Η ενδογαμία (ή αιμομειξία) ήταν σε γενικές γραμμές καταδικαστέα στον αρχαίο ελληνικό κόσμο των ιστορικών χρόνων, ωστόσο προκαλεί εντύπωση το ότι, για παράδειγμα, οι θεοί του Ολύμπου παρουσιάζονταν να επιδίδονται σε αυτήν (Δίας- Ήρα)- και ως εκ τούτου, τα ευρήματα πρόσφατης αρχαιογενετικής έρευνας από επιστήμονες του Ινστιτούτου Max Planck για την Εξελικτική Ανθρωπολογία, με επικεφαλής τη Δρ. Ειρήνη Σκουρτανιώτη, σχετικά με το Αιγαίο της Εποχής του Χαλκού ίσως δεν τελικά θα έπρεπε να προκαλούν τόσο μεγάλη έκπληξη.
Η έρευνα, που δημοσιεύτηκε στο Nature Ecology & Evolution. προκάλεσε έντονο ενδιαφέρον από τα ΜΜΕ λόγω της έκτασης της ενδογαμίας ως πρακτικής στη μινωική Κρήτη και τη μυκηναϊκή Ελλάδα που έφερε στο φως. Ειδικότερα, οι αναλύσεις των αρχαίων ανθρώπινων γονιδιωμάτων έδειξαν πως στην επιλογή των συζύγων έπαιζε σημαντικό ρόλο ο βαθμός της βιολογικής τους συγγένειας.
Για τους σκοπούς της έρευνας αναλύθηκαν πάνω από 100 ανθρώπινα γονιδιώματα από την περιοχή του Αιγαίου της Εποχής του Χαλκού, και τα συμπεράσματα όσον αφορά στην πρακτική των ομοαίματων γάμων, τις περιοχές όπου φαινόταν να συνηθίζεται περισσότερο και τους λόγους για αυτό είναι ιδιαίτερα ενδιαφέροντα. Στην άλλη πλευρά, υποδεικνύεται και η σημασία των μετακινήσεων των αρχαίων πληθυσμών, και των επιμειξιών που τις συνόδευαν, παρέχοντας με αυτόν τον τρόπο μια εικόνα άνευ προηγουμένου ως προς το γενετικό «ψηφιδωτό» του προϊστορικού Αιγαίου.
Απαντήσεις που δεν μπορούν να βρεθούν αλλού
Μιλώντας στη HuffPost Greece, η Δρ. Ειρήνη Σκουρτανιώτη, μεταδιδακτορική ερευνήτρια αρχαιογενετικής στο Ινστιτούτο Max Planck για την Εξελικτική Ανθρωπολογία (Λειψία) εξηγεί το επιστημονικό της αντικείμενο: «Το τμήμα στο οποίο δουλεύω -αρχικά ως διδακτορική φοιτήτρια και πλέον ως μεταδιδακτορική ερευνήτρια- εξειδικεύεται στις μοριακές αναλύσεις αρχαιολογικών οργανικών δειγμάτων με σκοπό την ανάκτηση ενός εύρους πληροφοριών που είτε δεν μπορούν να προσδιοριστούν από άλλες παραδοσιακές προσεγγίσεις, είτε μπορούν να επιβεβαιώσουν (ή να ανατρέψουν) προηγούμενες υποθέσεις και θεωρίες. Στο μεγαλύτερο μέρος του το τμήμα εστιάζει στην ανάλυση αρχαίου DNA, αλλά υπάρχουν ομάδες που δουλεύουν με πρωτεϊνες και ισότοπα από τα οποία μπορούμε να μάθουμε για την διατροφή και την μετακίνηση/κινητικότητα ενός ατόμου. Όσον αφορά στο αρχαίο DNA αυτό μπορεί να είναι ανθρώπινο, αλλά και μικροβιακό. Ειδικά στο τμήμα μας, υπάρχει μια μεγάλη ομάδα που επικεντρώνεται στην ανάλυση παθογόνου DNA και την ανακατασκευή παρελθοντικών επιδημιών».
Ο τομέας στον οποίο έχει εξειδικευτεί η ίδια είναι η πληθυσμιακή γενετική αρχαίων γονιδιωμάτων. «Συγκεκριμένα, ερευνώ από την σκοπιά της πληθυσμιακής ιστορίας πώς από την Εύφορη Ημισέληνο οι κοινωνίες εξελίχθηκαν σε αγροτικές, και ύστερα σε πρώιμες πολιτειακές. Φυσικά, η Νοτιοδυτική Ασία (Εγγύς Ανατολή) και το Αιγαίο αποτέλεσαν το πεδίο εφαρμογής της εξειδίκευσης αυτής, καθώς αυτά τα κοινωνικά εξελικτικά στάδια έλαβαν χώρα αρχικά εκεί και ύστερα σε άλλες περιοχές της Ευρώπης. Υπάρχουν αρκετές θεωρίες βασισμένες σε έναν αιώνα αρχαιολογικών ερευνών, αλλά μέχρι που ξεκίνησα το διδακτορικό μου, δεν υπήρχαν ευρείας κλίμακας αρχαιογενετικές αναλύσεις. Να τονίσω ότι θεμέλιο των αναλύσεων αυτών είναι η συνεργασία με τους αρχαιολόγους για την διατύπωση των ερωτημάτων και τον προσδιορισμό των κατάλληλων δειγμάτων για τον έλεγχο των ερωτημάτων αυτών. Για παράδειγμα, στην μελέτη του Αιγαίου ήταν πολύ σημαντικό να έχουμε δείγματα από τους πρώτους αγρότες που εποίκισαν την Κρήτη, και συλλογικούς τάφους για τον έλεγχο του βαθμού βιολογικής συγγένειας»
HuffPost Greece: Πόσο διαδεδομένη ήταν η ενδογαμία στον Ελλαδικό/ Αιγαιακό χώρο και σε ποιες περιόδους; Ποιοι θεωρείτε ότι ήταν οι λόγοι που οδηγούσαν στην υιοθέτηση αυτών των τάσεων και γιατί εμφανίζονται πιο διαδεδομένες στην περιοχή αυτή συγκριτικά με άλλες στον κόσμο κατά την ίδια περίοδο (εφόσον υπάρχουν σχετικά στοιχεία);
Δρ. Ειρήνη Σκουρτανιώτη: Τα συμπεράσματά μας ως προς την ενδογαμία προς το παρόν βασίζονται στην Εποχή του Χαλκού, γιατί είναι η περίοδος στην οποία επικεντρώθηκε η μελέτη μας και ο αριθμός των δειγμάτων είναι μεγάλος. Γόνοι ομοαίματου γάμου έχουν εντοπιστεί σε όλον τον Ελλαδικό χώρο, αλλά συγκρίνοντας την νότια Ηπειρωτική Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη όπου έχουμε τα περισσότερα δείγματα, φαίνεται ότι στα νησιά και σε μέρος της Κρήτης, η συχνότητα ήταν μεγαλύτερη.
Ξέρουμε από αρχαιολογικά όσο και γενετικά δεδομένα ότι από την Νεολιθική Περίοδο και μετά οι πληθυσμοί αυξήθηκαν και ότι υπήρχε συνέχεια κατοίκησης στις περισσότερες περιοχές. Αν σε κάποιες περιοχές οι κάτοικοι ενός οικισμού προτιμούσαν να κάνουν οικογένειες μεταξύ τους επί πολλές γενιές, αυτό που θα παρατηρούσαμε σε γενετικό επίπεδο θα ήταν ένας μικρός βαθμός χρωμοσωμικής ομοζυγωτίας σε πολλά άτομα, αφού λίγο-πολύ οι περισσότεροι κάτοικοι θα ήταν μακρινοί βιολογικοί συγγενείς μεταξύ τους.
Αυτό όμως δεν παρατηρείται στο Αιγαίο. Στο Αιγαίο αυτό που βλέπουμε είναι ότι στην ίδια περιοχή υπήρχαν άτομα χωρίς καμία ένδειξη ενδογαμίας και αρκετά με αρκετά υψηλά ποσοστά. Αυτό υποδεικνύει μια πρακτική συχνής προτίμησης γάμων μεταξύ στενότερων συγγενών. Τα αποτελέσματα μας προτείνουν ότι ο βαθμός αυτός αντιστοιχούσε σε πρώτα και δεύτερα ξαδέρφια.
Κάτι αντίστοιχο δεν έχει παρατηρηθεί σε άλλα δεδομένα αρχαίου DNA στην Ευρώπη. Το αντίθετο μάλιστα: Υπάρχουν μελέτες που έχουν αναλύσει ολόκληρα νεκροταφεία και έχουν ανακατασκευάσει γενεαλογικά δέντρα που αντιστοιχούν σε ολόκληρους οικισμούς. Έχουν βρει πολλούς συγγενείς και σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις παρατηρείται εξωγαμία γυναικών και πατρογονικότητα, δηλαδή νέα μέλη εισάγονταν στην κοινότητα και ήταν κυρίως γυναίκες. Αλλά πάντα αποφεύγονταν οι ενώσεις μεταξύ συγγενών! Από αυτήν την άποψη το Αιγαίο είναι μοναδικό, έως και αινιγματικό καθώς δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ποιοι ήταν το πλαίσιο αυτής της πρακτικής. Εικάζουμε ότι σχετίζονται με την οικονομία και την διαχείριση της γης και των καλλιεργειών, οι οποίες διέφεραν από άλλες περιοχές της Ευρώπης και ήταν πιο απαιτητικές (πχ ελαιώνες). Σίγουρα όμως δεν μπορούμε να μιλήσουμε με όρους ομάδων υψηλής κοινωνικής θέσης, εφόσον οι ταφές των ατόμων που αναλύσαμε δεν υποδεικνύουν κάτι τέτοιο. Πιστεύω όμως ότι κάποιες συνθήκες μπορεί να ενθάρρυναν περαιτέρω αυτήν την πρακτική. Παρότι τα μικρότερα νησιά και το οροπέδιο Λασιθίου στην Κρήτη δεν ήταν ποτέ αποκομμένα από τις άλλες περιοχές, η σχετική γεωγραφική τους απομόνωση ίσως να εξηγεί γιατί η ενδογαμία ήταν συχνότερη εκεί.
Υπάρχει εικόνα για το πώς επηρέασαν αυτές οι τάσεις τους πληθυσμούς σε βάθος χρόνου; (δημογραφικά, πολιτικά, κοινωνικά κλπ)
Δεν είναι πολύ σαφές. Αλλά τα αποτελέσματα από την ανάλυση επιμειξίας δείχνουν ότι οι αρχαίοι πληθυσμοί του Αιγαίου ήταν σε συνεχή επαφή με γειτονικές περιοχές από τις οποίες έγινε γενετική εισροή. Υπό αυτήν την έννοια, δεν μπορούμε να μιλήσουμε με απόλυτους όρους, π.χ., για κλειστές κοινωνίες ενδογαμίας.
Υπήρχαν ενδείξεις για τέτοιου είδους τάσεις που να έχουν προκύψει από την αρχαιολογική και ιστορική έρευνα μέχρι τώρα;
Αν δεν κάνω λάθος οι πρώτες ιστορικές αναφορές σε γάμους ανάγονται στην Γεωμετρική περίοδο και δεν προκύπτει κάτι τέτοιο. Κατά την Εποχή του Χαλκού δεν έχουμε τέτοιες ιστορικές πηγές, και οι πινακίδες Γραμμικής Α και Β ήταν καταγραφές ανθρώπων, αγαθών και συναλλαγών.
Η οικιακή αρχιτεκτονική και άλλα αντικείμενα μπορεί να παρέχουν κάποιες ενδείξεις ενδογαμίας, αλλά συχνά αυτές δεν μπορεί να είναι ισχυρές. Σε κάποιες περιπτώσεις, η γενετική συγγένεια και η ενδογαμία αποτυπώνεται στα οστά ως επιγενετικά/ μη μετρικά χαρακτηριστικά. Όμως, τέτοιες οστεοαρχαιολογικές μελέτες προϋποθέτουν καλή μορφολογική διατήρηση των κρανιακών τμημάτων και πολλά δείγματα από την ομάδα των συγγενών ατόμων για να γίνει η συσχέτιση. Με το αρχαίο DNA μπορούμε να δούμε αν οι γονείς ενός ατόμου ήταν συγγενείς και σε ποιον βαθμό, χωρίς να έχουμε το DNA των γονιών!
Το εύρημα αυτό αποτελεί ένα πολύ καλό παράδειγμα της χρησιμότητας του αρχαίου DNA. Εμείς δεν ξεκινήσαμε τη μελέτη για να προσδιορίσουμε αν υπήρχαν ομοαίματοι γάμοι στην αρχαία Ελλάδα, καθώς μια τέτοια ερώτηση δεν είχε προκύψει έως τώρα από την αρχαιολογική ανάλυση. Ήταν ένα τελείως απροσδόκητο εύρημα!
Για πόσο συνέχισαν να υφίστανται αυτές οι τάσεις στον Ελλαδικό/ Αιγαιακό χώρο;
Άγνωστο προς το παρόν. Όταν αποκτήσουμε έναν αντίστοιχα μεγάλο αριθμό δειγμάτων από την προηγούμενη περίοδο (Νεολιθική) και την επόμενη (Εποχή του Σιδήρου), θα μπορούμε να πούμε με μεγαλύτερη βεβαιότητα. Δουλεύουμε προς αυτήν την κατεύθυνση!
Φτάνοντας στο «αίνιγμα» της κατάρρευσης των πολιτισμών της Εποχής του Χαλκού: Υποθετικά μιλώντας, θα μπορούσε να υπάρχει σύνδεση με τις τάσεις/ φαινόμενα που υποδεικνύονται στην έρευνά σας;
Ναι, πιστεύω ότι υπάρχει σύνδεση αλλά όχι απαραίτητα αιτιότητα, και πρέπει να είμαστε αρκετά προσεκτικοί εδώ! Η λεγόμενη κατάρρευση των πολιτισμών τη Εποχής του Χαλκού ήταν μια περίοδος στο τέλος της τρίτης χιλιετίας π.Χ. για την οποία υπάρχουν ενδείξεις καταστροφής και εγκατάλειψης οικισμών σε πολλές περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου μέχρι την Μεσοποταμία.
Μια επικρατούσα θεωρία είναι ένα ακραίο κλιματικό γεγονός ξηρασίας το οποίο έχει μάλιστα καταγραφεί σε κάποια θαλάσσια ιζήματα στην Νότια Ασία αλλά και στην στρωματογραφία κάποιων αρχαιολογικών θέσεων στην Νοτιοδυτική Ασία. Στον Ελλαδικό χώρο υπάρχουν στοιχεία από την ενδοχώρα που δείχνουν ερημοποίηση κάποιων οικισμών και εκτενή διάβρωση του εδάφους, η οποία θα μπορούσε να είναι συνδυαστικό αποτέλεσμα κλιματικών συνθηκών και υπερεκμετάλλευσης της γης. Σε κάθε περίπτωση, η περίοδος αυτή συμπίπτει με τις πρώτες ενδείξεις γενετικής ροής στον βόρειο ελλαδικό χώρο από πληθυσμούς που ήταν βιολογικά συνδεδεμένοι με την Ευρασιατική στέπα. Μην φανταστείτε ότι πληθυσμοί ξεκίνησαν από εκεί με σκοπό να καταλήξουν στον Ελλάδικό χώρο. Ήταν μια σταδιακή διαδικασία που επηρέασε ολόκληρη την Βαλκανική χερσόνησο. Ίσως λοιπόν, η κρίσιμη περίοδος στο τέλος της τρίτης χιλιετίες να προκάλεσε πληθυσμιακές ανακατατάξεις με αποτέλεσμα και την εισροή νέων πληθυσμών από τον βορρά.
Ας περάσουμε στις μετακινήσεις πληθυσμών: Ποιοι θεωρείτε πως ήταν οι καταλύτες που προκάλεσαν τις μετακινήσεις και αναμείξεις κατά την περίοδο την οποία μελετήσατε; Γιατί παρατηρείται μεγαλύτερη ομοιογένεια στον μυκηναϊκό κόσμο σε σχέση με την Κρήτη;
Μετά από πάνω από πέντε αιώνες είναι αναμενόμενο τα γονίδια των εισερχόμενων πληθυσμών να έχουν εξαπλωθεί ομοιογενώς σε όλην την Ηπειρωτική Ελλάδα. Στην Κρήτη δεν παρατηρείται το ίδιο: τα γονίδια αυτά (ή πιο σωστά οι «γενετικές υπογραφές»), φτάνουν από τον 17ο πΧ αιώνα και μετά. Πρόκειται για την υστερομινωική περίοδο στο νησί, μια πολύ δυναμική περίοδο αναταραχών και αλλαγών κατά την οποία φαίνεται να εντάθηκε η σύνδεση με την μυκηναϊκή ενδοχώρα, και πιθανώς ο έλεγχος από αυτήν. Μελετήσαμε πολλά δείγματα από την περίοδο εκείνη και αυτό που προτείνουν είναι η συνύπαρξη και επιμειξία των ντόπιων πληθυσμών με ομάδες από την Ηπειρωτική Ελλάδα και ίσως πιο μακριά, όπως η Ιταλία.
Μπαίνοντας στην αποκαλούμενη «Σκοτεινή Περίοδο» μετά την πτώση του μυκηναϊκού κόσμου: Υπάρχουν δεδομένα που να υποδεικνύουν τα γενετικά προφίλ και τις μετακινήσεις πληθυσμών της περιοχής κατά την περίοδο; Λογικά μιλώντας, οι Μινωίτες και οι Μυκηναίοι δεν «εξαφανίστηκαν» - γνωρίζουμε πόσο κοντά ήταν, από γενετικής άποψης, στους μεταγενέστερους πληθυσμούς της κλασικής περιόδου;
Υπάρχουν ελάχιστα δεδομένα αυτήν την στιγμή, τα οποία όμως επαληθεύουν ότι υπάρχει γενετική συνέχεια. Αυτό δεν είναι έκπληξη. Θα ήταν αβάσιμο να υποθέσουμε ότι οι πληθυσμοί εξαφανίστηκαν, αλλά ότι ίσως -για ακόμα μία φορά- αναμείχθηκαν με νέες ομάδες.
Δρ. Ειρήνη Σκουρτανιώτη
www.huffingtonpost.gr/ Κώστας Μαυραγάνης
