Χρυσοτυπία σε δέρμα
Στα ενδότερα ενός βυζαντινού οίκου : Τρία ζευγάρια δερμάτινες «εμβάδες» (για να βαδίζεις) διακοσμημένες με χρυσοτυπίες ή λεπτότατο φύλλο χρυσού. Ψάχνοντας για θέματα, εικόνες και αντικείμενα από την καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, βρήκαμε αυτά τα κομψότατα υποδήματα στη διαδικτυακή παρουσίαση των συλλογών του Χριστιανικού και Βυζαντινού Μουσείου στην Αθήνα. Εξυπακούεται ότι ανήκαν σε «καλόσειρους», μέλη της άρχουσας τάξης, που διακοσμούσαν τις ενδυμασίες τους με χρυσά κλαβία (ταινίες) και τρέσες, χρυσά κουμπιά, χρυσοποίκιλτους ποδόγυρους κι άλλα χρυσοστολίδια.
Εμβάδες διακοσμημένες με λεπτότατο φύλλο χρυσού, 5ος-8ος αιώνας.
Ενώ το πιο βαρύτιμο και ευφάνταστο τμήμα της φορεσιάς ήταν το περίπλοκο κεφαλοδέσιμο των γυναικών σε συνδυασμό με τις καρφίτσες, τα χτενάκια, τα μικρά στέμματα, τις σειρές τα μαργαριτάρια που έπλεκαν με τα μαλλιά τους και τα περπενδούλια (σαν μακριά σκουλαρίκια που στερεώνονταν στο ύφασμα του κεφαλομάντηλου ή σε κάποια κοτσίδα και κρέμονταν μέχρι τους ώμους της καλοκυράς ή της δεσποσύνης).
Και αυτό το ζευγάρι, από τις συλλογές του Χριστιανικού και Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών. Η καθημερινότητα έχει κερδίσει πλέον το ενδιαφέρον πολλών. Αχ! Αυτό το άγνωστο (και τόσο παρεξηγημένο) Βυζάντιο...
Πάντως οι εμβάδες (τα υποδήματα) του Μουσείου έχουν ξεχωριστό ενδιαφέρον, διότι εκτός από τη λεπτότητα και τη χάρη τους είναι και σπανιότατα αντικείμενα, καθώς στα μέρη μας το δέρμα είναι υλικό που φθείρεται εύκολα. Το κλίμα δεν βοηθάει. Ευτυχώς άρχισαν και τα δικά μας μουσεία τις διαδικτυακές παρουσιάσεις, ακόμα και σύντομες ξεναγήσεις, αλλά χρειάζεται πολύ δουλειά ακόμα. Η περίοδος της πανδημίας και η κατ’ οίκον εργασία ήταν μια ευκαιρία, που λίγοι την εκμεταλλεύτηκαν όσο θα μπορούσαν. Αύριο καλλυντικά και καλλωπιστικά ….
Χρυσά σκουλαρίκια με μαργαριτάρια, 6ος-7ος αιώνας. Οι Βυζαντινοί, χρησιμοποιούσαν κατά κόρον τα μαργαριτάρια. ΜΕΤ (Μητροπολιτικό Μουσείο, Νέα Υόρκη)
Στα ενδότερα του βυζαντινού οίκου ή γνωριμία με την καθημερινότητα μιας βυζαντινής οικογένειας μέσα από τα εκθέματα των μουσείων
Τα κατάλοιπα του υλικού πολιτισμού των Βυζαντινών είναι ελάχιστα και σχεδόν όλα αντιπροσωπεύουν τα εύπορα μεσαία στρώματα και την ανώτερη τάξη, τους υψηλόβαθμους αξιωματούχους και τιτλούχους, μέλη της αυτοκρατορικής αυλής και οικογένειας, καθώς και τους ίδιους τους αυτοκράτορες.
Χρυσά σκουλαρίκια (βάρος 11 γρ) με μαργαριτάρια και ζαφείρια, 6ος-7ος αιώνας. Τα ζαφείρια, που τα έλεγαν «υάκινθους» οι Βυζαντινοί, έγιναν περιζήτητα από τον 6ο αιώνα. ΜΕΤ (Μητροπολιτικό Μουσείο, Νέα Υόρκη)
Ακόμα και οι λίγες κοσμικές (μη θρησκευτικές) απεικονίσεις που σώθηκαν, αυτά τα κοινωνικά στρώματα παρουσιάζουν και πολλές φορές εξιδανικευμένα ή, άλλοτε, πολύ αφαιρετικά.
Μπρούντζινο διπλωτό κλειδί του 10ου-12ου αιώνα. Το κυλινδρικό σώμα είναι τρύπιο εσωτερικά για να θηλυκώσει με την κλειδαριά. Στο πλάι ενισχύεται με εννέα δόντια. ΜΕΤ (Μητροπολιτικό Μουσείο, Νέα Υόρκη)
Σπάνιες, σπανιότατες είναι οι απεικονίσεις απλών ανθρώπων, σκηνών από την αγορά, από τις αγροτικές εργασίες κλπ. Καμιά φορά τους αναγνωρίζουμε στη θρησκευτική θεματολογία, όπως στις σκηνές με τους Πρωτόπλαστους, από τον Βίο του αγίου Νικολάου και άλλα σχετικά, σπανιότατα και αυτά κι αρκετά εξιδανικευμένα.
Ασημένιο κοχλιάριο (κουταλάκι) με μακριά λαβή για να πάρει κάποιος μια καλλυντική ουσία από ένα λεπτότατο σκεύος. ΧΒΜ (ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΜΟΥΣΕΊΟ)
Έτσι, κι επειδή πολλά μικροπράγματα πετάχτηκαν στη διάρκεια παλαιότερων ανασκαφών ή έργων υποδομής κλπ, μας διαφεύγει και η καθημερινότητα και η ζωή των πολλών. Οι έμμεσες πληροφορίες όμως είναι πάρα πολλές.
Πολλά και διάφορα είδη ρούχων για άντρες και γυναίκες, στιχάριον, φελόνιον, μαφόριον (εσάρπα με κάλυμμα κεφαλής) κλπ. Το απλούστερο ήταν η τουνίκα. Η δαλματική ήταν πολύ πιο πολυτελής. Πρώτη αναφορά σε κείμενο: το 222 μ.Χ. Τη βυζαντινή ενδυματολογία την επηρεάζει και το απλό ρούχο της Βόρεια Αφρικής και το υπερπολυτελές της Περσίας των Σασανιδών. Ενώ, τα κουμπιά τα φέρνουν μαζί τους οι Γότθοι!
Τουνίκα με κουκούλα από την Πανόπολη της Αιγύπτου. Ρούχο καθημερινό ή "καλό" των απλών ανθρώπων. Λούβρο
Γιατί και ο δυτικός Μεσαίωνας και ο βρετανικός, και το Χαλιφάτο, και τα ιβηρικά βασίλεια (Γεωργιανοί) και τα αρμενικά, και το Βουλγαρικό Βασίλειο, και η Ρωσία του Κιέβου κι αργότερα της Μόσχας, αλλά ακόμα και οι πιο βάρβαροι επιδρομείς, δέχτηκαν έντονες, συχνά εντονότατες, επιδράσεις.
Κλειδί περασμένο σε κρίκο. Πρωτοβυζαντινή Αίγυπτος, Λούξορ. ΜΕΤ (Μητροπολιτικό Μουσείο, Νέα Υόρκη)
Το Βυζάντιο βρίσκεται παντού. Με τα πιο πολύτιμα και τα πιο βαρύτιμα και τα πιο εκλεκτά και τα πιο καθημερινά. Μόνον ένα πολύ έμπειρο μάτι ξεχωρίζει το αυθεντικό βυζαντινό από το όμοιό του. Πώς; Ανακαλύπτεις το βυζαντινό χέρι στην εξαιρετική και ευγενέστατη χρήση των υλικών, είτε πρόκειται για πολύτιμους και ημιπολύτιμους λίθους (δείτε για παράδειγμα εδώ τα σκουλαρίκια) είτε για δοκάρια και τούβλα είτε για υφάσματα, για δέρματα, για κεραμικά.
Ψηφιδωτό δάπεδο και τοιχογραφίες (τέχνη μεσαίου επιπέδου, όπως σε δεκάδες άλλες οικίες της εποχής): Η αίθουσα υποδοχής ενός πρωτοβυζαντινού σπιτιού που αποκαλύφθηκε στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, έχει ξαναστηθεί στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού
Ποτέ δεν θα δεις πετράδια να εξέχουν από ένα δαχτυλίδι ή ένα χρυσοποίκιλτο κάλυμμα Ευαγγελίου, όπως θα τα δεις στα ρωσικά έργα τέχνης ή τα γερμανικά εκείνων των καιρών. Όλες οι πέτρες είναι χωνεμένες. Κι αν μπορεί να πει κανείς κάτι για να χαρακτηρίσει όλη τη βυζαντινή καλλιτεχνική παραγωγή είναι το περίφημο “small is beautiful” (η έκφραση στα αγγλικά είναι απολύτως ακριβής και τα λέει όλα). Τα πιο βαρύτιμα, τα πιο πολυτελή, τα πιο ακριβά και σπάνια, επιβάλλονται με την ευγένεια, τη λεπτότητά τους, τη χάρη τους, τη μεγάλη τέχνη του μάστορα.
Το χερούλι ενός μεγάλου ορθωστάμενου πολυελαίου καταλήγει σε κεφαλή γρύπα εξαιρετικής τέχνης. Μπρούντζος, Πρωτοβυζαντινή εποχή (550-650). ΜΕΤ
1200 έτη πριν συναντάμε τα παρακάτω ....
Όχι με το βάρος τους.
Εδώ προσπαθήσαμε να αποφύγουμε την παρουσίαση των 10-20 γνωστών εικόνων του υλικού πολιτισμού, αλλά και τα δείγματα από τη ζωή της ανώτατης τάξης, όπως συνήθως βλέπεις ξανά και ξανά την αυγούστα Θεοδώρα και τη συνοδεία της στη Ραβέννα. Θαυμάσιο έργο, αλλά δεν εξαντλείται εκεί το Βυζάντιο.
Γυάλινο μυροδοχείο για τη φύλαξη αρωμάτων ή καλλυντικών ουσιών. Βρέθηκε σε τάφο στη Μάνη. ΧΒΜ
Ούτε στις μυθολογικές σκηνές ή τους αυτοκράτορες στα εικονογραφημένα χειρόγραφα. Διαλέξαμε με δυσκολία από τις συλλογές των μουσείων τα πιο τρέχοντα. Βεβαίως η Αίγυπτος, λόγω κλίματος, έχει διατηρήσει πάμπολλα υφάσματα κι άλλα φθαρτά.
Ασημένιο σκεύος για το λουτρό. Μυτιλήνη, 7ος αιώνας Χριστιανικό και Βυζαντινό Μουσείο, Αθήνα (ΧΒΜ)
Και βεβαίως πολλά από τα καθημερινά συνέχισαν να παράγονται και να χρησιμοποιούνται και στον ελλαδικό χώρο, κυρίως στα νησιά, και σε όλη την αλλοτινή βυζαντινή επικράτεια μέχρι πρόσφατα, ενώ η εκκλησιαστική ενδυματολογία και η κεντητική συνεχίζουν κατά κάποιο τρόπο κάποιες βυζαντινές μορφές (παρά τα κινητά τηλέφωνα στις τσέπες των κληρικών και άλλα ευτράπελα).
Η Αφροδίτη στο λουτρό: λεπτομέρεια από το ασημένιο σκεύος για το λουτρό. Μυτιλήνη, 7ος αιώνας ΧΒΜ
Ιδού σήμερα μερικά δείγματα, αρχίζοντας από δύο κλειδιά, για να ξεκλειδώσουμε ένα σπίτι, εδώ το τρίκλινο (αίθουσα υποδοχής) ενός αρχοντικού της βυζαντινής Θεσσαλονίκης κι από εκεί θα πάμε στο λουτρό και στο μπουντουάρ μιας δέσποινας της εύπορης αστικής τάξης.
ΠΗΓΗ : Πολιτιστική Εταιρεία Πανόραμα
