Η μαρτυρία της κεραμικής για τα πρώιμα σταδία των μνημειακών Κρητικών τοιχογραφιών
Οι κεραμικοί διακοσμητικοί ρυθμοί που αναπτύχθηκαν αμέσως μετά τις γενικευμένες καταστροφές της ΜΜ ΙΙΒ στην Κρήτη εμφανίζονται να ενσωματώνουν νέες ιδέες, ιδιαίτερα στην κεντρική Κρήτη.
Στις νέες προσλαμβάνουσες της ΜΜ ΙΙΙΑ κεραμικής εμπεριέχονται περισσότερες από μια προσλαμβάνουσες. Σε επίπεδο τεχνολογίας, η όπτηση της κεραμικής δεν είναι τόσο καλή όσο στη λεπτότεχνη Καμαραϊκή της προ- ηγούμενης περιόδου.
Σε επίπεδο τεχνοτροπίας, οι κεραμείς απλουστεύουν τα θέματά τους, εγκαταλείποντας τα σύνθετα αφηρημένα μοτίβα του Καμαραϊκού ρυθμού και επιλέγουν απλούστερα, λιγότερο εντυπωσιακά, που μπορούσαν να εκτελεστούν με μεγαλύτερη ευκολία.
Η ταχύτερη παραγωγή αγγείων επέτρεπε, έτσι, να
αντικατασταθούν ευκολότερα οι τεράστιες ποσότητες κεραμικών που είχαν καταστραφεί. Οι αγγειογράφοι, επιπλέον, άρχισαν να ζωγραφίζουν αρκετά καινούργια και πολύ περισσότερα φυσιοκρατικά θέματα.
Παράλληλα με τις απλές σπείρες, τις ελλείψεις, τους πλοχμούς, τις στιγμές και τις ταινίες, που ήταν δημοφιλέστατα θέματα της ΜΜ ΙΙΙΑ κεραμικής, οι κεραμείς άρχισαν να προσθέτουν άνθη και άλλα θέματα από τον φυσικό κόσμο. Αυτή είναι η Μετα-Καμαραϊκή φάση (Post-Kamares) της G. Walberg.
Υπάρχουν αρκετά στοιχεία που συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι αυτά τα φυσιοκρατικά άνθη και τα υπόλοιπα φυτικά μοτίβα έχουν ως πηγή έμπνευσής τους τις τοιχογραφίες. Η ανοικοδόμηση που ακολούθησε μετά τη ΜΜ ΙΙΒ περίοδο δημιούργησε την ευκαιρία η νέα αρχιτεκτονική να εμπλουτισθεί. Μερικά ευρήματα από τον Γαλατά δείχνουν ότι τα πλέον πολυτελή από τα ΜΜ ΙΙΙ κτήρια διακοσμούνταν με τοιχογραφίες.
Τα γραπτά κονιάματα του Γαλατά παριστάνουν φυτικά θέματα και προέρχονται από κλειστό ΜΜ ΙΙΙΑ στρώμα. Όσα δείγματα τοιχογραφιών έφτασαν έως εμάς είναι μικρά, αρκετά όμως σώζουν φύλλα, μίσχους και άλλα τμήματα από παραστάσεις φυτών. Δυστυχώς, όμως, λόγω του μεγέθους τους, δεν μπορούν να δώσουν πληροφορίες για την αρχική τοιχογραφική σύνθεση.
Ανάμεσα στα ΜΜ ΙΙΙΑ -1700-1600 π.Χ. - θέματα της κεραμικής υπάρχουν αρκετά φυτικά μοτίβα με καλά παράλληλα από τις ελαφρά υστερότερες τοιχογραφίες. Παραδείγματα συγκεντρώνονται στην Εικ. 1. Τόσο το θέμα όσο και το στυλ (με την εικόνα να αποδίδεται επίπεδη και απλοποιημένη σαν το κάθε μπουμπούκι ή φύλλο να ήταν σκιαγραφία) είναι διαφορετικά από την πιο αφηρημένη κεραμική της ΜΜ ΙΙΒ, -1800-1700 π.Χ.-με τα υστερότερα άνθη, φυτά και δέντρα να αποδίδονται με περίγραμμα, που μοιάζει περισσότερο με εκείνο που απαντά στη φύση.
Οι νέες εικόνες απεικονίζουν φοίνικες, φυτά κρόκων με τα άνθη τους, παπύρους, καλάμια και πολλά άλλα φυτικά θέματα. Ορισμένα μεμονωμένα στοιχεία, ωστόσο, δεν επαρκούν για να δείξουν την επαφή μεταξύ τοιχογραφιών και κεραμικής. Εκείνο που απαιτείται είναι μία διακόσμηση κεραμικής που να μιμείται τη σύνθεση μίας τοιχογραφίας (μνημειακής ζωγραφικής), αλλά και τα συγκεκριμένα στοιχεία που χρησιμοποιούνται για τη σύνθεσή της.
Η σύγκριση αυτή είναι πλέον εφικτή χάρη σε ένα μικρό πίθο (πιθαράκι) με αρ. C2379 από τον Κομμό της νότιας Κρήτης (εικ. 1Β). Το αγγείο βρέθηκε στο Δωμ. CH 25 της Κεντρικής Λοφώδους Περιοχής του Κομμού. To δωμάτιο περιείχε ένα ΜΜ ΙΙΙΑ σύνολο σφραγισμένο από σεισμό. Ο μικρός πίθος, που είναι ευρύστομος και έχει δύο κατακόρυφες λαβές, πλάστηκε ως μεσαίας χωρητικότητας αποθηκευτικό δοχείο.
Έχει ύψος 23,4 εκ. Λόγω του ανοικτού στομίου το αγγείο προσφέρεται για διακόσμηση στην ευρεία ζώνη του ανώτερου ώμου του.-αρχαιογνώμων -. Το αγγείο εμφανίζει σύνθετη παράσταση. Ζεύγη λευκών ταινιών ορίζουν το ανώτερο και κατώτερο όριο της κύριας ζώνης, και κατά το μήκος του ανώτερου τμήματος του σώματος έχει φιλοτεχνηθεί τοπίο με φοίνικες και άνθη.
Η εικόνα στο αγγείο εμφανίζει πολλά κοινά στοιχεία που μπορούν να συγκριθούν με την ΥΜ ΙΑ σκηνή τοπίου από τη Δυτική Οικία του Ακρωτηρίου Θήρας. Στην εικ. 2 οι δύο σκηνές παριστάνονται μαζί. Παριστάνουν και οι δύο παρόχθια τοπία. Τα ποτάμια αποδίδονται σε κάτοψη, σαν πλατειές ελικοειδείς ταινίες μέσα στο κατώτερο τμήμα κάθε παράστασης. Στην όχθη φυτρώνουν φοίνικες και άνθη.
Και στις δύο περιπτώσεις οι καμπύλες γραμμές δημιουργούν μία αίσθηση κίνησης, με τους μίσχους των φυτών να εμφανίζονται κεκλιμένοι αντί για ευθύγραμμοι. Οι φοίνικες στις δύο παραστάσεις παριστάνονται κοντόχοντροι, με τα κλαδιά τους συμμετρικά διευθετημένα αριστερά και δεξιά του κορμού, χωρίς να εμφανίζονται κλαδιά μπροστά στα μάτια του θεατή. Κοντά στο νερό εμφανίζονται αποστρογγυλεμένοι βράχοι με κατακόρυφες. γραμμές.
H παρόχθια σκηνή δεν ταιριάζει, πράγματι, σε ένα μικρό αγγείο και προφανώς η αρχική της σύλληψη προοριζόταν να αποδοθεί σε μεγαλύτερη επιφάνεια. Στο αγγείο, δεν μπορούμε να δούμε ολόκληρη τη σύνθεση εάν δεν στρέψουμε το σώμα του, και η μικρή επιφάνεια δεν επιτρέπει την απόδοση λεπτομερειών. Η τοιχογραφία της Θήρας, για παράδειγμα, έχει πολλούς βράχους και φυτά κοντά στο νερό, ενώ η παράσταση του αγγείου εμφανίζει μόνο ένα βράχο στο ποτάμι (φαίνεται στο δεξιό μέρος της εικόνας, πάνω από το ποτάμι) και πολύ λιγότερα φυτά. Δεύτερο δείγμα «βραχογραφικής» διακόσμησης κρέμεται από την ανώτερη ταινία.
Αυτά τα στοιχεία δείχνουν ότι το αγγείο είναι παράγωγο προϊόν, το οποίο αντιγράφει και απλοποιεί μία σκηνή που είχε δημιουργηθεί με μεγαλύτερη λεπτομέρεια για άλλη επιφάνεια. Η σημασία του αγγείου από τον Κομμό συνίσταται στην απόδειξη ότι συναφείς παρόχθιες σκηνές απεικονίζονταν ήδη κατά τη ΜΜ ΙΙΑ περίοδο. Άνθη, φοίνικες και υδρόβια συνδυάζονταν σε συναφείς σκηνές τοπίου κατά τρόπο τυπικά Μινωικό. Στοιχεία κρητικού μανιερισμού, όπως η χρήση καμπυλών και η πλούσια φυτική εικονογραφία ήταν ήδη εν χρήσει. Υποθέτουμε ότι η εξέλιξη αυτή συντελέστηκε στην Κεντρική Κρήτη, όπου οι αγγειογράφοι επειδή μπορούσαν να δουν τα νέα τοπία και να τα αντιγράψουν.
Για το εάν συνέβαινε το ίδιο νοτιότερα ή βορειότερα στην κεντρική Κρήτη την ίδια περίοδο, δεν έχουμε στοιχεία να το υποστηρίξουμε. Κάποιο σημαντικό κεραμικό εργαστήριο αντέγραψε αυτές τις εικονογραφικές καινοτομίες και διέδωσε τα προϊόντα του στα βόρεια και τα νότια, εξίσου. Τα προϊόντα της παραγωγής του εργαστηρίου αυτού αναγνωρίζονται από μία ασυνήθιστη λεπτομέρεια: την απόδοση λεπτομερειών με εγχαράξεις επάνω από την απλωμένη βαφή, μέχρι να φανεί το χρώμα του πηλού. Με άξονα την εφαρμογή αυτής της ασυνήθιστης λεπτομέρειας μπορεί να συγκροτηθεί μία ομάδα ΜΜ ΙΙΙΑ αγγείων που παριστάνει θέματα χλωρίδας και κάποτε πανίδας. Οι εγχάρακτες γραμμές έχουν τραβηχτεί επάνω στο άψητο αγγείο, διαπερνώντας τη λευκή βαφή που απλώνεται πάνω από την μελανή.
Στην ομάδα αυτή ανήκουν τα εξής αγγεία: Πιθοειδές από τον Κομμό. Παρόχθια σκηνή με φοίνικες, άνθος (κρίνο;) και βράχους Όστρακο από τον Κομμό. Φοίνικας. Κωνικό ρυτό από τον Κομμό. Φοίνικας και άνθη. Ρυτό σχήματος αυγού στρουθοκαμήλου. Φοίνικας και φυτικά θέματα με βράχια. Κάδος με παχύ χείλος από τον ναό στα Ανεμόσπηλια Αρχανών. Ταύρος, φοίνικας, ποταμός και άνθη. Όλα τα παραπάνω αγγεία συνιστούν δείγματα εικονιστικής κεραμικής υψηλής ποιότητας.
Καλύπτονται από σκοτεινή βαφή και διακοσμούνται με λευκά φυτικά θέματα. Εγχάρακτες λεπτομέρειες διαπερνούν τη λευκή βαφή, πριν την όπτηση των αγγείων. Κοινό στοιχείο στις εγχαράξεις τους είναι οι φοίνικες, καθώς με την τεχνική αυτή αποδίδονται τα κλαδιά των φύλλων τους. Το αγγείο των Αρχανών απεικονίζει ιστάμενο ταύρο καθώς και φυτικά μοτίβα, θέματα που πηγάζουν από το πρότυπο κάποιου ει- κονιστικού τοπίου με ζώα και βλάστηση. Με την τεχνική της εγχάραξης εδώ αποδίδονται λεπτομέρειες της βλάστησης.
Τα αγγεία με διακόσμηση εικονιστικών στοιχείων υποδηλώνουν ότι η οικοδομική φάση της ΜΜ ΙΙΙΑ, -1700-1600 π.Χ. -που ακολούθησε τις καταστροφές του τέλους της ΜΜ ΙΙΒ, ευνόησε την ταχεία ανάπτυξη νέας τοιχογραφικής τεχνοτροπίας, σκοπός την οποίας ήταν η ανάδειξη της νέας αρχιτεκτονικής. Μολονότι διαθέτουμε ελάχιστα δείγματα εκείνων των τοιχογραφιών, η κεραμική της περιόδου απηχεί και διασώζει ορισμένες λεπτομέρειες της νέας αυτής τεχνοτροπίας.
Τα αγγεία δείχνουν ότι επηρεάζονται ήδη από τις σκηνές τοπίων και ότι αρκετά τεχνοτροπικά στοιχεία που θα χαρακτηρίσουν υστερότερους Μινωικούς ρυθμούς βρίσκονταν εν χρήσει ήδη στην αρχή της ΜΜ ΙΙΙ περιόδου.
Philip P. Betancourt
Πανεπιστήμιο Temple
Οι κεραμικοί διακοσμητικοί ρυθμοί που αναπτύχθηκαν αμέσως μετά τις γενικευμένες καταστροφές της ΜΜ ΙΙΒ στην Κρήτη εμφανίζονται να ενσωματώνουν νέες ιδέες, ιδιαίτερα στην κεντρική Κρήτη.
Στις νέες προσλαμβάνουσες της ΜΜ ΙΙΙΑ κεραμικής εμπεριέχονται περισσότερες από μια προσλαμβάνουσες. Σε επίπεδο τεχνολογίας, η όπτηση της κεραμικής δεν είναι τόσο καλή όσο στη λεπτότεχνη Καμαραϊκή της προ- ηγούμενης περιόδου.
Σε επίπεδο τεχνοτροπίας, οι κεραμείς απλουστεύουν τα θέματά τους, εγκαταλείποντας τα σύνθετα αφηρημένα μοτίβα του Καμαραϊκού ρυθμού και επιλέγουν απλούστερα, λιγότερο εντυπωσιακά, που μπορούσαν να εκτελεστούν με μεγαλύτερη ευκολία.
Η ταχύτερη παραγωγή αγγείων επέτρεπε, έτσι, να
αντικατασταθούν ευκολότερα οι τεράστιες ποσότητες κεραμικών που είχαν καταστραφεί. Οι αγγειογράφοι, επιπλέον, άρχισαν να ζωγραφίζουν αρκετά καινούργια και πολύ περισσότερα φυσιοκρατικά θέματα.
Παράλληλα με τις απλές σπείρες, τις ελλείψεις, τους πλοχμούς, τις στιγμές και τις ταινίες, που ήταν δημοφιλέστατα θέματα της ΜΜ ΙΙΙΑ κεραμικής, οι κεραμείς άρχισαν να προσθέτουν άνθη και άλλα θέματα από τον φυσικό κόσμο. Αυτή είναι η Μετα-Καμαραϊκή φάση (Post-Kamares) της G. Walberg.
Υπάρχουν αρκετά στοιχεία που συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι αυτά τα φυσιοκρατικά άνθη και τα υπόλοιπα φυτικά μοτίβα έχουν ως πηγή έμπνευσής τους τις τοιχογραφίες. Η ανοικοδόμηση που ακολούθησε μετά τη ΜΜ ΙΙΒ περίοδο δημιούργησε την ευκαιρία η νέα αρχιτεκτονική να εμπλουτισθεί. Μερικά ευρήματα από τον Γαλατά δείχνουν ότι τα πλέον πολυτελή από τα ΜΜ ΙΙΙ κτήρια διακοσμούνταν με τοιχογραφίες.
Τα γραπτά κονιάματα του Γαλατά παριστάνουν φυτικά θέματα και προέρχονται από κλειστό ΜΜ ΙΙΙΑ στρώμα. Όσα δείγματα τοιχογραφιών έφτασαν έως εμάς είναι μικρά, αρκετά όμως σώζουν φύλλα, μίσχους και άλλα τμήματα από παραστάσεις φυτών. Δυστυχώς, όμως, λόγω του μεγέθους τους, δεν μπορούν να δώσουν πληροφορίες για την αρχική τοιχογραφική σύνθεση.
 |
| Εικ.1. Επιλογή MM IIIA αγγείων από τον Κομμό, με φυτικά θέματα. Σχέδια χωρίς κλίμακα .A. κωνικό ρυτό B. Πιθαράκι C. Υδρία D. πιθαράκι |
Οι νέες εικόνες απεικονίζουν φοίνικες, φυτά κρόκων με τα άνθη τους, παπύρους, καλάμια και πολλά άλλα φυτικά θέματα. Ορισμένα μεμονωμένα στοιχεία, ωστόσο, δεν επαρκούν για να δείξουν την επαφή μεταξύ τοιχογραφιών και κεραμικής. Εκείνο που απαιτείται είναι μία διακόσμηση κεραμικής που να μιμείται τη σύνθεση μίας τοιχογραφίας (μνημειακής ζωγραφικής), αλλά και τα συγκεκριμένα στοιχεία που χρησιμοποιούνται για τη σύνθεσή της.
Η σύγκριση αυτή είναι πλέον εφικτή χάρη σε ένα μικρό πίθο (πιθαράκι) με αρ. C2379 από τον Κομμό της νότιας Κρήτης (εικ. 1Β). Το αγγείο βρέθηκε στο Δωμ. CH 25 της Κεντρικής Λοφώδους Περιοχής του Κομμού. To δωμάτιο περιείχε ένα ΜΜ ΙΙΙΑ σύνολο σφραγισμένο από σεισμό. Ο μικρός πίθος, που είναι ευρύστομος και έχει δύο κατακόρυφες λαβές, πλάστηκε ως μεσαίας χωρητικότητας αποθηκευτικό δοχείο.
Έχει ύψος 23,4 εκ. Λόγω του ανοικτού στομίου το αγγείο προσφέρεται για διακόσμηση στην ευρεία ζώνη του ανώτερου ώμου του.-αρχαιογνώμων -. Το αγγείο εμφανίζει σύνθετη παράσταση. Ζεύγη λευκών ταινιών ορίζουν το ανώτερο και κατώτερο όριο της κύριας ζώνης, και κατά το μήκος του ανώτερου τμήματος του σώματος έχει φιλοτεχνηθεί τοπίο με φοίνικες και άνθη.
Η εικόνα στο αγγείο εμφανίζει πολλά κοινά στοιχεία που μπορούν να συγκριθούν με την ΥΜ ΙΑ σκηνή τοπίου από τη Δυτική Οικία του Ακρωτηρίου Θήρας. Στην εικ. 2 οι δύο σκηνές παριστάνονται μαζί. Παριστάνουν και οι δύο παρόχθια τοπία. Τα ποτάμια αποδίδονται σε κάτοψη, σαν πλατειές ελικοειδείς ταινίες μέσα στο κατώτερο τμήμα κάθε παράστασης. Στην όχθη φυτρώνουν φοίνικες και άνθη.
 |
| Εικ.2. Σύγκριση μεταξύ των παρόχθιων σκηνών στο πιθαράκι αρ. C2379 από τον Κομμό και την ΥΜ IA μικρογραφική τοιχογραφίααπό τη Δυτική Οικία του Ακρωτηρίου Θήρας. |
Αυτά τα στοιχεία δείχνουν ότι το αγγείο είναι παράγωγο προϊόν, το οποίο αντιγράφει και απλοποιεί μία σκηνή που είχε δημιουργηθεί με μεγαλύτερη λεπτομέρεια για άλλη επιφάνεια. Η σημασία του αγγείου από τον Κομμό συνίσταται στην απόδειξη ότι συναφείς παρόχθιες σκηνές απεικονίζονταν ήδη κατά τη ΜΜ ΙΙΑ περίοδο. Άνθη, φοίνικες και υδρόβια συνδυάζονταν σε συναφείς σκηνές τοπίου κατά τρόπο τυπικά Μινωικό. Στοιχεία κρητικού μανιερισμού, όπως η χρήση καμπυλών και η πλούσια φυτική εικονογραφία ήταν ήδη εν χρήσει. Υποθέτουμε ότι η εξέλιξη αυτή συντελέστηκε στην Κεντρική Κρήτη, όπου οι αγγειογράφοι επειδή μπορούσαν να δουν τα νέα τοπία και να τα αντιγράψουν.
Για το εάν συνέβαινε το ίδιο νοτιότερα ή βορειότερα στην κεντρική Κρήτη την ίδια περίοδο, δεν έχουμε στοιχεία να το υποστηρίξουμε. Κάποιο σημαντικό κεραμικό εργαστήριο αντέγραψε αυτές τις εικονογραφικές καινοτομίες και διέδωσε τα προϊόντα του στα βόρεια και τα νότια, εξίσου. Τα προϊόντα της παραγωγής του εργαστηρίου αυτού αναγνωρίζονται από μία ασυνήθιστη λεπτομέρεια: την απόδοση λεπτομερειών με εγχαράξεις επάνω από την απλωμένη βαφή, μέχρι να φανεί το χρώμα του πηλού. Με άξονα την εφαρμογή αυτής της ασυνήθιστης λεπτομέρειας μπορεί να συγκροτηθεί μία ομάδα ΜΜ ΙΙΙΑ αγγείων που παριστάνει θέματα χλωρίδας και κάποτε πανίδας. Οι εγχάρακτες γραμμές έχουν τραβηχτεί επάνω στο άψητο αγγείο, διαπερνώντας τη λευκή βαφή που απλώνεται πάνω από την μελανή.
Στην ομάδα αυτή ανήκουν τα εξής αγγεία: Πιθοειδές από τον Κομμό. Παρόχθια σκηνή με φοίνικες, άνθος (κρίνο;) και βράχους Όστρακο από τον Κομμό. Φοίνικας. Κωνικό ρυτό από τον Κομμό. Φοίνικας και άνθη. Ρυτό σχήματος αυγού στρουθοκαμήλου. Φοίνικας και φυτικά θέματα με βράχια. Κάδος με παχύ χείλος από τον ναό στα Ανεμόσπηλια Αρχανών. Ταύρος, φοίνικας, ποταμός και άνθη. Όλα τα παραπάνω αγγεία συνιστούν δείγματα εικονιστικής κεραμικής υψηλής ποιότητας.
Καλύπτονται από σκοτεινή βαφή και διακοσμούνται με λευκά φυτικά θέματα. Εγχάρακτες λεπτομέρειες διαπερνούν τη λευκή βαφή, πριν την όπτηση των αγγείων. Κοινό στοιχείο στις εγχαράξεις τους είναι οι φοίνικες, καθώς με την τεχνική αυτή αποδίδονται τα κλαδιά των φύλλων τους. Το αγγείο των Αρχανών απεικονίζει ιστάμενο ταύρο καθώς και φυτικά μοτίβα, θέματα που πηγάζουν από το πρότυπο κάποιου ει- κονιστικού τοπίου με ζώα και βλάστηση. Με την τεχνική της εγχάραξης εδώ αποδίδονται λεπτομέρειες της βλάστησης.
Τα αγγεία με διακόσμηση εικονιστικών στοιχείων υποδηλώνουν ότι η οικοδομική φάση της ΜΜ ΙΙΙΑ, -1700-1600 π.Χ. -που ακολούθησε τις καταστροφές του τέλους της ΜΜ ΙΙΒ, ευνόησε την ταχεία ανάπτυξη νέας τοιχογραφικής τεχνοτροπίας, σκοπός την οποίας ήταν η ανάδειξη της νέας αρχιτεκτονικής. Μολονότι διαθέτουμε ελάχιστα δείγματα εκείνων των τοιχογραφιών, η κεραμική της περιόδου απηχεί και διασώζει ορισμένες λεπτομέρειες της νέας αυτής τεχνοτροπίας.
Τα αγγεία δείχνουν ότι επηρεάζονται ήδη από τις σκηνές τοπίων και ότι αρκετά τεχνοτροπικά στοιχεία που θα χαρακτηρίσουν υστερότερους Μινωικούς ρυθμούς βρίσκονταν εν χρήσει ήδη στην αρχή της ΜΜ ΙΙΙ περιόδου.
Philip P. Betancourt
Πανεπιστήμιο Temple
Αρχαιογνώμων
