Ο Θησέας και η Καλλιθέα. Ο μύθος αναλυτικά έχει ως εξής: Ο Θησέας
γεννήθηκε από την ένωση του βασιλιά των Αθηνών Αιγέα με την Αίθρα, κόρη του
βασιλιά της Τροιζήνας. Ο Αιγέας αποφάσισε να με
γαλώσει ο γιος του κρυμμένος στην Τροιζήνα αγνοώντας την ταυτότητα του πατέρα του, καθώς φοβόταν ότι οι Παλλαντίδες που διεκδικούσαν τον θρόνο του θα έκαναν κακό στον μικρό Θησέα. Έκρυψε τα σανδάλια και το ξίφος του κάτω από έναν βράχο· αν το παιδί γινόταν δυνατό και μπορούσε να μετακινήσει τον βράχο, όταν μεγάλωνε, τότε θα έπρεπε να τα πάρει και να πάει στην Αθήνα. Εκεί θα έσμιγε με τον πατέρα του, αφού θα του αποκάλυπτε τα σημάδια αναγνώρισης, δηλαδή τα σανδάλια και το ξίφος.
Όστρακο ερυθρόμορφου σκύθου με παράσταση του Αιγέα που υποδέχεται τον Θησέα στην Αθήνα, 470 - 450 π.Χ. (Μουσείο Λούβρου, Παρίσι).
Όταν ο Θησέας έφτασε στην ηλικία των δεκαέξι ετών, η Αίθρα τού αποκάλυψε την αλήθεια σχετικά με τον πατέρα του και τον οδήγησε στον βράχο. Ο νεαρός ήρωας τον μετακίνησε με ευκολία και ξεκίνησε αμέσως για την Αθήνα, προκειμένου να συναντήσει τον Αιγέα και ακολούθως να τον διαδεχθεί.2 ( Graves 1979, σελ. 393-395).
*Ο Θησέας όταν αποβιβάστηκε στο Φάληρο είχε στείλει κήρυκα να αναγγείλει στον πατέρα του, το βασιλιά Αιγέα, την επιστροφή του. Ο κήρυκας όμως στο δρόμο συνάντησε ανθρώπους που έκλαιγαν απαρηγόρητοι για το θάνατο του βασιλιά τους (επειδή ο Θησέας είχε ξεχάσει να αλλάξει τα μαύρα πανιά του πλοίου που τον μετέφερε) κι άλλους που τον υποδέχονταν με ενθουσιασμό και του πρόσφεραν στεφάνια για την είδηση της επιστροφής του Θησέα. Ο κήρυκας τοποθέτησε τα στεφάνια πάνω στο κηρύκειό του και δε στεφάνωσε με αυτά το κεφάλι του. Από τότε στη γιορτή των Οσχοφορίων δε στεφανώνουν τον κήρυκα, αλλά το «κηρύκειον».
Ο συσχετισμός της περιοχής της Καλλιθέας με τον Θησέα πιθανότατα βασίζεται στο ότι κατά την επιστροφή του από την Κρήτη ο Αθηναίος ήρωας λέγεται ότι προσάραξε το πλοίο του στον Φαληρικό όρμο, στην παραλία των σημερινών Τζιτζιφιών. Εκεί τέλεσε τις θυσίες που είχε υποσχεθεί στους θεούς, εφόσον σκότωνε τον Μινώταυρο και γύριζε σώος στην πατρίδα του. Επίσης, εδώ τελέστηκαν εορτασμοί από τους Αθηναίους με αφορμή τις περιπέτειες του Θησέα και των συντρόφων του κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους στην Κρήτη.3
Η περιοχή στην
αρχαιότητα αν και πολύ κοντά στην πόλη
των Αθηνών, η περιοχή της Καλλιθέας βρισκόταν κατά την αρχαιότητα εκτός των αθηναϊκών
τειχών. Τα τείχη, που είχαν κατασκευαστεί με πρωτοβουλία του Θεμιστοκλή το 479 π.Χ., δηλαδή αμέσως μετά τη φυγή των Περσών, διέρχονταν
βόρεια της Καλλιθέας, στο ύψος της αρχής της σημερινής λεωφόρου Συγγρού. Από
τον Κεραμικό η οχύρωση έβαινε προς τα νότια και έτεμνε τον λόφο του Φιλοπάππου
σχεδόν κάθετα. Στο υψηλότερο σημείο του λόφου,
όπου αργότερα κτίστηκε το ομώνυμο μνημείο, το τείχος έστρεφε προς τα ανατολικά
για να συναντήσει τον ναό του Ολυμπίου Διός· από εκεί συνέχιζε προς τα βόρεια.4(
Τραυλός 1993, σελ. 47-50)
Στις αρχές του 5ου αιώνα, ο Θεμιστοκλής προώθησε την τείχιση του Πειραιά και των λιμανιών του, η οποία ολοκληρώθηκε την ίδια περίοδο με τα αθηναϊκά τείχη.
Πάνω από δύο δεκαετίες αργότερα ανεγέρθηκαν το Φαληρικό και τα Μακρά τείχη, προκειμένου να προστατευθούν οι δρόμοι μετάβασης από την πόλη των Αθηνών προς τη θάλασσα, δηλαδή τα λιμάνια του Πειραιά και του Φαλήρου. Η πορεία του Φαληρικού τείχους ταυτιζόταν περίπου με αυτή της σημερινής λεωφόρου Συγγρού, ενώ στα νότια απέκλινε προς τα ανατολικά, ώστε να συμπεριλάβει το ανατολικό άκρο του Φαληρικού όρμου.
Το βόρειο Μακρό τείχος ξεκινούσε από το ύψος του λόφου των Νυμφών, ενώ το νότιο από το Μουσείο. Τα δύο σκέλη έβαιναν παράλληλα σε απόσταση 183 μέτρων, δηλαδή ενός σταδίου.
Το αρχαίο εμπορικό λιμάνι του Πειραιά το επονομαζόμενο ''Εμπόριον'' και στο βάθος τα μακρά τείχη ! Αναπαράσταση
Την πορεία του βόρειου τείχους παρακολουθεί, σε γενικές γραμμές, η σύγχρονη οδός Πειραιώς, η οποία μετά τη διάβαση του Κηφισού ονομάζεται λεωφόρος Αθηνών.
Μεγάλο τμήμα του τείχους έχει ανασκαφεί στη διασταύρωση της λεωφόρου αυτής με την οδό Καραολή και Δημητρίου. Ακριβώς απέναντι, στη συμβολή των οδών Σουλτάνη και Καραολή και Δημητρίου (εργοστάσιο Ελαΐς) αποκαλύφθηκε τμήμα του νότιου σκέλους.
Στο ύψος των συνόρων Καλλιθέας - Μοσχάτου η Πειραιώς στρίβει με βορειοδυτική κατεύθυνση. Η πορεία του βόρειου τείχους, όμως, συνεχίζεται ευθεία στην οδό Κύπρου. Σε οικόπεδο στη διασταύρωση των οδών Ύδρας και Κύπρου αποκαλύφθηκαν τα λείψανα αρχαίας οδού στρωμένης με χαλίκι, προφανώς του δρόμου που οδηγούσε από το άστυ στον Πειραιά μέσα από τα Μακρά τείχη.7 (Αρχαιολογικό Δελτίο 44 (1989), σελ. 55)
Το νότιο Μακρό τείχος έβαινε παράλληλα με τα βόρεια όρια του σύγχρονου Δήμου Καλλιθέας. Τμήμα του έχει εντοπιστεί κατά τις εργασίες για την κατασκευή του βάθρου για τη γέφυρα Ε.Η.Σ. κοντά στον Ηλεκτρικό Σταθμό του Μοσχάτου. Πύργος του νότιου Μακρού τείχους έχει βρεθεί επί της οδού Ελευθερίας 57.8(Αρχαιολογικό Δελτίο 31 (1976), σελ. 52 και Αρχαιολογικό Δελτίο 42 (1987), σελ. 60-61.)
Η περιοχή που
περικλειόταν μεταξύ του Φαληρικού και των Μακρών τειχών αντιστοιχεί σε γενικές
γραμμές στον χώρο που καταλαμβάνει ο σύγχρονος Δήμος Καλλιθέας. Εδώ υπήρχαν
αγροί και καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Ο τόπος ήταν ιδιαίτερα εύφορος, καθώς στα
βόρεια τον διέσχιζε ο ποταμός Ιλισσός. Νότια του Ιλισσού υψωνόταν ο βραχώδης
λόφος της Σικελίας, ο οποίος έχει συνδεθεί με μία από τις πιο κρίσιμες
εκστρατείες του Πελοποννησιακού πολέμου.
Ο περιηγητής Παυσανίας (VIII, 11, 12)9 αναφέρει ότι κατά το έτος 417 π.Χ. το μαντείο της Δωδώνης είχε δώσει χρησμό στους Αθηναίους πως αν εκστράτευαν εναντίον της Σικελίας, θα την καταλάμβαναν με ευκολία. Έτσι οργανώθηκε η μεγάλη Σικελική εκστρατεία, η οποία κατέληξε σε πανωλεθρία για τους Αθηναίους. Ο στόλος τους καταστράφηκε, ενώ πάνω από 7.000 άνδρες αιχμαλωτίστηκαν και οδηγήθηκαν στα λατομεία των Συρακουσών.10
Όταν οι Αθηναίοι ζήτησαν εξηγήσεις από το μαντείο, τους δόθηκε η απάντηση ότι ο χρησμός εννοούσε να πυκνοκατοικήσουν την περιοχή του αθηναϊκού λόφου Σικελίας.11
Στην περιοχή του σύγχρονου Δήμου Μοσχάτου και στις βόρειες παρυφές της Καλλιθέας τοποθετείται και ο αρχαίος δήμος Ξυπέτης, που ανήκε στην Κεκροπίδα φυλή.12
Μαζί με τους δήμους Πειραιά, Θυμαιτάδων
(περιοχή Αγίου Γεωργίου Κερατσινίου) και Φαλήρου, ο δήμος Ξυπέτης αποτελούσε
τετράκωμο με θρησκευτικό κέντρο το ονομαστό ιερό του Ηρακλή κοντά στον Πειραιά,
πιθανότατα στην περιοχή των Καμινίων ή στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη.13
Στην Ξυπέτη υπήρχε και σημαντικό ιερό της Μητέρας των
Θεών Κυβέλης, που ιδρύθηκε κατά τα τέλη του 5ου ή τις αρχές του 4ου αιώνα
(συμβολή οδών Χρυσοστόμου Σμύρνης και Θερμοπυλών).14 Στις νοτιοανατολικές
παρυφές της, η Καλλιθέα εφαπτόταν με τον δήμο Φαλήρου της Ακαμαντίδας φυλής, ο
οποίος τοπογραφικά ταυτίζεται με το σύγχρονο Παλαιό Φάληρο.15
Όπως θα δούμε παρακάτω, η περιοχή που καταλαμβάνει ο σύγχρονος Δήμος Καλλιθέας ήταν κατάσπαρτη με νεκροταφεία και μεμονωμένους τάφους ή ταφικά μνημεία, καθώς κατά την αρχαιότητα υπήρχε η συνήθεια οι νεκροί να θάβονται εκτός των τειχών και κατά μήκος κεντρικών δρόμων. Παρόλο που η Καλλιθέα δεν έχει δώσει οικιστικά κατάλοιπα, δεν πρέπει να ήταν ακατοίκητη κατά την αρχαιότητα. Σε αυτή την υπόθεση μας οδηγεί η θέση της κοντά στην Αθήνα, αλλά και μεταξύ διαφόρων αττικών δήμων. Επιπλέον, η υπόθεση ενισχύεται από την ανακάλυψη αρχαίου πηγαδιού με εσωτερική επένδυση από πήλινους δακτύλιους στη διασταύρωση των οδών Ευριπίδου και Ξενοφώντος στις Τζιτζιφιές,16 καθώς και τμήματος μαρμάρινης στήλης του 4ου αιώνα με ψήφισμα επί της οδού Δαβάκη 79.17
Η σχεδόν ολοκληρωτική απουσία οικιστικών καταλοίπων είναι δυνατό να αποδοθεί στην ελλιπέστατη ανασκαφική έρευνα του χώρου. Λόγω της πυκνής κατοίκησης, ήδη από τη δεκαετία του 1930, η Καλλιθέα δεν στάθηκε δυνατό να ερευνηθεί συστηματικά. Βέβαια, έχουν προκύψει αρκετά τυχαία ευρήματα. Το γεγονός ότι αυτά έχουν αποκλειστικά ταφικό χαρακτήρα υποδεικνύει ότι η κατοίκηση στην Καλλιθέα δεν ήταν εκτεταμένη.
Ένα από τα
ελάχιστα παραδείγματα οικιστικών λειψάνων είναι τοίχος μήκους άνω του ενός
μέτρου που ανήκε πιθανότατα σε γυμνάσιο του 4ου αιώνα.18 Ανασκάφηκε κατά
το 1906 στα ανατολικά της πλατείας Δαβάκη «ἐν τῷ κήπῳ τῆς οἰκίας τοῦ Γάλλου
καθηγητοῦ Α. Κοσσέ, κειμένη ἀνατολικῶς τῆς γραμμῆς τοῦ εἰς Φάληρον ἄγοντος τροχιοδρόμου,
εἰς ἀπόστασιν περίπου 150 μ. ἀπ’ αὐτῆς καὶ ἐπὶ τῆς ὁδοῦ τῆς διερχομένης παρὰ τὴν
νοτίαν πλευρὰν τοῦ ἐργοστασίου τῆς ἑταιρείας τῶν τροχιοδρόμων, κατὰ τὴν πρὸς τὸ
Σκοπευτήριον πλευρὰ τῆς ὁδοῦ ταύτης».19
Τα νεκροταφεία της αρχαιότητας
OΙ Έλληνες στην αρχαιότητα συνήθιζαν να θάβουν τους νεκρούς τους
εκτός των τειχών. Για τα νεκροταφεία επέλεγαν κοντινές περιοχές γύρω από την
πόλη, ώστε να μπορούν να μεταβαίνουν εκεί με ευκολία για τις απαραίτητες
τελετουργίες και προσφορές.
Επιπλέον, επιθυμούσαν οι τάφοι τους, ιδίως οι πιο μνημειώδεις,
να βρίσκονται σε κοινή θέα, σε περιοχές με αυξημένη κίνηση και κατά μήκος
πολυσύχναστων δρόμων. Έτσι, θα μπορούσαν όλοι να αντιληφθούν πόσο τιμήθηκε ο
νεκρός από την οικογένειά του, αλλά και την οικονομική επιφάνεια της
τελευταίας.20
Η θέση της Καλλιθέας στα νότια της αθηναϊκής οχύρωσης, μεταξύ των Μακρών τειχών και του Φαληρικού τείχους, υπήρξε ιδανική για τη δημιουργία νεκροταφείων και την ανέγερση ταφικών μνημείων. Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως πολυάριθμες ταφές που χρονολογούνται από τη γεωμετρική εποχή μέχρι και τα ρωμαϊκά χρόνια.
Τα ευρήματα αυτά αποκαλύφθηκαν ως επί το πλείστον στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και τη δεκαετία του 1960, κατά τη διάρκεια έργων αποχέτευσης, ύδρευσης και οδοποιίας. Παρ’ όλα αυτά οι τυχαίες αρχαιολογικές ανακαλύψεις είχαν ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1880, δηλαδή από την εποχή που οι πρώτοι οικιστές έσκαβαν, προκειμένου να θεμελιώσουν τα σπίτια τους ή να περιποιηθούν τους κήπους τους.
Ο λόφος της Καλλιθέας με την ονομασία Παλλάδιον που φιλοξενούσε το «Επι Παλλαδίω δικαστήριον των Εφετών» Η ονομασία ίσως σχετίζεται με το ότι οι Παλλαντίδες που διεκδικούσαν τον θρόνο του βασιλιά των Αθηνών Αιγέα.
Ο Γεώργιος Φιλάρετος αναφέρει την ανεύρεση τάφων στον
κήπο του σπιτιού του, στην περιοχή που ορίζεται από τις σύγχρονες οδούς
Φιλαρέτου, Κρέμου, Σιβιτανίδου και Λασκαρίδου: «Ὁ κηπουρός μου Α. Μπελιώτης
καλλιεργὼν τὸν περὶ τὸ Παλλάδιον χῶρον τοῦ κήπου μου, πρὸς τὸ μέρος τῆς νυν ὁδοῦ
Ἀλκαίου ἀνεῦρε δύο τάφους κενοὺς καὶ πρὸ πολλῶν ἐτῶν συλληθέντας.
Τὴν 6ην Δεκεμβρίου 1888 εὑρέθη καὶ τρίτος ἄθικτος. Περὶ τούτου ἀμέσως εἰδοποιήθη ὁ τότε γενικὸς ἔφορος τῶν ἀρχαιοτήτων, τῇ ἀδείᾳ δὲ αὐτοῦ ἠνοίχθη, ἐπὶ παρουσίᾳ καὶ τῶν Λ. Λασκαρίδου, Ν. Γουλιμὴ καὶ δύο ἄλλων γειτόνων. Ἐν αὐτῷ εὑρέθησαν ὀστᾶ ἀνθρώπινα, ἦσαν δὲ ταῦτα, κατὰ πᾶσαν βεβαιότητα, γυναικός, διότι παρὰ τὸ πτῶμα αὐτῆς εὑρέθη κάτοπτρον (μετάλλινον), δακτύλιος σιδηροῦς, ἐνώτιον χρυσοῦν μετὰ τίνων κοσμημάτων, φιαλίδια, μυροδόχοι, ἀγγεῖα τινα καὶ λυχνία ἐκ πηλοῦ. Κατὰ τὴν γνώμην τοῦ Καββαδίου, ὁ τάφος θὰ ἦτο ἴσως τῆς ῥωμαϊκῆς ἐποχῆς».21
Μελανόμορφη λήκυθος λευκού βάθους με παράσταση θυσίας μπροστά από ερμαϊκή στήλη του «γραφέα του Θησέως»-Καλλιθέα περι το 480 π.Χ.
Τα πρωιμότερα νεκροταφεία που έχουν μέχρι τώρα εντοπιστεί στην Καλλιθέα, ανάγονται στην τελευταία φάση της γεωμετρικής εποχής, δηλαδή στο β΄ ήμισυ του 8ου αιώνα π.Χ. Πρόκειται για τρεις λακκοειδείς τάφους και δύο εγχυτρισμούς σε μεγάλους αμφορείς που εντοπίστηκαν επί της λεωφόρου Βενιζέλου 240, στο ύψος του ναού της Μεταμορφώσεως Σωτήρος.22
Τρεις ακόμη υστερογεωμετρικοί λακκοειδείς τάφοι ανασκάφηκαν στη συμβολή της λεωφόρου Βενιζέλου με την οδό Καλυψούς. Περιείχαν γραπτή κεραμική πολύ καλής ποιότητας και ένα πήλινο ειδώλιο ένθρονης γυναικείας μορφής. Στην περιοχή θα πρέπει να υπήρχαν και ταφές του 7ου αιώνα, καθώς βρέθηκε λάκκος-αποθέτης με σχετικά μεγάλο αριθμό αγγείων των πρώιμων αρχαϊκών χρόνων.23
Από τις αρχές του 5ου αιώνα και εξής σημειώθηκε σημαντική αύξηση των ταφικών μνημείων στην περιοχή της Καλλιθέας, η οποία κορυφώθηκε κατά τον 4ο αιώνα με την ανέγερση πολλαπλών εντυπωσιακών επιτύμβιων μνημείων. Επί της οδού Σαπφούς 100, κοντά στην πλατεία Κύπρου βρέθηκαν δύο κιβωτιόσχημοι τάφοι των τελών του 6ου αιώνα,24 ενώ σε οικόπεδο επί της λεωφόρου Βενιζέλου 191, στο ύψος της οδού Σκρά , εντοπίστηκε νεκροταφείο του α΄ τετάρτου του 5ου αιώνα. Ανασκάφηκαν δύο κεραμοσκεπείς τάφοι και έξι πυρές. Ακόμη, βρέθηκε επιτύμβιος κιονίσκος, ο οποίος υποδηλώνει την ύπαρξη τάφου επιστεφόμενου από υπέργειο επιτύμβιο μνημείο.25
Τέτοια μνημεία έχουν ανασκαφεί ή εντοπιστεί σε διάφορα σημεία του Δήμου Καλλιθέας. Συνήθως πρόκειται για λίθινες στήλες με ή χωρίς ανάγλυφη διακόσμηση, κιονίσκους, αγάλματα και λίθινες λουτροφόρους ή ληκύθους.26
Επιτύμβιες στήλες με ανάγλυφη διακόσμηση έχουν εντοπιστεί στην οδό Μαντζαγριωτάκη 81 κοντά στην καθολική εκκλησία,27 στην περιοχή της πλατείας Δαβάκη,28 στη συμβολή της οδού Φιλαρέτου με τη λεωφόρο Συγγρού,29 στην οδό Κολοκοτρώνη30 και στη διασταύρωση των οδών Ιλισσού και Καλυψούς.31
Στην πλατεία Δαβάκη βρέθηκε και ένας αρράβδωτος κιονίσκος,32 ενώ ένας ακόμη μαρμάρινος ενεπίγραφος κιονίσκος των ελληνιστικών χρόνων εντοπίστηκε στη συμβολή των οδών Χαροκόπου και Αναγνώστου.33 Στην οδό Σαρανταπόρου 14, στην περιοχή Χαροκόπου, ανασκάφηκε μαρμάρινη επιτύμβια λήκυθος και ανθέμιο από την επίστεψη μαρμάρινης στήλης του 4ου αιώνα.34
Στην αυλή παλαιάς οικίας, κοντά στο γεωμετρικό νεκροταφείο στην περιοχή του ναού της Μεταμορφώσεως εντοπίστηκε μικρό μαρμάρινο άγαλμα λιονταριού μήκους 0,58 μ. και ύψους 0,35 μ. Η τεχνοτροπία του γλυπτού ανάγεται στα κλασικά χρόνια, αλλά είναι μέτριας ποιότητας. Οι ένοικοι του σπιτιού δήλωσαν ότι το άγαλμα βρισκόταν στην αυλή του σπιτιού από την εποχή της ανέγερσής του, δηλαδή από τα τέλη του 19ου αιώνα. Πιθανότατα ανήκε σε κάποιο επιτύμβιο μνημείο, αλλά ο χώρος δεν ερευνήθηκε ανασκαφικά, ώστε να εντοπιστούν και άλλα τμήματα.35
Πάντως, στην Αττική κατά την ύστερη κλασική περίοδο ανάλογα λιοντάρια τοποθετούνταν σε ζεύγη, ένα σε κάθε άκρο μιας μεγάλης πρόσοψης τάφου.36 Πιθανότατα, λοιπόν, να υπήρχε ένα τέτοιο ταφικό μνημείο στην περιοχή της οικίας αυτής.
Το πιο γνωστό επιτύμβιο μνημείο της Καλλιθέας είναι αυτό που ανασκάφηκε στη συμβολή των οδών Κύπρου και Αρχιμήδους κοντά στον Ηλεκτρικό Σταθμό Καλλιθέας, κατά τις εργασίες θεμελίωσης του εργοστασίου των Αφών Τσιροζίδη το 1968. Πρόκειται για ομοίωμα ιωνικού ναΐσκου σε υψηλή βάση που κάλυπτε τον τάφο του Νικηράτου, γιου του Πολυΐδου.
Στον ίδιο τάφο είχε τοποθετηθεί και η σορός του Πολυξένη,
γιου του Νικηράτου. Η ταυτότητα των νεκρών προκύπτει από επιγραφή στην
κρηπίδα του ναΐσκου. Από επιγραφές γνωρίζουμε ότι ο Νικήρατος ήταν μέτοικος από
την Ιστρία/ Ίστρο της σημερινής Ρουμανίας.
Η επιγραφή
Η κατάσταση του μνημείου ήταν ιδιαίτερα αποσπασματική και τα τμήματά του, πάνω από 35, βρέθηκαν όλα μαζί σε κοίτη ποτάμιου ρέματος και σε βάθος 5 μ. από την επιφάνεια της οδού Κύπρου.
Προφανώς, κατέρρευσαν, έπειτα από κάποιον μεγάλο σεισμό ή εξαιτίας της ροής του ρέματος. Σήμερα το ταφικό μνημείο του Νικηράτου βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Πειραιά, αποκατεστημένο από τον γλύπτη Σ. Τριάντη.
Το ταφικό μνημείο του Νικηράτου και του γιου του είχε πιθανότατα ως μακρινό του πρότυπο το μνημειακό ταφικό οικοδόμημα που είχε παραγγείλει ο Κάρας δυνάστης Μαύσωλος στην Αλικαρνασσό.37 Η ανέγερσή του υποδηλώνει την υψηλή κοινωνική θέση και την οικονομική ισχύ του Νικηράτου.
Η τεχνοτροπική αποτίμηση των τριών αγαλματικών μορφών που έχουν τοποθετηθεί στον ναΐσκο, καθώς και των υπόλοιπων γλυπτών στοιχείων του μνημείου, έχουν οδηγήσει τους ειδικούς στη χρονολόγησή του στις αρχές του τελευταίου τρίτου του 4ου αιώνα.
Αμαζονομαχία - Πλάκα ζωφόρου από το ταφικό μνημείο της Καλλιθέας
Η θέση του ταφικού μνημείου του Νικηράτου εντοπίζεται κοντά στον δρόμο που έβαινε παράλληλα με το νότιο Μακρό τείχος και οδηγούσε από την πόλη των Αθηνών στον Πειραιά. Κοντά στο μνημείο αυτό, στην περιοχή κατά μήκος της οδού Πειραιώς και της οδού Κύπρου έχουν εντοπιστεί τάφοι, ταφικοί περίβολοι και τμήματα επιτύμβιων μνημείων.
Ο γιός του Νικάρατου Πολύξενος εμφανίζεται ώς νεαρός αθλητής
Και άλλα ευρήματα..
Κατά την εκσκαφή για τη θεμελίωση των εργατικών πολυκατοικιών κοντά στον Ηλεκτρικό Σταθμό Καλλιθέας αποκαλύφθηκε ακόσμητη επιτύμβια στήλη και τέσσερις ενεπίγραφοι κιονίσκοι από υμήττιο μάρμαρο.39
Στη συμβολή των οδών 25ης Μαρτίου και Αναξαγόρα εντοπίστηκαν δύο ενεπίγραφοι επιτύμβιοι κιονίσκοι, οι οποίοι έχουν χρονολογηθεί στον 3ο και τον 2ο αιώνα βάσει της μορφής των γραμμάτων στις επιγραφές.40 Επιπλέον, στη συμβολή των οδών Κύπρου και 25ης Μαρτίου ανασκάφηκαν λείψανα ταφικού περιβόλου του 4ου αιώνα.41
Νοτιότερα, στη
διασταύρωση της οδού Κύπρου με την Ύδρας αποκαλύφθηκε ταφικός περίβολος, ο
οποίος είχε μέτωπο προς τον αρχαίο δρόμο, που αναφέρθηκε παραπάνω. Γύρω από
τον περίβολο υπήρχαν ομάδες κιβωτιόσχημων και κεραμοσκεπών τάφων, οι οποίοι
χρονολογούνται στον 3ο αιώνα. Κατά την περίοδο αυτή τα Μακρά τείχη είχαν προ
πολλού πέσει σε αχρηστία, πράγμα που επέτρεψε την εγκατάσταση εκτεταμένου
νεκροταφείου πάνω και γύρω από τα ερείπιά τους.42
Ακόμα πιο νότια, επί της οδού Πειραιώς 75, δηλαδή στις
βόρειες παρυφές του Δήμου Καλλιθέας, εντοπίστηκαν τα θεμέλια τριών ταφικών
μνημείων παρατεταγμένων σε ευθεία
γραμμή. Δύο από αυτά περικλείονταν από περίβολο.
Στο κεντρικό μνημείο εντοπίστηκε μαρμάρινη σαρκοφάγος και 3 μ. δυτικότερα ακτέριστος καλυβίτης τάφος.46
Στη διασταύρωση των οδών Ταξιαρχών και Θεσσαλονίκης
βρέθηκε μαρμάρινη ενεπίγραφη επιτύμβια λουτροφόρος των μέσων του 4ου αιώνα με
τη βάση της, καθώς και θραύσματα μίας ακόμη.44 Κιβωτιόσχημοι τάφοι των τελών
του 4ου αιώνα έχουν ανασκαφεί λίγες δεκάδες μέτρα ανατολικά της πλατείας
Δαβάκη, κοντά στον τοίχο γυμνασίου του 4ου αιώνα, που αναφέρθηκε παραπάνω.45
Οι δεσμώτες του Φαλήρου
Ένα ιδιαίτερα σημαντικό εύρημα σημειώθηκε στον χώρο του Ιπποδρόμου, στο νότιο άκρο του Δήμου Καλλιθέας. Πρόκειται για λακκοειδή τάφο μεγάλου μεγέθους, όπου βρέθηκαν οι σκελετοί δεκαεπτά ανδρών που έφεραν σιδηρά δεσμά στο λαιμό, τα χέρια και τα πόδια.
Ο Σ. Πελεκίδης, που ανέσκαψε το πολυάνδριο κατά το 1915, υπέθεσε ότι οι νεκροί ήταν κακοποιοί, που είχαν εκτελεστεί με αποτυμπανισμό. Ο αποτυμπανισμός ήταν ένας ιδιαίτερα οδυνηρός τρόπος εκτέλεσης. Οι μελλοθάνατοι προσηλώνονταν σε πλατιές σανίδες, που ήταν γνωστές ως «τύμπανα». Για την προσήλωση των αποτυμπανισμένων στις σανίδες χρησιμοποιούνταν σιδερένιοι κλοιοί σχήματος Π. Ακολούθως, οι σανίδες στερεώνονταν κάθετα στο έδαφος και οι κατάδικοι έμεναν κρεμασμένοι μέχρι να ξεψυχήσουν.
Η διαδικασία αυτή
μπορούσε να διαρκέσει αρκετές ημέρες και η θανάτωση των καταδίκων να απέβαινε
μια εξαιρετικά βασανιστική διαδικασία, που επιβαλλόταν σε πειρατές και
καταδίκους για βαριά παραπτώματα. Ο αποτυμπανισμός θεωρούνταν ένας ιδιαίτερα
ατιμωτικός τρόπος εκτέλεσης.
Οι αποτυμπανισμένοι τοποθετούνταν σε εμφανή σημεία για λόγους παραδειγματισμού. Στην προκειμένη περίπτωση, που χρονολογείται στα χρόνια πριν από το 492 π.Χ., οι κατάδικοι τοποθετήθηκαν στην αρχή του δρόμου που οδηγούσε από το Φάληρο, το τότε επίνειο της Αθήνας, στην πόλη των Αθηνών.46
Επί της οδού Δημοσθένους 266, δηλαδή τέσσερα οικοδομικά τετράγωνα βόρεια του Ιπποδρόμου, έχει αποκαλυφθεί νεκροταφείο των κλασικών χρόνων με πέντε κιβωτιόσχημους τάφους, δύο σαρκοφάγους, μία μικρή πώρινη λάρνακα και μία μαρμάρινη τεφροδόχο κάλπη μέσα στην οποία βρέθηκαν τμήματα χάλκινου τεφροδόχου λέβητα και υπολείμματα οστών.48
Επιπλέον, τάφοι των τελών του 4ου αιώνα έχουν εντοπιστεί στη συμβολή των οδών Αναγνώστου και Γρυπάρη. Πρόκειται για πέντε συλημένες ταφές σε μαρμάρινες σαρκοφάγους.49 .
Μία ακόμη σαρκοφάγος εντοπίστηκε πρόσφατα κατά την εκσκαφή για τη θεμελίωση κτηρίου στην οδό Σαλαμίνος 42.
Θα κλείσουμε την εκτεταμένη αναφορά στα ταφικά κατάλοιπα που εντοπίστηκαν εντός των ορίων του σύγχρονου Δήμου Καλλιθέας με τον υστερότερο χρονολογικά τάφο: πρόκειται για κτιστό τάφο καλυμμένο με πλάκα του 3ου αιώνα μ.Χ, ο οποίος ανασκάφηκε στην οδό Αριστείδου.
Αναφορές
1. Φιλάρετος 1924-1928, σελ. 468.
2. Graves
1979, σελ. 393-395.
3. Graves
1979, σελ. 418-419.
4. Τραυλός 1993, σελ. 47-50.
5. Τραυλός 1993, σελ. 51, 74-75, 90-91, 124-25, 132-33, 146-47 και 160-61.
6. Αρχαιολογικό Δελτίο 21 (1966), σελ. 92-95, Von Eickstedt 1991, σελ. 1-6, Τραυλός 1993, σελ. 48-50 και Παπαχατζής 1994, σελ. 98-102, 141-43 και Σταϊνχάουερ 2001, σελ. 26.
7. Αρχαιολογικό Δελτίο 44 (1989), σελ. 55.
8. Αρχαιολογικό Δελτίο 31 (1976), σελ. 52 και Αρχαιολογικό Δελτίο 42 (1987), σελ. 60-61.
9. Παπαχατζής 1980, σελ. 217 και 472.
10. Andrewes 2005, σελ. 216-39.
11. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 28 και 164.
12. Για τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη και
τους
αττικούς δήμους βλ. Eliot 1962, Traill 1975 και 1986, Osborne 1985, Whitehead 1986 και Coulson, Palagia, Shear, Shapiro και Frost 1994.
13. Πολέμων 1929, σελ. 44, Παπαχατζής
1994,
σελ. 96, 134 εικ. 58 και Σταϊνχάουερ 2001,σελ. 25.
14. Αρχαιολογικό Δελτίο 26 (1971), σελ. 37, Αρ[1]χαιολογικό Δελτίο 27 (1972), σελ. 182 Αρχαιολογικό Δελτίο 28 (1973), σελ. 48-49 και Σταϊνχάουερ 2001, σελ. 227-28.
15. Παπαχατζής 1994, σελ. 96, 134 εικ. 58.
16. Αρχαιολογικό Δελτίο 30 (1975), σελ.
39.
17. Αρχαιολογικό Δελτίο 17 (1961-1962), σελ.43.
18. Αρχαιολογική Εφημερίς (1919), σελ.
37-38.
19. Αρχαιολογική Εφημερίς (1919), σελ. 37.
20. Kurtz και Boardman 1994.
21. Φιλάρετος 1924-1928, σελ. 470-71.
22.
Αρχαιολογικό Δελτίο 19 (1964), σελ. 65-67,
Bulletin de
Correspondance Hellιnique 90 (1966),
σελ. 744,
Συριόπουλος 1984, σελ. 52 και 842.
23.
Callipolitis-Feytmans 1963, Συριόπουλος 1984,
σελ. 52, 842, 979 και Snodgrass 2000, σελ.
203, 268.
24. Αρχαιολογικό Δελτίο 23 (1968), σελ.
112.
25. Αρχαιολογικό Δελτίο 42 (1987), σελ.
61.
26. Σημαντώνη-Μπουρνιά 1988, Boardman 1993,
σελ. 81, 208-210, Kurtz και Boardman 1994,
σελ. 114-132, Spivey 1996, σελ. 116-122,
Osborne 1998, σελ. 195-201 και Σταϊνχάουερ
2001, σελ. 275.
27. Τμήμα μαρμάρινης στήλης του 4ου αιώνα,
στην οποία υπάρχει ανάγλυφη παράσταση
οκλάζοντος νηπίου. Το κεφάλι της μορφής δε
σώζεται βλ. Αρχαιολογικό Δελτίο 23 (1968),
σελ. 112.
28. Τμήμα μαρμάρινης ενεπίγραφης στήλης με ανάγλυφη διακόσμηση στεφάνου βλ. Αρχαι[1]ολογικό Δελτίο 17 (1961-1962), σελ. 43. Λίγες δεκάδες μέτρα ανατολικά της πλατείας Δαβάκη εντοπίστηκε τμήμα ενεπίγραφης επιτύμβιας στήλης του 4ου αιώνα βλ. Αρχαιολογική Εφημερίδα (1919), σελ. 38.
29. Ναϋδριόσχημη μαρμάρινη στήλη του α΄ τρίτου του 4ου αιώνα με παράσταση καθιστής γυναίκας, προφανώς της νεκρής, με τη θεραπαινίδα της. Στο επιστύλιο του ναΐσκου υπήρχε επιγραφή, η οποία σώζεται αποσπασματικά, βλ. Αρχαιολογικό Δελτίο 29 (1973- 1974), σελ. 157.
30. Μαρμάρινη στήλη του 4ου αιώνα με
παράσταση δεξιώσεως, όχι ιδιαίτερα
καλοφτιαγμένη,
βλ. Αρχαιολογικό Δελτίο 23 (1968), σελ.
112.
31. Μικρή μαρμάρινη στήλη ύψους 0,64 μ. με παράσταση του νεκρού με τη μητέρα του. Πρόκειται για νέο άνδρα που εικονίζεται να κρατά λύρα και λαγουδάκι και, σύμφωνα με το ελεγειακό δίστιχο που έχει χαραχθεί στη βάση του μνημείου, ονομαζόταν «Φυρκίας» και η μητέρα του «Νικοβόλη» βλ. Αρχαιολογικό Δελτίο 19 (1964), σελ. 67, Bulletin de Correspondance Hellιnuque 90 (1966), σελ. 744 και Σταϊνχάουερ 2001, σελ. 300, 421.
32. Αρχαιολογικό Δελτίο 17 (1961-1962),
σελ. 43.
33. Αρχαιολογικό Δελτίο 23 (1968), σελ.
112.
34. Αρχαιολογικό Δελτίο 19 (1964), σελ.
67.
35. Αρχαιολογικό Δελτίο 19 (1964), σελ. 67 και Bulletin de Correspondance Hellιnuque 90 (1966), σελ. 744.
36. Kurtz
και Boardman 1994, σελ. 127.
37. Spivey 1996, σελ. 190-196 και Osborne 1998, σελ. 218-221.
38. Τσιριβάκος 1968, σελ. 35-36, Σταϊνχάουερ 2001, σελ. 305-309.
39. Αρχαιολογικό Δελτίο 18 (1963), σελ.
45-46.
40. Αρχαιολογικό Δελτίο 19 (1964), σελ.
70.
41. Αρχαιολογικό Δελτίο 32 (1977), σελ.
38-40.
42. Αρχαιολογικό Δελτίο 44 (1989), σελ.
55.
43. Αρχαιολογικό Δελτίο 44 (1989), σελ.
54-55.
44. Αρχαιολογικό Δελτίο 29 (1973-1974), σελ. 156-57.
45. Αρχαιολογική Εφημερίς (1919), σελ.
37-38.
46. Πελεκίδης 1916, Παπαχατζής 1994, σελ. 96-97 και Kurtz και Boardman 1994, σελ. 187.
47. Αρχαιολογική Εφημερίς 1911, σελ. 246-251, Καστριώτης 1915, σελ. 134 και Πελεκίδης 1916
2006- ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΟΠΤEΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΔΗΜΟΥ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ
ΣΥΓΓΡΑΦH - ΕΡΕΥΝΑ
Αναστασία Λερίου, Δρ Ιστορίας
Άννα Μουρουγκλού, Ιστορικός
Αθηναϊκή γιορτή που γινόταν αμέσως μετά τα Πυανέψια, προς τιμή της Αθηνάς Σκιράδος και του Διονύσου κατά το μήνα Πυανεψιώνα (Οκτώβριος - Νοέμβριος)
Όσχες ή ώσχες ονομάζονταν τα κλαδιά του αμπελιού που είχαν επάνω τους τσαμπιά από σταφύλια. Αυτά τα κλαδιά τα έκοβαν κατά το τέλος του τρύγου και τα κρατούσαν για τη γιορτή των Οσχοφορίων συγκεντρώνοντάς τα στο «Έν Λίμναις» ιερό του Διονύσου. Aπό εκεί ξεκινούσε πομπή που την οδηγούσαν δυο αγόρια αμφιθαλή, που ζούσαν δηλαδή και οι δυο γονείς τους, (όπως και τα παιδιά που μετέφεραν την Ειρεσιώνη) ντυμένα γυναικεία ή με μακρύ ιερατικό χιτώνα που τα έκανε να μοιάζουν σαν γυναίκες. Τα αγόρια κρατούσαν τις ώσχες (ώσχας μεστάς ευθαλών βοτρύων) και έψαλλαν μαζί με όσους μετείχαν στην πομπή τα λεγόμενα «ωσχοφορικά» μέλη, ώσπου έφταναν στο τέμενος της Aθηνάς Σκιράδος, κοντά στο Φάληρο (ο δρόμος συμπίπτει με τη Συγγρού σε όλο το μήκος της).
H γιορτή συνεχιζόταν με αγώνα δρόμου στον οποίο έπαιρναν μέρος είκοσι νεαροί δρομείς, δύο από κάθε φυλή, οι οποίοι έτρεχαν κρατώντας ώσχες. Δέκα νικητές, ένας από κάθε φυλή, έπαιρναν για βραβείο μια φιάλη που περιείχε τα "πενταθλόα", ένα ποτό φταγμένο από λάδι, κρασί, μέλι, τυρί και κριθάλευρο.
Υπήρχε η παράδοση πως ο Θησέας, ο ιδρυτής της γιορτής, την πρώτη φορά που σχηματίστηκε η πομπή από το ιερό του Διονύσου ως το Φάληρο συμμετείχε και ο ίδιος, καθώς και δύο ευγενείς νέοι ντυμένοι γυναικεία φορέματα. O Θησέας τους είχε μεταμφιέσει σε κορίτσια πριν από την εκστρατεία της Κρήτης, για να αντικαταστήσει μ' αυτούς δύο από τις νέες που θα πήγαιναν στο λαβύρινθο ως βορά του Μινώταυρου. Οι νέοι αυτοί τον βοήθησαν στην εξόντωσή του Μινώταυρου, και ο Θησέας σε ανάμνηση της συμβολής τους, όρισε να μπαίνουν πάντα επικεφαλής της οσχοφορικής πομπής δυο νέοι ντυμένοι κορίτσια.
Στην πομπή των Οσχοφορίων έπαιρναν μέρος και οι «δειπνοφόρες», δηλαδή γυναίκες που μετέφεραν τα δείπνα, και μετείχαν στη θυσία μιμούμενες τις μητέρες εκείνων που είχαν κληρωθεί για το ταξίδι στην Κρήτη, επειδή οι μητέρες των κληρωθέντων επισκέπτονταν τακτικά τα παιδιά τους και τους μετέφεραν ψωμί και κρέας. Οι δειπνοφόρες αφηγούνταν επίσης και διάφορους μύθους, γιατί και οι μητέρες εκείνων που είχαν κληρωθεί διηγούνταν στα παιδιά τους μύθους για να τα παρηγορήσουν.
Ο Θησέας όταν αποβιβάστηκε στο Φάληρο είχε στείλει κήρυκα να αναγγείλει στον πατέρα του, το βασιλιά Αιγέα, την επιστροφή του. Ο κήρυκας όμως στο δρόμο συνάντησε ανθρώπους που έκλαιγαν απαρηγόρητοι για το θάνατο του βασιλιά τους (επειδή ο Θησέας είχε ξεχάσει να αλλάξει τα μαύρα πανιά του πλοίου που τον μετέφερε) κι άλλους που τον υποδέχονταν με ενθουσιασμό και του πρόσφεραν στεφάνια για την είδηση της επιστροφής του Θησέα. Ο κήρυκας τοποθέτησε τα στεφάνια πάνω στο κηρύκειό του και δε στεφάνωσε με αυτά το κεφάλι του. Από τότε στη γιορτή των Οσχοφορίων δε στεφανώνουν τον κήρυκα, αλλά το «κηρύκειον».
Κατά την προσφορά των σπονδών όσοι ήταν παρόντες ανέκραζαν τα επιφωνήματα: «Eλελεύ, Iού, Iού». Tο ελελεύ συνήθιζαν να το αναφωνούν και όταν βάδιζαν βιαστικά και όταν τραγουδούσαν τον επινίκιο ύμνο (παιάνα). Tο ιού, ήταν δηλωτικό έκπληξης και ταραχής
Κατά τη γιορτή χόρευαν τον ξακουστό χορό γέρανο, όπως και στα Δήλια.
Βιβλιογραφία - πηγές
Πλούταρχος, θησέας, 22 και 23
Ησύχιος
Σουΐδας
Αλκίφρων, Επιστολές, Α, 11
Αθήναιος, Δειπνοσοφιστές, ΙΑ, 495
