Η βίλα τουΤιβέριου (Villa of Tiberius) είναι μια μεγάλη ρωμαϊκή βίλα , η οποία ανήκε στον Ρωμαίο αυτοκράτορα Τιβέριο τον 1ο αιώνα μ.Χ. , που βρίσκεται στην σημερινή πόλη Sperlonga , στην επαρχία Latina , στο Λάτσιο ,το αρχαίο Latium adiectum . Από το 1963, η βίλα περιλαμβάνεται στο δρομολόγιο επίσκεψης του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Σπερλόγγας.
Κατά την κατασκευή του παραλιακού δρόμου μεταξύ των περιοχών Terracina και Gaeta το 1957, ανακαλύφθηκε μεγάλη ποσότητα θραυσμάτων μαρμάρου , εξαιρετική για την ποιότητα των γλυπτών και τις διαστάσεις των ογκόλιθων.
Το σύμπλεγμα Πολύφημου-Η παράσταση αυτή προέρχεται από την Οδύσσεια, όπου ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του παγιδευμένοι στο σπήλαιο του Πολύφημου, καταστρώνουν σχέδιο ώστε να τον παραπλανήσουν και να τον μεθύσουν, και κατόπιν να τον τυφλώσουν, ώστε ο Πολύφημος μέσα στον πόνο και την οργή του κατόπιν να μετακινήσει την πέτρα που έφραζε την είσοδο του σπηλαίου στην καταδίωξη του Οδυσσέα και των συντρόφων του. Η στιγμή της τύφλωσης είναι που αναπαριστάται σε αυτή σύνθεση γλυπτών .Στην παράσταση υπάρχει και το άγαλμα ενός ατόμου με ασκό οίνου, το οποίο είναι αβέβαιο το αν αποτελεί μέρος της αρχικής παράστασης ή όχι. Η τοποθέτησή του κατά τη διάρκεια της ανακατασκευής των γλυπτών έγινε βάσει παρόμοιας παράστασης του 3ου αιώνα μ.Χ. από το ανάγλυφο σαρκοφάγου που βρέθηκε στην Κατάνη της Μ.Ελλάδας και αποτέλεσε σημαντικό οδηγό για τη διευθέτηση της ανακατασκευής στη Σπερλόνγκα.Από το άγαλμα του Πολύφημου, διασώζονται μόνο το κεφάλι, ένα πόδι και ένα πέλμα, ενώ ο κορμός του σώματός του προέρχεται από τις εκτιμήσεις των συντηρητών. Η ομάδα αυτή βρισκόταν στο βάθος του σπηλαίου, ωστόσο μπορούσε να γίνει θεατή και από κοντά καθώς υπήρχαν σκαλιά που οδηγούσαν κοντά σε αυτή
Τα γλυπτά αποδείχθηκε ότι ήταν ελληνικά πρωτότυπα από την ελληνιστική εποχή περίπου 180 π.Χ. . Το 1963 χτίστηκε για να στεγάσει τα ελληνικά γλυπτά που ανακαλύφθηκαν, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Sperlonga στην Ιταλική.
Η θέση του σπηλαίου του Τιβέριου στην παραλία ανατολικά της Sperlonga
Διασώζεται μια επιγραφή στο πλοίο της παράστασης της Σκύλλας, όπου αναφέρονται οι 3 γλύπτες που παρήγαγαν το έργο, ως ο Αθηνόδωρος του Αγησάνδρου, Αγήσανδρος του Παιωνίου, και Πολύδωρος του Πολυδώρου. Τα ονόματα αυτά συμπίπτουν με τα ονόματα τα οποία έχει καταγράψει ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος –με διαφορετική σειρά–, ως τους γλύπτες του συμπλέγματος του Λαοκόοντα, το οποίο αποτελούσε ιδιοκτησία του αυτοκράτορα Τίτου το 70 μ.Χ. και ανακαλύφθηκε το 1506 στη Ρώμη. Ο Πλίνιος αναφέρει μόνο τα ονόματα, και όχι τους πατέρες των γλυπτών, προσδιορίζει ωστόσο πως κατάγονταν από τη Ρόδο.
Τα γλυπτά του σπηλαίου του Τιβέριου
Τα γλυπτά θρυμματίστηκαν σε χιλιάδες θραύσματα, που ανασυντέθηκαν υπομονετικά, ίσως από μοναχούς που είχαν εγκατασταθεί στα ερείπια της αυτοκρατορικής βίλας τον πρώιμο Μεσαίωνα.
Κοντινό πλάνο των υπολειμμάτων των στρατώνων και των στάβλων, στο βάθος η κολυμβητική δεξαμενή και το τρικλίνιο
Το τρικλίνιο είναι η επίσημη τραπεζαρία υποδοχής και συμποσίων σε ένα ρωμαϊκό κτήριο. Η λέξη υιοθετήθηκε από την ελληνική τρικλίνιον —από τα τρι-, "τρία" και κλίνη, ένα είδος καναπέ ή ανάκλιντρου. Κάθε καναπές αναλογούσε σε έναν καλεσμένο, που ξάπλωνε στην αριστερή του πλευρά πάνω σε μαξιλάρια, ενώ κάποιοι σκλάβοι σέρβιραν φαγητά που έφεραν από την κουζίνα και κάποιοι άλλοι διασκέδαζαν τους καλεσμένους με μουσική, τραγούδι ή χορό.
Ήδη τη στιγμή της ανακάλυψης, φάνηκε η αξιοσημείωτη ομοιότητα των γλυπτικών θραυσμάτων που βρέθηκαν με το περίφημο ελληνικό σύμπλεγμα Λαοκόωντα των Μουσείων του Βατικανού , που βρέθηκε το 1506 στα λουτρά του Τίτου στη Ρώμη και περιγράφεται από τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο .
Τοπογραφικό σχέδιο της περιοχής με το σπήλαιο
Τα θραύσματα μιας επιγραφής που βρέθηκαν στη Sperlonga έφεραν στην πραγματικότητα τα ελληνικά ονόματα των γλυπτών των έργων Αγήσανδρος (Agesander) , Αθηνόδωρος (Athenodorus) και Πολύδωρος (Polydorus ), και των δημιουργών του Λαοκόωντα (Laocoön.)
Το Ελληνικό άγαλμα με τον Λαοκώοντα - Οι Τρώες κάλεσαν τον Λαοκόωντα, αν και ιερέας του Απόλλωνα, να τελέσει τη θυσία προς τον Ποσειδώνα για να ξεσηκωθούν θύελλες που θα κατέστρεφαν τα πλοία των Αχαιών. Ο λόγος που οι Τρώες δεν είχαν ιερέα του Ποσειδώνα ήταν γιατί τον είχαν λιθοβολήσει στην αρχή του πολέμου, καθώς δεν είχε αποτρέψει με θυσίες την εισβολή.Την ώρα που ο ιερέας θυσίαζε ένα μεγάλο ταύρο στον Ποσειδώνα, δύο τεράστια φίδια βγήκαν από τη θάλασσα και τύλιξαν τα σώματα των γιων του μέχρι που εκείνοι πέθαναν, το ίδιο και ο Λαοκόων. Τα φίδια στη συνέχεια μπήκαν στον ναό της ακρόπολης της Τροίας και κουλουριάστηκαν στα πόδια του αγάλματος της Αθηνάς
Τοιχογραφία στην Πομπηία με το συμβάν του Λαοκόωντα
Η βίλα αποτελούνταν από πολλά κτίρια τοποθετημένα σε βεράντες με θέα στη θάλασσα. Οι πρώτες δομές σχετίζονται με μια βίλα από την ύστερη εποχή των Ρεπουμπλικανών , που ίσως ανήκε στον Aufidio Lurco , τον παππού της Livia από την μητέρα . Η ίδια η βίλα διατηρεί μια σειρά από δωμάτια γύρω από μια στοά αυλή, τα οποία περιλαμβάνουν δωμάτια υπηρεσίας, ανακαινισμένα πολλές φορές, με φούρνο και άλλον φούρνο για το ψήσιμο του ψωμιού.
Η σπηλιά με τις πισίνες και το τρικλίνιο
Στις αρχές του 1ου αιώνα μ.Χ. προστέθηκε μια μακριά στοά με δύο κλίτους και το φυσικό σπήλαιο που βρισκόταν κοντά στη βίλα πλαισιώθηκε στην είσοδο από μια αρχιτεκτονική προοπτική και μεταμορφώθηκε εν μέρει με τοιχοποιία και τοποθέτηση γλυπτών.
Το σπήλαιο περιλαμβάνει μια απέραντη κύρια κοιλότητα, της οποίας προηγείται μια μεγάλη ορθογώνια δεξαμενη (ιχθυοθάλασσα) με θαλασσινό νερό, στο κέντρο της οποίας χτίστηκε ένα τεχνητό νησί που στέγαζε το καλοκαιρινό caenatio την τραπεζαρία δηλαδή . Η δεξαμενή αυτή επικοινωνούσε με μια κυκλική κολυμβητική δεξαμενή (διαμέτρου 12 μ.), που βρισκόταν μέσα στο σπήλαιο, όπου είχε τοποθετηθεί η ομάδα του Σκύλλα .
Οι δύο όψεις της «Ομάδας της Σκύλλας»
Η ομάδα ,το σύμπλεγμα αυτό δείχνει την επίθεση που δέχεται το πλοίο του Οδυσσέα από τη Σκύλλα. Δεν έχουν ανακαλυφθεί τμήματα του σώματός της, το οποίο κατά τη μυθολογία έχει περιγραφεί πως διέθετε ποικιλία μορφών, από πλοκάμια έως κεφαλές λύκων. Διασώζεται ωστόσο ένα μεγάλου μεγέθους χέρι το οποίο αρπάζει το κεφάλι ενός ναύτη. Η παράσταση είχε περίπου 3 μέτρα ύψος, και οι ανθρώπινες παραστάσεις αποτελούνταν από 5 ναύτες και έναν οδηγό. Δεν υπάρχουν πλήρως όμοια παραδείγματα σε άλλα έργα τέχνης για σύγκριση, παρά μόνο κάποια τμήματα και παραστάσεις τα οποία υποδηλώνουν πως παλαιότερα εξέλειπε το πλοίο από την παράσταση αυτή, καθώς υπάρχουν τμήματα γλυπτών τα οποία βρέθηκαν στη βίλα του Αδριανού στο Τίβολι, μια ορειχάλκινη σύνθεση στην Κωνσταντινούπολη, καθώς και πολλές παρόμοιες σκηνές απομονωμένων τμημάτων του έργου σε μικρότερα αντικείμενα, όπως νομίσματα.
Τα γλυπτά της Σπερλόνγκα είναι σύνθεση μεγάλου αριθμού γλυπτών τα οποία ανακαλύφθηκαν το 1957 στην περιοχή όπου υπήρχε η βίλα του Ρωμαίου αυτοκράτορα Τιβέριου στη Σπερλόνγκα, κωμόπολη μεταξύ της Ρώμης και της Νάπολης. Μετά την ανακάλυψη των τμημάτων τους τα γλυπτά ανακατασκευάστηκαν, και θεωρείται πως ήταν τοποθετημένα ανά ομάδες εντός του εσωτερικού ενός μεγάλου φυσικού σπηλαίου το οποίο βρίσκονταν απέναντι από το πέλαγος, με το σημείο αυτό να χρησιμοποιείται από τον Τιβέριο ως χώρος δείπνου.Τα γλυπτά αποτελούν αναπαραστάσεις θεμάτων από την Οδύσσεια, και είναι κατασκευασμένα με ελληνιστική τεχνοτροπία, με την κατασκευή τους να εκτιμάται κατά την πρώιμη περίοδο της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας 1ος αιώνας π.Χ./μ.Χ. όμως τελικά τα γλυπτά αποδείχθηκε ότι ήταν ελληνικά πρωτότυπα από την ελληνιστική εποχή περίπου 180 π.Χ από τους Ρόδιους γλύπτες Αγήσανδρο, Αθηνόδωρο και Πολύδωρο.
Τα ερείπια των στρατώνων και των στάβλων
Δύο μικρότερα δωμάτια άνοιγαν στην κύρια κοιλότητα: στα αριστερά ένα δωμάτιο σε σχήμα πετάλου, με ένα τρικλίνιο στο τέλος, και στα δεξιά ένα νυμφαίο με καταρράκτες και υδάτινα στοιχεία, στο τέλος του οποίου υπήρχε μια κόγχη που στέγαζε την ομάδα τυφλώσεως του Πολύφημου που είδαμε πιο πρίν.
Δύο μικρότερες γλυπτικές ομάδες τοποθετήθηκαν μεταξύ της κυκλικής και της τετράγωνης κολυμβητικής δεξαμενής: η απαγωγή του Παλλάδιου (Palladio) και η ομάδα του Οδυσσέα που σέρνει το σώμα του Αχιλλέα (ένα ακρωτηριασμένο και αποσπασματικό αντίγραφο του οποίου είναι το σημερινό άγαλμα του Πασκουίνο (Pasquino) στη Ρώμη ).
Το «ομιλών» άγαλμα... Το άγαλμα είναι γνωστό ως το πρώτο από τα «ομιλούντα » αγάλματα της Ρώμης , λόγω της παράδοσης να επισυνάπτονται ανώνυμες κριτικές στη βάση του. Η σατυρική λογοτεχνική μορφή pasquinade (ή "pasquil" πασκινάδα ή πασκιλ είναι μια μορφή σάτιρας ) ...Ίσως, αντιπροσωπεύει μια αρχαία ομάδα γλυπτών στην οποία πρωταγωνιστές είναι ο Μενέλαος , ο μεγάλος Έλληνας ήρωας, και ο αποθανών Πάτροκλος , στενός φίλος του Αχιλλέα . Τουλάχιστον αυτή είναι η πιο διαδεδομένη πεποίθηση για να εξηγηθούν τα θραύσματα δύο διακριτών χαρακτήρων, που ανήκουν σε ένα σύμπλεγμα γλυπτών του τρίτου αιώνα π.Χ. . Κατά καιρούς διάφοροι πάπες προσπάθησαν να εξαφανίσουν το άγαλμα αλλά την τελευταία στιγμή δεν το έκαναν, φοβούμενοι την λαϊκή δυσαρέσκεια. Άλλοι πάπες έβαζαν φρουρούς να το φυλάνε κατά την διάρκεια της νύχτας, ώστε να εμποδίσουν την τοποθέτηση των σατυρικών κειμένων. Ο πάπας Βενέδικτος ΙΓ’ έφτασε μάλιστα σε σημείο να εξαγγέλλει διάταγμα, σύμφωνα με το οποίο οι ένοχοι που θα συλλαμβάνονταν θα τιμωρούνταν με θανατική ποινή, κατάσχεση της περιουσίας τους και ατιμία. Η δράση του Πασκουίνο έπαυσε με την κατάλυση του παπικού κράτους και από τότε το άγαλμα σώπασε, με εξαίρεση το 1938, κατά την επίσκεψη του Χίτλερ στην Ρώμη. Ένα από τα πιο γνωστά ρητά που αποδίδεται στον Πασκουίνο και που χρονολογείται από το 17ο αιώνα είναι το γνωστό “Quod non fecerunt barbari, fecerunt Barberini” (όσα δεν έκαναν οι βάρβαροι τα έκαναν οι Μπαρμπερίνι). Γίνεται αναφορά στον πάπα Ουρβανό Η’ Μπαρμπερίνι, ο οποίος κατάστρεψε πολλά ρωμαϊκά μνημεία και μέρος του Κολοσσαίου για να χρησιμοποιήσει το μάρμαρο και τον μπρούτζο που περιείχαν για την κατασκευή έργων θρησκευτικού χαρακτήρα.
Ένα γλυπτό με τον Γανυμήδη που απήχθη από τον αετό του Δία τοποθετήθηκε ψηλά πάνω από το άνοιγμα της σπηλιάς
Το άγαλμα του Γανυμήδη με τον Δία ως αετό, βρισκόταν τοποθετημένο στην κορυφή της εισόδου του σπηλαίου (έχει τοποθετηθεί σύγχρονη ανακατασκευή του στο σημερινό σπήλαιο).
Το αρχικό γλυπτό του Γανυμήδη με τον αετό..Η ενδυμασία του φαίνεται να ακολουθεί τα πρότυπα των ακτών της Μικράς Ασίας και της Τροίας, και κατά τη μυθολογική παράδοση ο Γανυμήδης ήταν συγγενής του βασιλιά της Τροίας, Πριάμου, και ανάλογα με τη διήγηση αναφέρεται ως θείος ή αδερφός.
Η κεφαλή του Διομήδη και το Παλλάδιο που αρπάζει...Σύμπλεγμα Παλλάδιου. Η ομάδα των γλυπτών αυτή αναπαριστά την αρπαγή της ιερής εικόνας του Παλλάδιου από την Τροία, ενώ ο Οδυσσέας αποπειράται να σκοτώσει τον Διομήδη ώστε να πάρει όλη τη δόξα για τον εαυτό του. Η διήγηση αυτή επίσης, δεν προέρχεται από τον Όμηρο αλλά από τον Οβίδιο, και δείχνει τον Οδυσσέα να επιδεικνύει δόλο. Στο ίδιο σημείο του έργου του Οβίδιου (Metamorphoses 13, 337ff) ο Οδυσσέας υπερηφανεύεται για την απόκτηση του Παλλάδιου, με τον ίδιο τρόπο που έκανε νωρίτερα για τη διάσωση του σώματος του Αχιλλέα.Η ταυτοποίηση δεν είναι βέβαιη, και η κύρια παράσταση που έχει ανακατασκευαστεί είναι αυτή του αγάλματος της Αθηνάς, η οποία αρπάζεται από ένα χέρι, με το χέρι να θεωρείται πως ανήκει στον Διομήδη όπως και το κεφάλι της ίδιας παράστασης. Έχει επίσης εκφραστεί η άποψη πως ένα από τα αγάλματα της ομάδας του Πολύφημου ανήκει σε αυτή την παράσταση και δείχνει τον Οδυσσέα με φρυγικό καπέλο
Γλύπτες - Χρονολόγηση και τοποθεσία
Διασώζεται μια επιγραφή στο πλοίο της παράστασης της Σκύλλας, όπου αναφέρονται οι 3 γλύπτες που παρήγαγαν το έργο, ως ο Αθηνόδωρος του Αγησάνδρου, Αγήσανδρος του Παιωνίου, και Πολύδωρος του Πολυδώρου. Τα ονόματα αυτά συμπίπτουν με τα ονόματα τα οποία έχει καταγράψει ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος –με διαφορετική σειρά–, ως τους γλύπτες του συμπλέγματος του Λαοκόοντα, το οποίο αποτελούσε ιδιοκτησία του αυτοκράτορα Τίτου το 70 μ.Χ. και ανακαλύφθηκε το 1506 στη Ρώμη. Ο Πλίνιος αναφέρει μόνο τα ονόματα, και όχι τους πατέρες των γλυπτών, προσδιορίζει ωστόσο πως κατάγονταν από τη Ρόδο.
Οι διαφορές σχετικά με τη σειρά της αναφοράς των ονομάτων, των κοινών ονομασιών, αλλά και της ποιοτικής διαφοράς σε σχέση με το γλυπτό του Λαοκόοντα, έχουν δώσει έδαφος για την ύπαρξη αμφιβολιών, αν και η παράσταση της Σκύλλας είναι σημαντικά μεγαλύτερη από αυτή του Λαοκόοντα και έτσι θα ήταν αναγκαία η χρήση αρκετών γλυπτών βοηθών .
Η κατάρρευση του σπηλαίου το 26 μ.Χ. θέτει ένα χρονικό σημείο ορόσημο. Ερωτήματα δημιουργεί και το γλυπτό του Λαοκόοντα το οποίο συνήθως χρονολογείται στο 70 μ.Χ. Η νωρίτερα πιθανή ημερομηνία που έχει προταθεί για τα γλυπτά της Σπερλόνγκα είναι το 50 π.Χ., αν και υπάρχει ανοικτό το ενδεχόμενο οι γλυπτικές παραστάσεις της Σπερλόνγκα να αποτελούν αντίγραφο παλαιοτέρων έργων.
Δεν είναι βέβαιο αν οι παραστάσεις έγιναν συγκεκριμένα ως παραγγελία του Τιβέριου, ή αν υπήρχαν πριν από αυτόν, ή αν απλώς αποτελούν διασκευές. Η υπόθεση σχετικά με την ανάθεση του έργου από τον Τιβέριο, έχει γίνει μέσω των αναφορών του Τάκιτου και του Σουητώνιου, καθώς και του γεγονότος πως ο αυτοκράτορας διέμενε στην τοποθεσία αυτή. Έχει επίσης αναφερθεί πως διέθετε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον Οδυσσέα ως απόγονός του –κατά τα πρότυπα των ισχυρισμών των αριστοκρατικών ρωμαϊκών οικογενειών για τους ένδοξους προγόνους τους–, και την ιστορία της Οδύσσειας, και πως είχε γενικά εισάγει τη θεματολογία στα ρωμαϊκά αυτοκρατορικά έργα τέχνης. Είχε επίσης ζήσει για μια περίοδο στη Ρόδο ως εξόριστος, όπου είναι πιθανό να είχε συναντήσει τους τοπικούς τεχνίτες και είχε δει τα έργα τους.
Επίσης αβέβαιη είναι και η αρχική τοποθεσία της κατασκευής των γλυπτών. Έχει προταθεί πως κατασκευάστηκαν στη Ρόδο και κατόπιν μεταφέρθηκαν στη Σπερλόνγκα, ή πως, αντίθετα, μεταφέρθηκαν οι γλύπτες από τη Ρόδο στη Σπερλόνγκα για να κατασκευάσουν τα γλυπτά εκεί, κάτι που θα ήταν απλούστερο. Η υπόθεση περιπλέκεται από τη μη έως τώρα ταυτοποίηση της προέλευσης του μαρμάρου.
Τμήματα των γλυπτών παρουσιάζουν ομοιότητες με ελληνιστικά γλυπτά τα οποία στεγάζονται σε άλλα σημεία του κόσμου, όπως ο ασκοφόρος της παράστασης του Πολύφημου παρουσιάζει ομοιότητες με άγαλμα κεφαλής στο Βρετανικό Μουσείο, και το οποίο ανακαλύφθηκε στη βίλα του Αδριανού στο Τίβολι, τοποθεσία όπου βρέθηκε επίσης παράσταση με θέμα της Σκύλλας αν και διαφορετικής έκφρασης.
Πηγές
Andreae, Bernard, review of Sperlonga und Vergil by Roland Hampe, Gnomon, Vol. 45, Issue 1 (February 1973), pp. 84–88, Verlag C.H.Beck, JSTOR
Arachne, images database of the University of Cologne Archaeological Institute and German Archaeological Institute, Berlin. sample of many individual pages as linked. Search on "Sperlonga"
Beard, Mary, Times Literary Supplement, "Arms and the Man: The restoration and reinvention of classical sculpture", 2 February 2001, subscription required, reprinted in Confronting the Classics: Traditions, Adventures and Innovations, 2013 EBL ebooks online, Profile Books, ISBN 1847658881, 9781847658883, google books
Blanckenhagen, Peter H. von, review of Die Skulpturen von Sperlonga by Baldassare Conticello and Bernard Andreae, American Journal of Archaeology, Vol. 80, No. 1 (Winter, 1976), pp. 99–104, JSTOR
Boardman, John ed., The Oxford History of Classical Art, 1993, OUP, ISBN 0198143869
Carey, Sorcha, "A Tradition of Adventures in the Imperial Grotto", Greece & Rome, Second Series, Vol. 49, No. 1 (Apr. 2002), pp. 44–61, Cambridge University Press on behalf of The Classical Association, JSTOR
Fullerton, Mark D., The Archaistic Style in Roman Statuary, Volume 110 of Mnemosyne, Bibliotheca Classica Batava, 1990, BRILL, ISBN 9004091467, 9789004091467, google books
Herrmann, Ariel, review of Sperlonga und Vergil by Roland Hampe, The Art Bulletin, Vol. 56, No. 2, Medieval Issue (Jun. 1974), pp. 275–277, JSTOR
Pisani, Ludovico, "Tiberius and his Villa at Sperlonga", with plan of grotto, The Global Dispatches, 1 November 2011
Prina Ricotti, Egenia Salza, "The Sperlongas grotto: The discovery", online translation of article in Archeologia
Rice, E. E., "Prosopographika Rhodiaka", The Annual of the British School at Athens, Vol. 81, (1986), pp. 209–250, JSTOR
Ridgway, Brunilde S., "The Sperlonga Sculptures: The Current State of Research", in From Pergamon to Sperlonga: Sculpture and Context, Editors: Nancy Thomson De Grummond, Brunilde Sismondo Ridgway, 2000 (1997 papers written up), University of California Press, ISBN 0520223276, 9780520223271, google books
Sauron, Gilles, "Un conflit qui s'éternalise: La guerre de Sperlonga", Revue Archéologique, Nouvelle Série, Issue 2 (1997), pp. 261–296, Presses Universitaires de France, JSTOR
Schneider, Rolf Michael, The Making of Oriental Rome, in Universal Empire: A Comparative Approach to Imperial Culture and Representation in Eurasian History, Editors, Peter Fibiger Bang, Dariusz Kolodziejczyk, 2012, Cambridge University Press, ISBN 1107022673, 9781107022676, google books
Smith, R.R.R., Hellenistic Sculpture, a handbook, Thames & Hudson, 1991, ISBN 0500202494
Spivey, Nigel, Enduring Creation: Art, Pain, and Fortitude, 2001, University of California Press, ISBN 0520230221, 9780520230224, Google books
Stewart, A., "To Entertain an Emperor: Sperlonga, Laokoon and Tiberius at the Dinner-Table", The Journal of Roman Studies, Vol. 67, (1977), pp. 76–90, JSTOR
Weiss, H. Anne, "Odysseus at Sperlonga: Hellenistic Hero or Roman Foil?", in From Pergamon to Sperlonga: Sculpture and Context, Editors: Nancy Thomson De Grummond, Brunilde Sismondo Ridgway, 2000, University of California Press, ISBN 0520223276, 9780520223271, google books
ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
