητα και το «άβατο» του μέρους αυτού. Ο διπλός πέλεκυς συμβόλιζε την δημιουργική ένωση των δυο δυνάμεων της Φύσεως, της παραγωγικής και της γονιμοποιού. Η λατρεία προσφέρεται με διάφορους τρόπους.
Οι ιερείς φοράνε δέρματα ζώων υποδυόμενοι δαίμονες , κρατούν στα χέρια τελετουργικούς πέλεκυς και λίθινες σφύρες. Κύπελλα με ακατάληπτες για εμάς φράσεις γραμμές στο εσωτερικό τους χρησίμευαν μάλλον για να προσφέρουν θεραπευτική δύναμη στο ποτό. Ο πιστός εισέρχεται στο ιερό όχι γονατιστός αλλά όρθιος με το άκρο σφιγμένο και υψωμένος το μέτωπο. Στην συνεχεία προσφέρει αναίμακτη προσφορά καρπών ή κρασιού. Υπάρχουν όμως και αιματηρές θυσίες ταύρων αλλά και άλλων ζώων που το αίμα τους προσφέρεται στους θεούς , υπό την συνοδεία μουσικής από την επτάχορδη λύρα.
1-ΦΩΤ.: ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
