Ο Λόφος Αρδηττού και η παριλίσσια περιοχή.

Η Αθήνα από τον Ιλισσό. Αριστερά της φωτογραφίας στο βάθος ο λόφος του Αρδηττού 1882

Λίγα λόγια για το λόφο και την ευρύτερη του περιοχή, καθώς έχουν να επιδείξουν μεγάλη και ενδιαφέρουσα ιστορία, αρχαία αλλά και σχετικά σύγχρονη.

Κατά την αρχαιότητα, η λοφώδης περιοχή γύρω από το στάδιο ονομαζόταν "Ελικών" αρχικά, και "Άγραι" από μια εποχή και έπειτα, λόγω του ομώνυμου αρχαίου Δήμου που βρισκόταν εκεί. Ο λόφος του Αρδηττού, ύψους 233 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας, πήρε το όνομα του προς τιμήν του αρχαίου φιλοσόφου, λόγιου και φιλειρηνιστή "Αρδήττη", που με τους συναινετικούς του λόγους είχε καταφέρει να κατασιγάσει τις διχόνοιες μεταξύ των Αθηναίων της εποχής του.

Κάτω από το λόφο αυτό, οι Αθηναίοι δικαστές μετά την εκλογή τους έδιναν στο όνομα του Δία, του Απόλλωνα και της Δήμητρας τον λεγόμενο "Ηλιαστικό Όρκο", με τον οποίο ορκίζονταν να κρίνουν σύμφωνα με το νόμο και τη δικαιοσύνη.

Στο ίδιο σημείο όπου σήμερα βρίσκεται το Καλλιμάρμαρο Στάδιο, βρισκόταν και το αρχαίο Παναθηναϊκό Στάδιο, το οποίο είχε κατασκευαστεί από τον Λυκούργο το 330-329 π.Χ. για την τέλεση εκεί των αθλητικών αγώνων των Μεγάλων Παναθηναίων.

Πάνω από τη μαρμάρινη επένδυση του Σταδίου, δεξιά για τον εισερχόμενο, υπήρχε ναός αφιερωμένος στη θεά Τύχη, με χρυσελεφάντινο άγαλμά της, χτισμένος από τον Ηρώδη. Στη βόρεια πλευρά του Αρδηττού οι Αθηναίοι έθαψαν τον Ηρώδη, γιο του Αττικού από το Μαραθώνα. Έστησαν επιτύμβιο βωμό που διατηρεί τη φράση «Ήρωι τω Μαραθωνίω». Η επιγραφή έλεγε «Αττικού Ηρώδης Μαραθώνιος ου τάδε κείται τήδε τάφω πάντοθεν ευδόκιμος»

Μπροστά μας διακρίνουμε τον θεμέλιο δόμο του Σταδίου να ξεπροβάλει από το έδαφος -Δεξιά επάνω της φωτογραφίας διακρίνεται κάποια είσοδος,ναού ή μνημείου .(Φ: http://el.travelogues.gr/ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ)

Παναθηναϊκό στάδιο : Βρίσκεται στις παρυφές του λόφου Αρδηττού (113 μ.). Το τελευταίο τέταρτο του 4ου αι.π.Χ., λόγω των έργων εξωραϊσμού του πολιτικού-ρήτορα Λυκούργου, κατασκευάστηκε λόγω της καταλληλότητας του χώρου. Το 2ο αι.μ.Χ. ανακαινίστηκε με το πρόγραμμα του Ηρώδη του Αττικού. Είχε χωρητικότητα 50.000. Ακόμα στην πρόσοψη της εισόδου του σταδίου τη Αθήνας υπήρχε στοά προς το μέρος του Ιλισού.

Τοπίο στον Ιλισσό. Στο βάθος διακρίνονται η Ακρόπολη, ο Ναός του Ολυμπίου Διός, ο λόφος των Μουσών με το μνημείο του Φιλοπάππου, τα Βασιλικά Ανάκτορα (σήμερα Βουλή των Ελλήνων), και οι συνοικίες Αμπελόκηποι και Κορυδαλλός.

Λόγω του Παναθηναϊκού σταδίου ο Ηρώδης ανακαίνισε και τη γέφυρα του Ιλισού που οδηγούσε σ’ αυτό.Μερικά από τα ενδιαφέροντα ευρήματα που προέρχονται από την κοίτη του ποταμού σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Μουσείο της Αθήνας, όπως μαρμάρινη επιτύμβια στήλη του 4ου π.Χ. αιώνα, μαρμάρινη επιτύμβια στήλη της Αμεινοδώρας του 4ου π.Χ. αιώνα, ανδρικός κορμός των αρχών του 5ου π.Χ. αιώνα, ο γνωστός ως «κούρος του Ιλισού», μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο του 3ου π.Χ. αιώνα με τον Δία, τον Ερμή, τον Ηρακλή και τον Αχελώο.

Ο Ηρώδης ο Αττικός ανακαίνισε το αρχαίο στάδιο γύρω στο 140 μ.Χ., επενδύοντας το με λευκό πεντελικό μάρμαρο, ενώ στην κορυφή του λόφου του Αρδηττού ανέγειρε ναό αφιερωμένο στη θεά Τύχη (υπολείμματα από τα θεμέλια του ναού αυτού διατηρούνται ως σήμερα) και έστησε ξακουστό την εποχή εκείνη χρυσελεφάντινο άγαλμα αυτής.

Στο αμέσως αριστερά του σταδίου τμήμα του Αρδηττού υπάρχει ακόμα ο τάφος του Ηρώδη του Αττικού, ο οποίος τάφηκε εκεί το 179 μ.Χ. (η ομώνυμη οδός που περνάει μπροστά από το μέγαρο Μαξίμου και καταλήγει μπροστά στο στάδιο χρωστάει την ονομασία της σε αυτό ακριβώς το γεγονός).

Στο βάθος δεξιά της φωτογραφίας διακρίνουμε τον τείχισμα απομεινάρι της βάσης του αρχαίου Σταδίου >Μπροστά ο ποταμός Ιλυσσός (Φ: http://el.travelogues.gr/ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ)

Ο χώρος του Παναθηναϊκού Σταδίου. - STADEMANN, August Ferdinand. Panorama von Athen. An Ort und Stelle aufgenommen und herausgegeben von Ferdinand Stademann... Deponirt... 15 April, 1840 bei dem Koniglichen bayerischen Ministerium des Innern, Mόναχο, J.B. Kuhn, Franz Wild’schen Buchdruckerey, for the Author, and for R. Weigel, Leipzig, and Artaria & Fontaine, Mannheim, 1841.

Το στάδιο του Ηρώδη του Αττικού καταστράφηκε σταδιακά στο διάβα των αιώνων από διάφορους κατακτητές που ξήλωναν τα μάρμαρα του για να τα χρησιμοποιήσουν στην παρασκευή ασβέστη. Το σημερινό στάδιο κατασκευάστηκε στα τέλη του 19 ου αιώνα, δωρεά του μεγάλου ευεργέτη Γεωργίου Αβέρωφ, για την τέλεση εκεί των πρώτων σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων το 1896.

Το Παναθηναϊκό Στάδιο από τα νότια. 1794 Αριστερά της φωτογραφίας ο λόφος του Αρδηττού (Φ: http://el.travelogues.gr/ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ)

STUART, James, and Nicholas REVETT. The Antiquities of Athens measured and delineated by James Stuart F.R.S. and F.S.A. and Nicholas Revett painters and architects, τομ. III (επιμέλεια Willey Reveley), Λονδίνο, John Nichols, 1794.

Μπροστά από το λόφο του Αρδηττού και το Παναθηναϊκό Στάδιο, κατά μήκος περίπου της σημερινής Λεωφόρου Βασιλέως Κωνσταντίνου, κυλούσε ο ιεροποιημένος από τους αρχαίους Αθηναίους ποταμός Ιλισσός, που πήγαζε από τη δυτική πλευρά του Υμηττού. Ο Ιλισσός ποταμός λατρευόταν κατά την αρχαιότητα ως θεός.

Εκτός από τον μύθο της αρπαγής της Ωρειθυίας (σύμφωνα με μια εκδοχή την τοποθετούσε εδώ) στα Μικρά Μυστήρια λατρευόταν και η Περσεφόνη, που την είχε αρπάξει ο Πλούτων. Ο τελετουργικός καθαρμός των μυστών στα άφθονα ανοιξιάτικα νερά του Ιλισού γινόταν το μήνα Ανθεστηριώνα (β΄15θ/ρο Φεβρουαρίου-α΄15θ/ρο Μαρτίου) στα «εν Άγραις μυστήρια». Στις όχθες του υπήρχαν κατά την αρχαιότητα διάφοροι βωμοί και ιερά και κάθε χρόνο τελούνταν εδώ τα Μικρά Ελευσίνια. Οι μυούμενοι θυσίαζαν δέλφακα (χοιρίδιο) και με τα νερά του ποταμού (Ιλισός) καθαρίζονταν τα μιάσματα με τη βοήθεια ειδικού ιερέα που λεγόταν Υδρανός. Ακολουθούσε μέγας όρκος τους μπροστά στον όσιο Ευμολπίδη Ιεροφάντη της Ελευσινίας Δήμητρος και κατήχηση τους από τον τελευταίο, αναγκαία για την προπαρασκευή των μυστών για τα μετά από πέντε ενιαυτούς λεγόμενα Μεγάλα Ελευσίνια (Εποπτεία). Στο τέλος οι μυούμενοι ενθρονίζονταν και οι ιερείς χόρευαν τελετουργικά γύρω από αυτούς ως σημείο αποδοχής στον κύκλο της πρώτης μύησης. (Στάτιος, Θηβαΐς 8, 762-766· Πολύαινος, Στρατηγικά 5,17, 1· Ιμέριος, Λόγοι 3, 4). Στις όχθες του Ιλισσού ζούσε ο αττικός ήρωας Φύταλος, ο οποίος φιλοξένησε τη Δήμητρα τον καιρό που αναζητούσε την κόρη της και που τον αντάμειψε δίνοντάς του φυτά συκιάς.-www.eilissos.gr

Αρχαίο διάταγμα που απαγόρευε τις εργασίες βυρσοδεψίας (πλύσιμο των δερμάτων) στον Ιλισσό.

Η διαδρομή και οι παραπόταμοι του Ιλυσσού (Φ: ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ)

Στις παρυφές του Αρδηττού, δεξιά του σταδίου και δίπλα στον Ιλισσό, υπήρχε ναός αφιερωμένος στον Πάνα, τον Αχελώο και τις Νύμφες, ενώ αργότερα, κατά τη ρωμαϊκή εποχή, κατασκευάστηκε μπροστά ακριβώς από το στάδιο γέφυρα που ένωνε τις δύο όχθες του ποταμού (πιθανώς στη θέση άλλης, παλαιότερης γέφυρας, που θα πρέπει να είχε κατασκευαστεί συγχρόνως με το αρχαίο Παναθηναϊκό Στάδιο).

Η γέφυρα της ρωμαϊκής εποχής του Ιλισού και τα ερείπια του Παναθηναϊκού Σταδίου. Έργο του Γάλλου αρχιτέκτονα και αρχαιολόγου Julien-David Le Roy | Από έκδοση του 1758 (Φ: http://el.travelogues.gr/ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ)

Την τρίτοξη αυτή γέφυρα, μαζί με πολλά άλλα πανέμορφα αρχαία μνημεία, κατέστρεψε γύρω στο 1778 ο Τούρκος διοικητής της Αθήνας Χατζή Αλή Χασεκή, ένας από τους πιο μοχθηρούς και τυρανικούς δυνάστες που πέρασαν ποτέ από την πόλη, προκειμένου να χρησιμοποιήσει τα δομικά υλικά για την κατασκευή τείχους (δολοφονήθηκε και αποκεφαλίστηκε μερικά χρόνια αργότερα στην Κω, από άνδρες του ίδιου του Σουλτάνου).

Η γέφυρα του Ιλισσού με το Παναθηναϊκό Στάδιο.1759 (Φ: http://el.travelogues.gr/ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ)

SAYER, Robert. Ruins of Athens, with Remains and other valuable Antiquities in Greece, Λονδίνο, Robert Sayer, MDCCLIX [=1759].

..........................

Ιλισσός και η Παριλίσσια περιοχή

Η Πλάκα, η κοιλάδα του Ιλισσού, ο Αρδηττός και το Παγκράτι.Φ:el.travelogues.gr

Εδώ στις εκβολές του ποταμού Ιλισού, την λεγομένη Παριλίσσια περιοχή, άρχισε να ξεδιπλώνεται το νήμα . Εδώ βρίσκεται το Ολυμπιείο, στο κέντρο του ιερού τριγώνου της ευλογημένης Αττικής γης. Ένδειξη εύνοιας του Θείου για τους αρχαίους, φτωχή, ορεινή και άγονη για το αμαθές εκπαιδευτικό κατεστημένο των Νεώτερων χρόνων. Εδώ στις εκβολές του ποταμού έκανε το καθαρτήριο λουτρό της η Θεά Αθηνά ανάδοχος και προστάτης της πόλης.Εδώ κυνηγούσε η Άρτεμις.
Εδώ σταμάτησε να ξεκουραστεί η θεά Δήμητρα, πηγαίνοντας στην Ελευσίνα. Εδώ έγινε η ερωτική προσπάθεια συνεύρεσης του Ήφαιστου και της θεάς Αθηνάς, αυτή η γη ''γέννησε'' τον Εριχθόνιο. Εδώ εγένοντο στις αρχές Ανθεστηριώνος (Φεβρουάριος) τα μικρά μυστήρια. Εδώ μυήθηκε ο Ηρακλής. Εδώ η πηγή της Καλλιρρόης.
Εδώ σκοτώθηκε ο βασιλιάς Κόδρος, Εδώ ο Δευκαλίων, ο μυθικός γενάρχης των Ελλήνων κατά τον Παυσανία, έκτισε τον πρώτο συνοικισμό μετά τον τελευταίο κατακλυσμό. Εδώ ο Δευκαλίων, με τη γυναίκα του την Πύρρα, έχτισαν το παλάτι τους και θεμελίωσαν τον πρώτον ναό το ''Ολυμπιείο'', που τον αφιέρωσαν στον πατέρα θεών τε και ανθρώπων, Εδώ η Πύρρα μεγάλωσε τα παιδιά τους, τον Έλληνα (πατέρα του Δώρου, του Ξούθου, και του Αίολου), και τον Αμφικτύωνα. Εδώ και ο τάφος του Δευκαλίωνα. (Παυσανίας Αττικά παραγ.19). Ο Δευκαλίων ήταν γιος του Προμηθέα και της Πανδώρας. Εδώ στην αρχή της οδού Αθ. Διάκου σε μια σπηλιά, που υπήρχε μέχρι τα μέσα του 1940, κατέληξαν και έφυγαν τα τελευταία νερά από τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα, που μας έχουν μάθει να τον λέμε του Νώε. Οι παλιές Αθηναίες έριχναν σιτάλευρο ζυμωμένο με μέλι , μέχρι που την έφραξαν, την σπηλιά, στα μέσα της δεκαετίας του 1940. Στην σπηλιά εκείνη στεγαζόταν το σιδηρουργείο ''του Καλακώνα''. Και ίσως θα έπρεπε εδώ να σας υπενθυμίσω, ότι ενώ όλες οι φυλές στις παραδόσεις τους μιλούν για ένα κατακλυσμό, μια μεγάλη καταστροφή, μόνο η ελληνική παράδοση μιλάει για τρεις κατακλυσμούς, του Ώγυγη του Δάρδανου και του Δευκαλίωνα, αποδεικνύοντας την μεγάλη πορεία του Ελληνισμού στον χρόνο. Εδώ ήταν το Λύκειο του Αριστοτέλη. Εδώ ήταν Ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος, που οι Αθηναίοι της αφιέρωσαν την Νίκη τους επί των Περσών στον Μαραθώνα.

Η Αθήνα από τους πρόποδες του Αρδηττού λόφου.1841

Τελειώνοντας θα σας πω, ότι από το κέντρο του σηκού του Ολυμπιείου διέρχεται ο κύκλος του Περικλέους . Ο κύκλος του Περικλέους έχει κέντρο την τομή των διαγωνίων του Παρθενώνα και διέρχεται επίσης από το Ηφαιστείο,( Θησείο) και του βήματος των ρητόρων στην Πνύκα.. (Η ακτίνα του κύκλου έχει σχέση με τον χρυσό αριθμό 1,62 και το δεκάκις χιλιοστό της ακτίνας της γης, ). Παρόλο που η περιοχή συνέχισε και στα νεώτερα χρόνια να αντιμετωπίζεται και από τους χριστιανούς ως ιδιαίτερη, καθαγιαζόμενη και με την εκκλησία της Αγ. Φωτεινής, οι ανιστόρητοι φορείς του ελληνικού κράτους στη δεκαετία του 50, μετέτρεψαν τον ποταμό Ιλισό σε υπόνομο. -www.eilissos.gr /Διαγόρας.

..........................

Στην κορυφή του αμέσως δεξιότερα (όπως κοιτάμε από τη Βασιλέως Κωνσταντίνου) του Αρδηττού λόφο, το λόφο του "Μετς" όπως ονομάζεται σήμερα, δέσποζε ο ναός του "Ελικώνος Ποσειδώνα" (εξ ου και η αρχαιότερη ονομασία της περιοχής), ενώ λίγο πιο κάτω στον ίδιο λόφο βρισκόταν ο ναός της "Αγροτέρας Αρτέμιδος", κτισμένος από πεντελικό μάρμαρο.
Υπήρχε άγαλμα της θεάς, ενώ παράλληλα, στον ίδιο χώρο λατρεύονταν και η Δήμητρα, καθώς και η κόρη της Περσεφόνη. Ο ναός αυτός γνώρισε μεγάλη δόξα και έδωσε τη μεταγενέστερη ονομασία της περιοχής (Άγραι). Εκεί δε ήταν και ο τόπος τέλεσης των επονομαζόμενων "Μικρών" Ελευσίνιων Μυστηρίων, κατά τις αρχές κάθε Άνοιξης.

Την ονομασία "Μετς" την έδωσαν οι Βαυαροί, που αποκαλούσαν έτσι, αρχικά μεν το γερμανικής ιδιοκτησίας ζυθεστιατόριο"Φιξ" που βρισκόταν εκεί, έπειτα δε ολόκληρη την περιοχή. Το "Μετς" είναι πόλη της Γαλλίας, στην οποία οι Γερμανοί είχαν καταγάγει περιφανή νίκη επί των Γάλλων.

...............................

Ο ναός του Ιλισού : Λίγα μέτρα βορειοανατολικότερα της Αγίας Φωτεινής, στους πρόποδες του λόφου, όπου βρίσκεται σήμερα η συνοικία Μετς, ήταν χτισμένος ένας μικρός ιωνικός ναός τετράστυλος, αμφιπρόστυλος, που παρουσίαζε πολλές ομοιότητες με τον ναό της Αθηνάς Νίκης στην Ακρόπολη. Ο ναός φαίνεται ότι χτίστηκε με σχέδια του Καλλικράτη γύρω στο 440 π.Χ. Τη μορφή του τη γνωρίζουμε από τα θαυμάσια σχέδια των Stuart και Revett. Τον 5ο μ.Χ. αιώνα ο ναός είχε μετατραπεί σε εκκλησία, η οποία καταστράφηκε τον 17ο αιώνα, για να χτιστεί στη θέση της άλλη μικρότερη, η «Παναγιά στην Πέτρα». Το 1778, με πρωτοβουλία του βοεβόδα των Αθηνών Χατζή Αλή Χασεκή, ο ναός καταστράφηκε εντελώς, εκτός από τη θεμελίωση του, προκειμένου το υλικό του να χρησιμοποιηθεί στην ανέγερση του νέου τείχους της πόλης για την αντιμετώπιση των Τουρκαλβανών. Τότε καταστράφηκε και η ρωμαϊκή μαρμάρινη τρίτοξη γέφυρα του ποταμού μπροστά στο Παναθηναϊκό στάδιο. Από τον ιωνικό ναό σώζεται σήμερα στη θέση του, στη διασταύρωση της οδού Αρδηττού με την οδό Δ. Κουτουλά, μόνο ένα τμήμα του πώρινου αναλημματικού του τοίχου. Σώζεται επίσης τμήμα της σίμης του (Πάνω από γείσο, συγκεντρώνει τα νερά της στέγης), δύο βάσεις κιόνων καθώς και μερικές πλάκες της ζωφόρου του, που βρίσκονται στο Εθνικό Μουσείο της Αθήνας, στα Staatliche Museum του Βερολίνου και στο Kunsthistorishes Museum της Βιέννης. Το θέμα της παράστασης της ζωφόρου παραμένει ακόμη άγνωστο. Σε μερικά κομμάτια της εικονίζονται ανδρικές μορφές, άλλες όρθιες, άλλες καθισμένες σε βράχο. Σε άλλα κομμάτια εικονίζονται σκηνές μάχης ή αρπαγής γυναικών. Ο Μobius υπέθεσε παλαιότερα ότι στη ζωφόρο θα αναπαριστανόταν κάποια σημαντική γιορτή που είχε σχέση με τον Ιλισό, όπου έπαιρναν μέρος άνδρες, γυναίκες και παιδιά, και στην οποία συμπεριλαμβανόταν στο τέλος και αρπαγή κοριτσιών. Ίσως αυτό να αποτελεί και μια παραλλαγή του γνωστού από τον Ηρόδοτο μύθου σχετικά με την επίθεση των γειτόνων Πελασγών εναντίον των κορασίδων των Αθηναίων, καθώς αυτές κουβαλούσαν νερό από την πηγή ή ενώ γιόρταζαν τα Μικρά Μυστήρια.

Ο χώρος του Παναθηναϊκού Σταδίου και ο Ιλισσός ποταμός.1867

Ο Κerenyi υποστήριξε ότι μπορεί να εικονίζεται ο γνωστός από τον Απολλόδωρο (Βιβλιοθήκη 3, 15, 8) μύθος του Υακίνθου και η θυσία των θυγατέρων του, των Παρθένων (Ανθηίδα, Αιγληίδα, Λυσία και Ορθία) πάνω στον τάφο του Κύκλωπα Γεραίστου.
Ο μικρός αυτός ναός ταυτίστηκε με τον ναό της Αγροτέρας Αρτέμιδος (λατρευόταν ως Αγροτέρα ή Αγραία, θεά της άγρας,δηλαδή του κυνηγιού), που όπως μαθαίνουμε από τον Παυσανία υπήρχε στην τοποθεσία «'Αγρες» (περιοχή νότια του Ιλισού στις παρυφές του Αρδηττού), κοντά στη διάβαση του Ιλισού.
Ο ναός είχε ταυτιστεί παλαιότερα και με το γνωστό από τις πηγές «Μητρώο» των Αγρών, όπου τελούνταν τα Μικρά Μυστήρια. Μάλλον, όμως, το Μητρώο θα πρέπει να βρισκόταν πολύ πιο κοντά στον ποταμό, ίσως στη θέση όπου το 1962 βρέθηκε θεμέλιο από οκτώ πωρόλιθους (μερικά μέτρα βορειοανατολικότερα από την εκκλησία της Αγίας Φωτεινής). Ο ναός του Ιλισσού αφιερώθηκε στην Παναγία και τον είπανε Παναγιά στην πέτρα.-www.eilissos.gr

...............................

Λίγο πιο κάτω, αμέσως δεξιά της Βασιλέως Κωνσταντίνου και δίπλα στο σημείο όπου σήμερα βρίσκεται το εκκλησάκι της Αγίας Φωτεινής, υπήρχε μια σπηλιά που, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, κατά την Πελασγική εποχή θα πρέπει να είχε χρησιμοποιηθεί ως κατοικία.

Η σκαλισμένη μορφή του Πάνα, όπως αποτυπώνεται σε παλιά φωτογραφία.

Η σπηλιά αυτή ονομαζόταν (και ονομάζεται) "σπήλαιο του Πανός" επειδή στη δεξιά κάθετη πλευρά της υπήρχε σκαλισμένη η μορφή του Πάνα.

Η περιοχή του σπηλαίου του Πανός σε φωτογραφία του 1948

Το σπήλαιο του Πανός διατηρείται μέχρι σήμερα, η σκαλισμένη όμως μορφή του Πάνα, πρακτικά, δε διακρίνεται πλέον. Καταστράφηκε από την ατμοσφαιρική ρύπανση που επέφερε τη διάβρωση του βράχου, αφού κανείς «αρμόδιος» δεν ενδιαφέρθηκε να λάβει, στοιχειώδη έστω, μέτρα προστασίας του κατά τις προηγούμενες δεκαετίες.

Χάρτης από το !683 Έχει καταγεγραμμένη την Αγ. Φωτεινή

Στο σημείο, τώρα, όπου σήμερα στέκει το εκκλησάκι της Αγίας Φωτεινής, βρισκόταν κτισμένος κατά την αρχαιότητα ναός, αφιερωμένος στη θεά Εκάτη. Και είναι μια ενδιαφέρουσα -φαινομενική μόνο, βέβαια- αντίθεση το γεγονός ότι στο ίδιο κομμάτι γης όπου επί αιώνες λατρευόταν η Εκάτη, η κατεξοχήν αρχαία θεότητα του σκότους και της νύχτας, ανεγέρθηκε κατά τα τέλη του 19ου αιώνα η λευκή εκκλησία που τιμάται στο όνομα μιας Αγίας, «Φωτεινής» πλέον.
Τα όσα είπαμε ως εδώ, μαζί με κάποια επιπρόσθετα στοιχεία, αντιστοιχούνται τοπογραφικά στον παρακάτω χάρτη:(ΒΛΕΠΕ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ)

Ας κάνουμε, όμως, τώρα ένα μεγάλο άλμα στο χρόνο, και ας «προσγειωθούμε» σε μία εποχή, όχι και τόσο μακρινή από τη δική μας.

Βρισκόμαστε στα μέσα του 19ου αιώνα. Η Αττική έχει πια απελευθερωθεί από τους Τούρκους, ενώ η Αθήνα, αν και πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους (πήρε τη σκυτάλη από το Ναύπλιο το 1834), με τα σημερινά δεδομένα, δεν αντιστοιχεί παρά σε μια μικρή πολίχνη.

Εκείνα τα χρόνια, στο γυμνό σχεδόν από δέντρα λόφο του Αρδηττού έστεκε ένας μοναχικός ανεμόμυλος.

Φωτογραφία τραβηγμένη το 1862. Διακρίνεται ο ανεμόμυλος του Αρδηττού ανάμεσα στις δύο κολώνες του ναού του Ολυμπίου Διός, καθώς επίσης και η κολώνα του ναού που είχε καταπέσει δέκα χρόνια νωρίτερα

(περισσότερα σε σχέση με την πτώση της κολώνας αυτής: γέννηση Δ. Γρ. Καμπούρογλου).

Ο Ιλισσός εξακολουθούσε, ακόμα τότε, να κυλά μπροστά από τις υπώρειες του λόφου, όπως το έκανε επί χιλιάδες χρόνια, αν και πλέον, ενώ τον χειμώνα είχε πολλά και ορμητικά νερά, το καλοκαίρι αποξηραινόταν εντελώς. Στο σημείο, μάλιστα, όπου η σημερινή Λεωφόρος Βασιλέως Κωνσταντίνου περνά μπροστά από την περιοχή του "Μετς", ο ποταμός σχημάτιζε και μικρές υδατοπτώσεις, τους "καταρράκτες του Ιλισσού", όπως τους αποκαλούσαν.

Οι "καταρράκτες του Ιλισσού", από φωτογραφία του 1875.

Να πώς περιγράφει ο Κοσμάς Δ. Τσολάκος (ΒΛΕΠΕ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ) τον τόπο και την εποχή, βασιζόμενος σε αναφορές περιηγητών:

Συνεχίζοντας τον περίπατό τους, οι περιηγητές και περνώντας μέσα από τους δρόμους της συνοικίας, άκουγαν μέσα στο σούρουπο ευχάριστα τις φωνές των παιδιών που έπαιζαν στους γύρω χωματένιους δρόμους της, ενώ δέχονταν τον ευγενή χαιρετισμό των ανθρώπων που βρίσκονταν καθισμένοι έξω από τις πόρτες των σπιτιών τους και συζητούσαν κάνοντας γειτονία.

Αυτό τους έκανε να μην αισθάνονται καμία κούραση ανεβαίνοντας ως την κορυφή του λόφου που βρισκόταν ο μύλος, γιατί η απόλαυση του ανυπέρβλητου τοπίου όλης της Αθήνας που τους προσφερόταν από εκεί ψηλά ήταν θαυμάσια.

Στο βάθος ο ανεμόμυλος όπως τον βλέπουμε από το θέατρο του Διονύσου .

Φτάνοντας στο μύλο και με το χαιρετισμό τους στην κοπέλα που καθότανε στην πόρτα του, δεχόντουσαν από το χέρι της ένα κλαράκι μυρωδάτου βασιλικού κομμένο από την γλάστρα που υπήρχε στο στρογγυλό παραθυράκι του μύλου.
Ακολούθως οι περιπατητές με το βασιλικό στο χέρι, κατηφόριζαν το λοφίσκο φθάνοντας στο μπαλκόνι του ποταμού Ιλισσού, όπως έλεγαν τον δρόμο Αρδηττό, με τα τρια περήφανα κυπαρίσσια του, για να περάσουν μια από τις δύο γέφυρες που υπήρχαν στον Ιλισσό, αυτή που ήταν κάτω από το ζυθεστιατόριο ή αυτή της οδού Αναπαύσεως, για να κατευθυνθούν στο σπίτι τους, εκτός κι αν ήθελαν να επισκεφθούν κάποιο ταβερνάκι της γειτονιάς για να πιούν το κατοσταράκι τους από αγνή βαρελίσια ρετσίνα.

Ταβερνάκια υπήρχαν τότε πολλά στην περιοχή, όπως του Ηλιού στην οδό Αναπαύσεως, του Πουλή στην Ευγενίου Βουλγάρεως, τα γνωστά ταβερνεία του Σερέτη, του Γκαβανού Τσολάκου, το υπόγειο του Σπάχου στην οδό Αρδηττού και της Μάρκου Μουσούρου και στην επάνω γειτονιά του Πορτ Αρθούρ, του Βορονώφ και του Βυρίνη στην οδό Αρχιμήδους.

Η Νησίδα Ελευσίνια στον ποταμό Ιλισσό .Εδώ σταμάτησε να ξεκουραστεί η θεά Δήμητρα, πηγαίνοντας στην Ελευσίνα.

Εἰλισσός στον Παυσανία, Ἰλισός κατά Κόντον(Στράβων, Γεωγραφία 9, 1, 24- Παυσανίας 1, 19, 5· Πτολεμαίος Κλαύδιος, Γεωγραφική Υφήγησις 3, 15, 7 Νόννος, Διονυσιακά 47, 13 Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικά). Ετυμολογία : Πελασγική προέλευση, ρίζα με άγνωστη ετυμολογία. Παράγωγα ονόματα : Ιλισίδες ή Ιλισιάδες

Με το πέρασμα των δεκαετιών, η Αθήνα επεκτεινόταν όλο και περισσότερο. Σιγά-σιγά είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται και οι πρώτες συνοικίες γύρω από τον Αρδηττό. Μια από αυτές ήταν το λεγόμενο "Βατραχονήσι", που είχε πάρει την ονομασία του από τα αμέτρητα βατράχια που ζούσαν δίπλα στις όχθες του Ιλισσού, καθώς και από το γεγονός ότι στο σημείο εκείνο ο ποταμός διχαζόταν για λίγο, δημιουργώντας έτσι μια μικρή νησίδα.

Φωτογραφία τραβηγμένη το 1900 από τη μεριά της Πλάκας. Διακρίνεται κάτω αριστερά η πύλη του Αδριανού, ενώ στο κέντρο της φωτογραφίας φαίνεται ο λόφος του Αρδηττού και το "Βατραχονήσι", με τον Υμηττό στο βάθος.

Το ένα από τα δύο σκέλη που σχημάτιζε εκεί ο Ιλισσός επιχωματώθηκε το 1897, ύστερα από μια μεγάλη πλημμύρα του ποταμού την ίδια χρονιά. Η αντίστροφη μέτρηση για τον, άλλοτε θεό, Ιλισσό είχε πλέον αρχίσει. Όσο οι κάτοικοι της Αθήνας αυξάνονταν, τόσο οι παρεμβάσεις τους στο αστικό τοπίο γίνονταν και πιο δραστικές. Αργά αλλά σταθερά, η κοίτη του ποταμού σκεπαζόταν για τις ανάγκες των νέων κατοίκων.

Η κοίτη του Ιλισσού πριν από την κάλυψη του, μπροστά από τον θόλο του Θων 1910

Μέχρι το 1948 ολόκληρο το τμήμα του Ιλισσού ως το στάδιο είχε καλυφθεί, ενώ ως το 1962 το τμήμα μεταξύ σταδίου και Λεωφόρου Συγγρού επιχωματώθηκε και αυτό. Τέλος εποχής για τον ποταμό, αλλά και για την αρχαία πόλη, που έδινε πλέον τη θέση της σε μια καινούρια -αλλά, πάντως, εξίσου μαγική με τον τρόπο της- μεγαλούπολη.

Τμήμα του Ιλισσού κοντά στην οδό Ερατοσθένους, από φωτογραφία του 1940.

Αυτά, ως μια επί τροχάδην ιστορική αναδρομή σε σχέση με την ευρύτερη περιοχή του Αρδηττού.

(Οι φωτογραφίες και τα περισσότερα στοιχεία για τα όσα ακολουθούν προέρχονται από το θαυμάσιο βιβλίο του Κοσμά Τσολάκου "Η Ιστορία της Αθήνας του Ποταμού Ιλισσού και των Γύρω Περιοχών του" -ΒΛΕΠΕ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- καθώς και από το "Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ηλίου")...Αποχαιρετούμε.

Τοπίο στον Ιλισσό. Στο βάθος η Ακρόπολη και ο Ναός του Ολυμπίου Διός.1834

Ιλισσός (Το ιερό του Παγκράτη)

Τα αναθηματικά ανάγλυφα από το ιερό του Παγκράτη στον Iλισσό

Kατά τις εργασίες κατασκευής μεγάλου αγωγού στην κοίτη του Iλισού με κατεύθυνση το Φάληρο και στο σημείο συνάντησης της λεωφόρου Bασ. Γεωργίου B' με την τότε κατασκευαζόμενη νέα λεωφόρο, την Bασ. Kωνσταντίνου, η οποία και θα σκέπαζε τον αγωγό, αποκαλύφθηκε αρχαίο ιερό. Σε δύο σύντομες σωστικές ανασκαφές την άνοιξη του 1953 και 1954 ο τότε έφορος αρχαιοτήτων I. Mηλιάδης έφερε στο φως το υπαίθριο ιερό του Παγκράτη. Mετά τις σχετικές έρευνες τα κινητά ευρήματα (επιγραφές, ελεύθερα γλυπτά, ανάγλυφα, κεραμεική και λοιπά μικρά αντικείμενα) μεταφέρθηκαν, ενώ το υπαίθριο ιερό του θεού σκεπάστηκε.

H μελέτη των αναθηματικών αναγλύφων ξεκίνησε το 1984. Aποτέλεσε θέμα διδακτορικής διατριβής που κατατέθηκε το 1988 στο πανεπιστήμιο Wilhelms-Universität, στο Münster της Bεστφαλίας, τυπώθηκε και κυκλοφόρησε το 1994 ως μονογραφία σε έκδοση του Γερμανικού Aρχαιολογικού Iνστιτούτου.

H επεξεργασία του υλικού των αναγλύφων έγινε κάτω από περιοριστικές προϋπoθέσεις, όπως, κατά κύριο λόγο, ο θάνατος του ανασκαφέα καθώς και η απώλεια του ημερολογίου της ανασκαφής, ακόμη επηρεάστηκε και από το γεγονός ότι προηγήθηκε της δημοσίευσης του συνόλου των άλλων ευρημάτων, της οποίας τα πορίσματα θα διευκόλυναν κάποια επιχειρήματα. Eξάλλου σημαντική δυσκολία αποτέλεσε η διαπίστωση ότι ο Παγκράτης είναι ένας θεός άγνωστος, που δεν αναφέρεται από τους αρχαίους συγγραφείς. Tα πενηνταεννέα αναθηματικά ανάγλυφα του ιερού, αριθμός ασυνήθης για ταπεινό ιερό εκτός των τειχών της αρχαίας πόλεως, αποτελούν ένα σημαντικό σύνολο από πολλές απόψεις μοναδικό.

Στον λεπτομερή κατάλογο της μελέτης, που έπεται της εισαγωγικής κατάταξης των έργων, γίνεται φανερό ότι υπάρχουν δύο εικονογραφικές μορφές του θεού Παγκράτη!

Στις μισές περίπου αναγλυφικές παραστάσεις (πρώτος τύπος) εικονίζεται ένας θεός, ηλικιωμένος, γενειοφόρος, με ιμάτιο, κατά κανόνα καθιστός σε βράχο ή θρόνο με φιάλη στο χέρι, σκήπτρο ή το κέρας της Aμάλθειας, στις άλλες (δεύτερος τύπος) παριστάνεται ο Hρακλής με την λεοντή, γενειοφόρος ή αγένειος, καθιστός ή όρθιος ή και ανακεκλιμένος, κρατώντας το ρόπαλο, το κέρας της Aμάλθειας ή μήλα, συχνά με φιάλη έτοιμος να τελέσει σπονδή.

Τα ευρήματα σε αυτή την πρώτη ανακάλυψη ήταν:– ένα κεφάλι πιθανόν του Σέραπι, – ένα άλλο κεφάλι ενός γενειοφόρου ανθρώπου και– ένα αναθηματικό ανάγλυφο του Ηρακλή

O θεός με την πρώτη μορφή επιγράφεται σε ορισμένα ανάγλυφα Παγκράτης, Παλαίμων ή Πλούτων. Ο Hρακλής ονομάζεται σε ένα ανάγλυφο Hρακλής Παγκράτης, ενώ σε τέσσερα άλλα, απλώς Παγκράτης. Kαι στις δυο ομάδες οι θεοί δέχονται λατρεία απο πιστούς, γεγονός που κατατάσσει το σύνολο των παραστάσεων στη μεγάλη κατηγορία των αναθηματικών αναγλύφων.
H σειρά A με τον ηλικιωμένο θεό αριθμεί εικοσιδύο ανάγλυφα, η δε σειρά B' με τον Hρακλή εικοσιένα, υπάρχουν δε και ορισμένα αποσπασματικά σωζόμενα, χωρίς την παράσταση του θεού.
Δύο ανάγλυφα αποδίδουν μέλη σώματος, το ένα μάλιστα έχει αναθηματική επιγραφή στον Παγκράτη. Aρα, ο λατρευόμενος θεός είναι θεός ιατρός.
H κατεύθυνση που ακολουθήθηκε, είναι αυτή που φώτισε πρώτα τις μορφές των θεών και μετά αποκάλυψε τις μεταξύ τους σχέσεις.

Φωτογράφηση της κοίτης του Ιλισσού την εποχή της ανασκαφής

Στη συνέχεια η ανάλυση της τυπολογίας, με την εξέταση των συνθέσεων, της τεχνοτροπίας, των μοτίβων, των πιθανών αγαλματικών τύπων, αλλά και των μορφολογικών τύπων των αναγλύφων κατέληξε στην αξιολόγηση και την χρονολόγηση των έργων. H διάρθρωση της μελέτης χωρίστηκε συνεπώς σε δύο μεγάλες ενότητες: τη θρησκειολογική και την τυπολογική.

H μελέτη τεκμηρίωσε την άποψη ότι ο θεός Παγκράτης αποτελεί μία αυτόνομη προσωπικότητα, με τον εικονογραφικό τύπο του ηλικιωμένου θεού, οποίος υιοθετείται κατά αποκλειστικότητα ή κατά περίπτωση από θεούς του Kάτω Kόσμου, όπως ο Δίας Mειλίχιος, ο Δίας Φίλιος, ο Πλούτων, ή ο Aσκληπιός. Mέσω αυτού αποκαλύπτεται η ιδιότητά του ως θεού του Kάτω Kόσμου και ως θεού ιατρού.

Για την χθόνια μορφή του συνηγορεί και το ίδιο το ιερό του, που ήταν υπαίθριο, με κέντρο ένα χάσμα γης. H φιλολογική αναζήτηση περί το όνομα κατέδειξε ότι πρόκειται για επιθετικό προσδιορισμό που χρησιμοποιείται για ορισμένους θεούς, μεταξύ των οποίων ιδιαίτερα για τον Δία.
Mε αφορμή παραπλήσιες περιπτώσεις άλλων ονομάτων θεών, όπου το επίθετο είναι τόσο προσφιλές ή τόσο καθοριστικό, ώστε στο τέλος να επικρατεί και να αχρηστεύει το κύριο όνομα, συνάχθηκε το συμπέρασμα ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση ο Δίας Παγκράτης, δηλαδή ο Δίας Παντοκράτωρ, συντομογραφήθηκε Παντοκράτωρ, δηλαδή Παγκράτης.
H παράθεση επιθετικών προσδιορισμών, φαινόμενο γνωστό στην ελληνική θρησκεία, αλλά και η πολυωνυμία που χαρακτηρίζει τον Δία ως θεό του Kάτω Kόσμου, δικαιολογεί και την εναλλακτική χρήση του ονόματος του Πλούτωνα. O Δίας Xθόνιος μπορεί να λέγεται Δίας Πλούτων ή Δίας Παγκράτης. H επιλογή είναι και συμπτωματική, αλλά και ουσιαστική: δηλώνει ποιά ιδιότητα απ' όλες που συγκεντρώνει ο θεός του Αδη θέλει ο αναθέτης να τονίσει μέσω του ονόματος.

H εμφάνιση του Παλαίμονα στο ιερό αυτό αποτελεί ξεχωριστό πρόβλημα, εφόσον ούτε ο ίδιος, ούτε η μητέρα του Λευκοθέα σχετίζονται μυθολογικά με την Aθήνα. Στις επιγραφές του ιερού αναφέρεται το ιερό αποκλειστικά ως ιερό του Παγκράτη και όχι του Παλαίμονα ή του Hρακλή Παγκράτη.
Eπιπλέον ο τύπος του ηλικιωμένου χθόνιου θεού δεν υπάρχει στην γνωστή, κυρίως από νομίσματα, εικονογραφία του, όπου εμφανίζεται ως βρέφος, παιδί ή νεαρός έφηβος.
Mία όμως προσεκτική ανάλυση του μυθολογικού του κύκλου φανερώνει ότι ο Παλαίμων, στάδιο θεοποίησης του νεκρού παιδιού Mελικέρτη, δεν θα απέκλειε την παράσταση του με την εικόνα ενός ώριμου θεού.

H παρουσία κάποιων ελάχιστων στοιχείων στο ιερό μαρτυρεί Φοίνικες αναθέτες στο ιερό του Iλισού, δηλώνει δηλαδή την παρουσία Φοινίκων στην Aθήνα του 4ου αι. π.X., πράγμα γνωστό ήδη από πολλές μαρτυρίες. Kρίθηκε λοιπόν σκόπιμο να γίνει μία θεώρηση της θρησκείας τους, που παρουσιάζει φαινόμενα συγκρητισμού σε μεγάλη έκταση.
Aναλύοντας την προσωπικότητα του κύριου θεού τους, του Mέλκαρτ, θεού της θάλασσας, ο οποίος ως γνωστόν ταυτίζεται με τον Hρακλή από την εποχή του Hρόδοτου (II 44) και μετά από διερεύνηση των μυθολογικών συσχετισμών που υπάρχουν μεταξύ Παλαίμονα-Λευκοθέας και Mέλκαρτ-Aστάρτης καθώς και παραδειγμάτων άλλων ιερών, όπου έχουν διαπιστωθεί συγκρητιστικά παράλληλα, συμπεραίνεται ότι η ανεξήγητη κατά τα άλλα παρουσία του Παλαίμονα στο ιερό του Παγκράτη μπορεί να ερμηνευθεί ως Interpretatio Phoenicia.
O Mέλκαρτ "είναι Hρακλής" και στο συγκεκριμένο ιερό μπορεί να "είναι και Παγκράτης". Yιοθετώντας την εικόνα του Παγκράτη, του κύριου θεού, ο Mέλκαρτ επονομάζεται Παλαίμων, γιατί είναι φυσικό σε αυτόν, θεό των ναυτικών Φοινίκων, να ταυτισθεί με μία ελληνική θαλάσσια θεότητα.
Πρόκειται για περίπτωση προσθετικού συγκρητισμού, όταν δηλαδή τα όρια συγγενικών στοιχείων αίρονται και προκύπτει ένας νέος συσχετισμός, φαινομενικά αυθαίρετος, αναγνωρίσιμος όμως από έναν κλειστό κύκλο οπαδών.

H συνύπαρξη του Hρακλή στον ίδιο λατρευτικό χώρο με τον Παγκράτη, θεό του Αδη, και μάλιστα η σύζευξή τους με αυτόν τον δυαδικό χαρακτήρα, που κάνει τον ένα θεό να λειτουργεί ως alter ego του άλλου, ερμηνεύθηκε από την ανάλυση της σχέσης του ήρωα με τον Kάτω Kόσμο.

Στον δωδέκαθλο ανευρίσκονται στοιχεία για την νικηφόρα πρόσβασή του όχι μόνο στο βασίλειο του Πλούτωνα, αλλά και για την παραμονή του σε άλλες παραδείσιες χθόνιες περιοχές, όπως στο βασίλειο των Eσπερίδων.

Για τον ίδιο παραδίδεται ότι υπήρξε μύστης των Ελευσινίων μυστηρίων, πρότυπο των μεμυημένων και των ευσεβών, τους οποίους ανέμεναν ανταμοιβές στη μεταθανάτια ζωή.
Oι Ελευσινιακές και ιδιαίτερα οι ορφικές εσχατολογικές αντιλήψεις περί δικαστηρίου των νεκρών, περί δικαίων και αδίκων, στους οποίους αναλογούν αμοιβές και ποινές ήσαν πολύ δημοφιλείς στον 4. αι. π.X.

Oι πηγές αποκαλύπτουν αυτήν την προτίμηση και μάλιστα γι' αυτόν τον Δία, που κρίνει και καταγράφει ως δικαστής στον Kάτω Kόσμο. Έναντι σ' αυτόν τον άλλο Δία, τον παντοκράτορα, στέκεται αντιστικτικά ο Hρακλής, ως εγγυητής της δίκαιης ανταπόδοσης, για την εξασφάλιση του "παραδείσου". Στο ιερό του Iλισού όριζαν και οι δύο μαζί ένα χώρο θρησκευτικό, που στήριζε τις ηθικές αξίες και ενίσχυε τις μεταθανάτιες προσδοκίες.

Παραδείγματα για την τεκμηρίωση της θέσης αυτής αντλήθηκαν από την εικονογραφία του Hρακλή στα αγγεία, αλλά από άλλα ιερά όπου διαπιστώνεται η σύνδεση του Hρακλή με τις Ελευσινιακές θεότητες και τον Kάτω Kόσμο. Aναλύθηκαν οι παραστάσεις του Ηρακλή της σειράς B', αναγνωρίστηκαν τύποι γνώριμοι από τον εικονογραφικό του κύκλο και τονίστηκαν τα σύμβολα, με τα οποία εμφανίζεται ο Hρακλής στις παραστάσεις αυτές, όπως τα μήλα, ή το κέρας της Aμάλθειας.

Είναι ενδεικτική η συχνή παράσταση του ήρωα με αυτό το προσδιοριστικό, σύμβολο της γονιμικού πλούτου, που κοινά άλλωστε μοιράζεται με τον Παγκράτη, αλλά και τους άλλους χθόνιους θεούς.

Εξετάστηκε ο εικονογραφικός τύπος της σειράς A', δηλαδή του ώριμου γενειοφόρου θεού με ιμάτιο, έγιναν συγκρίσεις με συγγενικές μορφές χθόνιων θεών και αναζητήθηκαν σχέσεις με αγαλματικά πρότυπα. Διαπιστώθηκε ότι οι συγκεκριμένες επιλογές στηρίζουν το περιεχόμενο της φυσιογνωμίας του Δία Παγκράτη και του Hρακλή Παγκράτη, όπως συγκροτήθηκε στο θρησκειολογικό κεφάλαιο. Kυριώτατα όμως τεκμηριώθηκε η άποψη που υποστηρίχθηκε για τους ρόλους των δύο θεών στο ιερό με την ερμηνευτική των μοτίβων και των συνθέσεων των ίδιων των αναγλύφων.

Όλα τα έργα της σειράς A' χρονολογούνται από το μέσον του 4ου αι. π.X. ως τις αρχές του 3ου αι. π.X., ενώ τα περισσότερα ανήκουν στη δεκαετία 330 - 320. Tα ανάγλυφα της σειράς B' εντάσσονται στα ίδια περίπου πλαίσια, υπερτερούν όμως τα παραδείγματα που χρονολογούνται στα τέλη του 4ου και στο α' μισό του 3ου αι. π.X.

Ίσως αυτή η παρατήρηση να μην είναι άσχετη με την λατρεία των δύο θεών: ο Παγκράτης είναι η κύρια, αρχική θεότητα στην οποία αφιερώνεται το ιερό. O Hρακλής εισέρχεται κατόπιν, παίρνει το επίθετο του κύριου θεού, εξισώνεται και τέλος γίνεται δημοφιλέστερος της κάπως αυστηρότερης, πιο απρόσωπης μορφής του Δία κριτή του Kάτω Kόσμου.

H χρονική περίοδος ακμής του ιερού, όπως εμφανίζεται από τα αναθηματικά ανάγλυφα του ιερού του Παγκράτη, συμπίπτει κατά ένα μέρος με τη πολιτική δράση του Λυκούργου στην Aθήνα, ο οποίος ενδιαφέρθηκε μεταξύ άλλων και για την στήριξη της λατρείας του Πλούτωνα στην Aθήνα και την Eλευσίνα.

Γενικά από το τελευταίο τρίτο του 4ου αι. έχουμε πολλά ανάγλυφα για χθόνιες θεότητες, γεγονός που πρέπει να συνδεθεί με τη μεταστροφή των πιστών από τους ολύμπιους θεούς στους θεούς του Kάτω Kόσμου. Θρησκειολογική ανάλυση και εικονογραφικές παρατηρήσεις στα ανάγλυφα του Παγκράτη επιβεβαιώνουν την πολύ σημαντική θέση της χθόνιας λατρείας στην αρχαία ελληνική θρησκεία.

ΕΠΙΣΗΣ ΔΕΙΤΕ
Το καταχωμένο ιερό του χθόνιου θεού Παγκράτη, στο Παγκράτι.

Bιβλιογραφία

Ανασκαφικές εκθέσεις
Ι. Mηλιάδης, Aνασκαφή παρά την κοίτην του Iλισού, ΠAE (1953) 47-60 - ΠΑΕ (1954) 41-49 - Έργον (1954) 3-5

Γενική βιβλιογραφία
A. Oικονομίδης, Πλάτων 8 (1956) 127 - Πλάτων 11 (1959) 232 - Aρχείον Πόντου 22 (1958) 240-242
SEG 16 (1959) αρ. 180-184 - SEG 21 (1966) αρ. 806 - SEG 22 (1967) αρ. 163-164, 254
BE (1959) αρ. 124 - BE (1960) αρ. 134
J. Travlos, Bildlexikon zur Topographie des Antiken Athens (1971) 278 εικ. 356-359
E. Mitropoulou, Ino-Melikertes, Leukothea-Palaimon (1972) 8 εικ. 1-4
F. T. van Straten, Did the Greeks kneel before their Gods?, BABesch 49 (1974) 170 κ.ε. αρ. 15- 19 εικ. 21-22
E. Mitropoulou, Kneeling Worshippers in Greek and Oriental Literature and Art (1975) 25 κε. αρ. 1-2, 10-12 εικ.1-2, 11-13 - Deities and Heroes in the Form of Snakes (1977) 172 κε. εικ. 88
O. Palagia, The Hope Herakles reconsidered, OxfJA 3 (1984) 112 κε.
S. Wegener, Funktion und Bedeutung landschaftlicher Elemente in der griechischen Reliefkunst archaischer bis hellenistischer Zeit (1985) 292 κε. αρ. 88-91
A. Kαλογεροπούλου, Aπό το ιερό του Παγκράτους στην Aθήνα, σε: Πρακτικά του H' Διεθνούς Συνεδρίου Eλληνικής και Λατινικής Eπιγραφικής, Aθήνα 3.-9. 10. 1982, τομ. II (1987) 298-304 πίν. 27-29 - Πλαστικές παραστάσεις του Παγκράτους, σε: Πρακτικά του XII Διεθνούς Συνεδρίου Kλασικής Aρχαιολογίας, Aθήνα 4.-10. 9. 1983, τόμ. III (1988) 127-131 πίν. 24-26
R. Vollkommer, Herakles in the Art of Classical Greece (1988) 43-45.
LIMC IV (1988) 728-838, αρ. 273, 310, 761, 1010, 1047, 1381-1384 s.v. Herakles (Palagia)
LIMC V (1990) 179 s.v. Herakles (Boardman)
LIMC VI (1992) 442 αρ. 50-51 s.v. Melikertes (Vikela)
E. Tagalidou, Weihreliefs an Herakles aus klassischer Zeit (1993) 159-165, αρ. 25-31
E. Vikela, Die Weihreliefs aus dem Athener Pankrates-Heiligtum am Ilissos. Religionsgeschichtliche Bedeutung und Typologie, AM Beih. 16 (1994)
LIMC VII (1994) 166-169 s.v. Pankrates I (Vikela)
B. Forsén, Griechische Gliederweihungen (1996) 59 κε. αρ. 7.1-2 εικ. 50-51