Πύργος ημικυκλικής διατομής των αρχών του 2ου αιώνα π.Χ. που ενίσχυσε το Διατείχισμα στον Λόφο της Πνύκας. Ήρθε στο φως το 1943, μετά από ανασκαφή που διενήργησε η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών.
Η σπουδαιότητα των Δυτικών λόφων .
Η περιοχή των τριών λόφων έχει διττό χαρακτήρα, καθώς είναι Αρχαιολογικός και Ιστορικός χώρος με σπουδαία αρχαία κατάλοιπα, αλλά συγχρόνως καλύπτεται στη μεγαλύτερη έκτασή του από πράσινο και προσφέρεται για περίπατο και για αναψυχή. Οι πρώτες μαρτυρίες που σχετίζονται με την περιοχή των λόφων παραπέμπουν στη μυθολογία και τη συνδέουν με τη νίκη του Θησέα επί των Αμαζόνων (Πλούταρχος, Βίος Θησέως 27,1). Στο χώρο των Δυτικών Λόφων αναπτύχθηκε ο αρχαίος δήμος της Κοίλης και το νοτιοδυτικό τμήμα του αρχαίου δήμου της Μελίτης, που έφτασαν στο απόγειο της ακμής τους κατά την κλασική εποχή.
Σκίτσο - Η Κοίλη οδός
Το Διατείχισμα κατασκευάστηκε από τους Αθηναίους στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. , με σκοπό να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά ο επερχόμενος Μακεδονικός κίνδυνος. Το νέο τοίχος που χωροθετήθηκε στις κορυφογραμμές των Λόφων Μουσών (Φιλοπάππου), Πνύκας και Νυμφών, συνδέθηκε στα βόρεια και νότια με το παλαιότερο Θεμιστόκλειο Τείχος και μείωσε την έκταση του οχυρωμένου τμήματος της πόλης στα δυτικά αφήνοντας εκτός οχύρωσης μεγάλα τμήματα των αρχαίων Δήμων Μελίτης και Κοίλης.
Το τοπογραφικό διάγραμα του Διατειχίσματος, από αριστερά ο δεύτερος πύργος είναι στην πρωτη φωτογραφία, πάνω στους Δυτικούς Λόφους των Αθηνών.
(Πηγή: Thompson και Scranton 1943
Το ενδιάμεσο αυτό τείχος μήκους 900 μέτρων κατασκευασμένο κατά το “έμπλεκτο” σύστημα, ήταν ενισχυμένο με τετράγωνους και κυκλικούς πύργους και είχε δύο πύλες στις συμβολές των λόφων. Το Διατείχισμα, στα μέσα του 3ου αι. π.Χ., επισκευάστηκε με λευκό πωρόλιθο και με διαφορετικό τρόπο δομής, καθώς και με τροποποίηση της πορείας του στην περιοχή της Πνύκας. Επί Ιουστινιανού, τον 6ο αιώνα μ.Χ., επισκευάστηκε εκ νέου και ενισχύθηκε με πρόσθετους πύργους. Τα μεταβυζαντινά χειρόγραφα διασώζουν την ανάμνηση των επεμβάσεων επί Ιουστινιανού με τις αναφορές τους στο “Βασιλικό Τείχος”.
Απέναντι από τον Άρειο Πάγο ο Λόφος Νυμφών και η εκκλησία , με τον ασβεστομένο περίβολο και τα δένδρα ,του Αγ. Δημητρίου του Λουμπαδιάρη όπου υπήρχε το μικρό παρόδιο ιερό.
Η νότια πύλη του Διατειχίσματος ανάμεσα στο λόφο του Μουσείου και της Πνύκας, στον άξονα της σημαντικότερης εμπορικής και οδικής αρτηρίας της Αθήνας, της “δια Κοίλης οδού”, ταυτίστηκε χάρις σε αρχαία επιγραφή με το “Δίπυλο υπέρ των Πυλών”. Ανατολικά της Πύλης υπάρχει μικρό παρόδιο ιερό που κατά τα επιγραφικά ευρήματα ήταν αφιερωμένο στον Ομηρικό ήρωα Αίαντα ή στους Ηρακλή – Αθηνά και Δήμο, ως προστάτες των Πυλών. Από τα Βυζαντινά χρόνια στην ίδια θέση λατρεύεται ο στρατιωτικός Άγιος Δημήτριος, ο Λουμπαρδιάρης. Η βόρεια πύλη ανάμεσα στους Λόφους της Πνύκας και των Νυμφών ταυτίστηκε από τους μελετητές με τις αναφερόμενες στις φιλολογικές πηγές “Μελιτίδες Πύλες”.
Οι μικρές σπηλιές του λόφου των Νυμφών, μπροστά δεξιά· λήψη από το κτήριο του Αστεροσκοπείου.Απέναντι ο λόφος Μουσών. (Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Φωτογραφικό Αρχείο των Ανασκαφών Αρχαίας Αγοράς,
Οι συνοικίες της Κοίλης και της Μελίτης προστατεύονται το 479/8 π.Χ. από το Θεμιστόκλειο τείχος και παρουσιάζουν μεγάλη οικιστική ανάπτυξη κατά τον 5ο και 4ο αι. π.Χ. Επάνω σε τούτες τις εκτάσεις οι κατοικίες πλεονεκτούσαν: ο βράχος δεν κρατάει σταγόνα νερού. Κατάλοιπα οικιστικών περιοχών είναι σήμερα εμφανή στο μεγάλο πλάτωμα δυτικά του Λόφου της Πνύκας, ενώ διώροφες οικίες έχουν ερευνηθεί βόρεια του ιερού του Πανός στην οδό Αποστόλου Παύλου, αλλά και στην ανατολική πλαγιά του Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου). Πιστεύεται ότι κανένας χώρος που θα μπορούσε να χρησιμεύσει στη δημιουργία κατοικιών δεν έμεινε ανεκμετάλλευτος.
Η νότια πύλη του Διατειχίσματος πήρε το όνομά της «Δίπυλο υπέρ των Πυλών» από μία αρχαία επιγραφή. Ανατολικά της Πύλης υπήρχε ένας μικρός ναός αφιερωμένος στον Αίαντα ή τους Ηρακλή και Δήμο, τους προστάτες των Πυλών. Αργότερα οι χριστιανοί απομακρυνώμενοι από την αρχαία θρησκεία αντικατέστησαν τους προστάτες θεούς με τον στρατιωτικό άγιο Δημήτριο και του έκτισαν την εκκλησία του Λουμπαρδιάρη. Από το «Δίπυλο υπέρ των Πυλών» κοντά στην εκκλησία του άγιου Δημήτριου Λουμπαρδιάρη, σε μεγάλο μέρος καλυμένο από τις διαμορφώσεις του χώρου από τον αρχιτέκτονα Πικιώνη σήμερα είναι ορατά τα λείψανα του νότιου πύργου της Πύλης.
Από τον 4ο αιώνα π.Χ. έως και τα μεσαιωνικά χρόνια, το Διατείχισμα επισκευαζόμενο χρησιμοποιήθηκε ως πρώτη γραμμή άμυνας της πόλης της Αθήνας από τα δυτικά. Σήμερα το Διατείχισμα διατηρείται ή ανιχνεύεται σε όλο του το μήκος και αποτελεί σημαντικό τοπογραφικό στοιχείο για την οχύρωση της Αθήνας. Από το “Δίπυλο υπέρ των Πυλών” κοντά στον ναό του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη, που καλύφθηκε εν μέρει από τις διαμορφώσεις του αρχιτέκτονα Δ. Πικιώνη, διατηρούνται ορατά μόνο τα λείψανα της νότιας πλευράς του αντίστοιχου πύργου του.
ΠΟΛΕΜΙΚΑ
Αρχές 3ου-αρχές 2ου αι. π.Χ. Οι δυτικές πλαγιές των λόφων εκτός οχυρωματικού περιβόλου
Το Διατείχισμα κατασκευάστηκε τον 4ο αι. πκχ. στα υψώματα των λόφων (συνολικό μήκος 900 μ), για την αντιμετόπηση του Μακεδονικού κινδύνου και διαθέτει πολλούς πύργους και δύο πύλες, τις «Μελιτίδες» στα βόρεια και το «Δίπυλο υπέρ των Πυλών» στα νότια. Διατηρήθηκε με πολλές επισκευές έως και τον 12ο αι.
Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής εγκαθιστά φρουρά σε νέο οχυρό στην κορυφή του Λόφου των Μουσών (Φιλόπαππου), το λεγόμενο Μακεδονικό Φρούριο (294 π.Χ.), ενώ την ίδια περίπου εποχή οι Αθηναίοι οικοδομούν κατά μήκος της κορυφογραμμής το λεγόμενο Διατείχισμα, μήκους 850 μ., που μειώνει σημαντικά την περίμετρο των τειχών· η άμυνα στον απόκρημνο Λόφο της Πνύκας ενισχύεται και στις αρχές του 2ου αι. π.Χ. Σταδιακά, το άλλοτε κατοικημένο δυτικό τμήμα των Λόφων μετατρέπεται σε νεκροταφείο, που λειτουργεί από τον 3ο αι. π.Χ. έως τον 3ο αι. μ.Χ. Έχουν ανασκαφεί συνολικά 175 ασύλητοι τάφοι.
Διατείχισμα και «Δίπυλον υπέρ των Πυλών» (τέλη 4ου αι. π.Χ.) Στενά δεμένα με τις τύχες της πόλης σε κάθε εποχή, τα τείχη αφηγούνται την ίδια την ιστορία της. Οι ενημερωτικές πινακίδες μάς πληροφορούν ότι στεκόμαστε μπροστά σε ένα κομβικό σημείο της αρχαίας οχύρωσης, όπου μπορούμε να αφουγκραστούμε τον απόηχο δύσκολων καιρών. Από τα σπουδαιότερα μνημεία του αρχαιολογικού χώρου των δυτικών λόφων το Διατείχισμα, αποτελεί «προϊόν» μιας εκατονταετίας φορτισμένης με ανατροπές και κινδύνους.
Με τη λήξη του Πελοποννησιακού Πολέμου (404 π.Χ.) οι Αθηναίοι υποχρεώθηκαν από τους Σπαρτιάτες να γκρεμίσουν τα τείχη του άστεως, του Πειραιά και τα Μακρά Τείχη. Η ταπείνωση ήταν πρωτόγνωρη για την πόλη, που φρόντισε να ξαναχτίσει τις οχυρώσεις αμέσως μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας από τον Κόνωνα (394 π.Χ.). Ακολούθησαν χρόνια γκρίζα για την πάλαι ποτέ κυρίαρχη Αθήνα, που πορεύτηκε υπό την απειλή της ανερχόμενης μακεδονικής δύναμης, η οποία εκτός των άλλων διέθετε στο πολεμικό της οπλοστάσιο και τις πλέον προηγμένες πολιορκητικές μεθόδους.
Οι συνθήκες επέβαλαν την επισκευή των τειχών στο β΄ μισό του 4ου αι. π.Χ., ενώ πιθανώς μετά τη μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.) και με τον κίνδυνο προ των πυλών οι Αθηναίοι προχώρησαν και σε μεγάλης κλίμακας ενισχυτικά έργα. Κατασκεύασαν το Προτείχισμα στην εξωτερική πλευρά της οχύρωσης δημιουργώντας μια επιπλέον γραμμή άμυνας και μπροστά του έσκαψαν μια μεγάλη τάφρο που γέμιζε νερό σε περίπτωση πολιορκίας. Λίγο αργότερα ύψωσαν το Διατείχισμα κατά μήκος της κορυφογραμμής των λόφων της Πνύκας, των Μουσών και των Νυμφών, με κατεύθυνση βορειοδυτικά-νοτιοανατολικά.
Στα φυσικά περάσματα μεταξύ των λόφων που χρησιμοποιούνταν και ως δρόμοι ανοίχτηκαν οι δύο κύριες πύλες του: οι «Μελιτίδες» στα βόρεια (ανάμεσα στους λόφους της Πνύκας και των Νυμφών) και το «Δίπυλον υπέρ των Πυλών» στα νότια (ανάμεσα στους λόφους των Μουσών και της Πνύκας). Μπροστά μας βλέπουμε τα κατάλοιπα του νότιου πύργου του «Διπύλου υπέρ των Πυλών» που είναι χτισμένος με ορθογώνιους ογκόλιθους (το υπόλοιπο τμήμα έχει καλυφθεί από τις διαμορφώσεις του Πικιώνη). Ήταν η σπουδαιότερη από τις δύο πύλες, επειδή από αυτήν διερχόταν η πολυσύχναστη «διά Κοίλης οδός», στο σημείο της σύγκλισης των λόφων των Μουσών και της Πνύκας.
Δυτικά συναντάμε τα «Κιμώνεια Μνήματα», μια λαξευτή κατασκευή στον βράχο, όπου σύμφωνα με την παράδοση ήταν ο οικογενειακός τάφος του Κίμωνα στον οποίο τάφηκε και ο Θουκυδίδης (η λανθασμένη ταύτιση οφείλεται σε παρερμηνεία του Ηρόδοτου και του Παυσανία). Στο πάνω μέρος της εισόδου μια επιγραφή του 3ου αιώνα αναφέρει το όνομα κάποιου Ζωσιμιανού και απειλεί με χρηματική ποινή τους επίδοξους τυμβωρύχους!
Τα λεγόμενα «Κιμώνεια Μνήματα»· ό,τι περισώθηκε από την ανελέητη λατόμηση (Nicholson Museum, Professor W.J. Woodhouse Collection).
Στο επίπεδο του ανδήρου πάνω από τα «Κιμώνεια Μνήματα» βρισκόταν το Ιερό της Μητρός και κοντά του μια πλατεία με επτά λαξευτά καθίσματα στη σειρά και έναν πάγκο σαν εξέδρα (Επτάθρονο) που σχετιζόταν με τη λατρεία της Κυβέλης. Με συνολικό μήκος 900 μ. περίπου και πλάτος 3 μ. το Διατείχισμα ενίσχυσε την άμυνα του δυτικού τμήματος της πόλης, αλλά ταυτόχρονα μείωσε την έκτασή της, περιορίζοντας στο μισό του μήκους του το δυτικό σκέλος του Θεμιστόκλειου τείχους.
Η ανασκαφή από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών.στο Θησείο...
Έμειναν έτσι εκτός οχύρωσης μεγάλες περιοχές της Κοίλης και της Μελίτης, με συνέπεια να ερημώσουν σταδιακά δίνοντας τη θέση τους σε ένα εκτεταμένο νεκροταφείο. Με εξαίρεση τα χρόνια μετά την επιδρομή των Ερούλων (267), που η κατοίκηση συρρικνώθηκε στα βόρεια της Ακρόπολης, το τείχος των λόφων αποτέλεσε την κύρια γραμμή άμυνας του δυτικού τμήματος της Αθήνας ως τα βυζαντινά χρόνια. Μια προσεκτική ματιά στα κατάλοιπά του με τις διαφορετικές οικοδομικές τεχνικές (που αντιστοιχούν σε πέντε οικοδομικές φάσεις) και τα ποικίλα υλικά δόμησης αποκαλύπτει τις συνεχείς επισκευές και ενισχύσεις που έγιναν με τα χρόνια.
Το Διατείχισμα και η Πνύκα ανασκάφηκαν από την Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία και την Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή. Σήμερα το απαράμιλλης ομορφιάς φυσικό τοπίο αποπνέει μια αίσθηση γαλήνης, στον αντίποδα των ταραγμένων εποχών που μετέτρεψαν τους ειρηνικούς λόφους οι οποίοι κάποτε έσφυζαν από ζωή σε απόρθητο οχυρό.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Thompson και Scranton 1943, 301-362· Δακουρά-Βογιατζόγλου 2008, 258-259.
ΕΠΙΚΟΥΡΙΚΑ ://greecenblog2.wordpress.com/
ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
