ΤΕΡΜΗΣΣΟΣ :Φυλαγμένη πίσω από τα πέπλα της ομίχλης

ΜΕΡΟΣ 1:Φυλαγμένη πίσω από τα πέπλα της ομίχλης- ΜΕΡΟΣ 2:Τερμησσός η Μείζων

Δούκας Δούκας ...Δεν έχει περάσει πολύς καιρός από το ανοιξιάτικο ταξίδι με το Πανόραμα, στην περιοχή της Παμφυλίας και της Τραχείας Κιλικίας. Κλείνω τα μάτια και ανάκατες εικόνες έρχονται στο μυαλό μου, άλλες πιο έντονες κι άλλες που έχουν αρχίσει να αργοσβήνουν.

Είναι ένα ταξίδι νοερό, αυτή τη φορά μέσα από τις φωτογραφίες, τα κείμενα και τους χάρτες. Η μνήμη μου ανασύρει σκόρπια ονόματα, που ηχούν παράξενα μεταφέροντας τον αχό της θάλασσας ή τους ψιθύρους παλαιότερων εποχών. Τερμησσός, Άσπενδος, Σίδη, Ανεμούριον, Ελεούσσα Σεβαστή, Κώρυκος, Κανύτελις, Διοκαισάρεια. Πόλεις αρχαίες (Σ.Σ. Ελληνκές) και ένδοξες ως απόρθητα κάστρα και άντρα σκληροτράχηλων Κιλίκιων πειρατών, σπουδαία εμπορικά λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου, βυζαντινές πολιτείες, φρούρια, βάραθρα και γοητευτικές νεκροπόλεις.

Μήνας Μάρτιος. Δεύτερη μέρα του ταξιδιού. Ανοιξιάτικος καιρός με έντονη υγρασία και έναν βαρύ μολυβένιο ουρανό. Τα σύννεφα είχαν πυκνώσει αρκετά εκείνο το πρωινό, καλύπτοντας τους ορεινούς όγκους των βουνών της Λυκίας στα δυτικά. Μόλις που ξεπροβάλλει η χιονισμένη κορυφή του Ολύμπου (άλλος ένας Όλυμπος!) ανάμεσα από τα σύννεφα, στο βάθος του ορίζοντα.

Η Αττάλεια ξυπνά, καθώς τα κύματα της Μεσογείου στα νότια καταβρέχουν την απόκρημνη ακτή της. Πίσω της (στα βόρεια) η Παμφυλική πεδιάδα, που σε λίγο τη διασχίζουμε με κατεύθυνση την ενδοχώρα. Ακολουθούμε μια δύσκολη εγκάρσια διαδρομή προς τα όρη του Ταύρου. Η πορεία μας βορειοδυτική, προς την περιοχή της ιστορικής Πισιδίας και στα όρια με τη βόρεια Λυκία.

Φωτ. 1: Η χιονισμένη κορυφή του Ολύμπου της Λυκίας, στα δυτικά της Αττάλειας.

Περίπου 34 χιλιόμετρα βορειοδυτικά από την Αττάλεια απέχει η αρχαία πόλη της Τερμησσού –ο προορισμός μας–, σκαρφαλωμένη ως αετοφωλιά στο όρος Σόλυμνος (σήμερα Güllük Daği, 1.665 μ. υψόμετρο), που αποτελεί τμήμα της οροσειράς του Ταύρου. Της οροσειράς που διαμορφώνει και χαρακτηρίζει τη γεωμορφολογία όλης της νότιας Τουρκίας, του μεγάλου φυσικού εμποδίου που δυσχεραίνει την επικοινωνία ανάμεσα στη μικρασιατική ενδοχώρα, την «εντός του Ταύρου Ασία» σύμφωνα με τον Στράβωνα, και την παραλιακή αλλά ορεινή ζώνη, την «εκτός του Ταύρου Ασία».

Έχοντας αφήσει πίσω μας την παράλια ζώνη και τη μικρή εύφορη πεδιάδα της Παμφυλίας με τα δεκάδες θερμοκήπια, τις μπανανοφυτείες και τις αγκινάρες, ανηφορίζουμε σε δύσκολα μονοπάτια. Το τοπίο αλλάζει. Το υψόμετρο ολοένα και αυξάνεται. Δάση από πουρνάρια, βελανιδιές και αγριελιές παρουσιάζονται σε κάθε στροφή του ορεινού δρόμου. Οι απόκρημνες κορυφές των βουνών και τα βράχια κρέμονται απειλητικά από πάνω μας. Η πεδιάδα έχει χαθεί από το οπτικό μας πεδίο. Την αντικατέστησαν βαθιές χαράδρες που σχίζουν τις απότομες πλαγιές του Ταύρου.

Το αυτοκίνητο ανεβαίνει με χαμηλή ταχύτητα κι εγώ με τη φαντασία μου ταξιδεύω πίσω στο χρόνο. Εκείνη τη χρονιά του 333 π.Χ., όταν ο Αλέξανδρος, αφού έχει κατακτήσει την παράλια Παμφυλική ζώνη, αποφασίζει να στραφεί προς την Φρυγία μέσα από την ορεινή Πισιδία. Σκοπός του να διαφυλάξει τον ανοιγμένο δρόμο από τα παράλια της Παμφυλίας στη Φρυγία.

Τον ίδιο δρόμο, που ακολουθούμε κι εμείς, ανηφόρισε με το πεζικό του, σύρριζα με το βουνό, για να κατακτήσει την ορεινή Τερμησσό. Το απόκρημνο και απόρθητο φρούριο, που του έκλεινε το δρόμο προς τη Φρυγία. «Οἱ δὲ ἄνθρωποι οὗτοι τὸ μὲν γένος Πισίδαι εἰσὶ βάρβαροι, χωρίον δὲ
οἰκοῦσιν ὑπερύψηλον καὶ πάντῃ ἀπότομον, καὶ ἡ ὁδὸς παρὰ τὴν πόλιν χαλεπή», μας πληροφορεί ο Αρριανός (Αλεξάνδρου Ανάβασις, Α΄, 27).
Μετά από κοπιαστική πορεία και φτάνοντας στην ορεινή απόκρημνη πλαγιά, βρήκε τους «βάρβαρους» Τερμησσείς να έχουν βγει «πανδημεὶ» σε όλες τις γύρω κορφές και να περιμένουν. Όπως συμπληρώνει ο ιστορικός: «… καὶ ἔστιν ὀλίγη φυλακή κατέχοντες τὰ ὄρη ταῦτα ἄπορον ποιεῖν τὴν πάροδον». Αετοί, άγρυπνοι φρουροί στις αετοφωλιές τους. Ποιος τολμάει να επιτεθεί; Η θέση των βαρβάρων πλεονεκτική. Και μια χούφτα απ’ αυτούς θα ήταν αρκετή για να εμποδίσουν την πορεία του στο στενό δρόμο. Τελικά με τέχνασμα καταφέρνει να στρατοπεδεύσει έξω
από την πόλη, αναγκάζοντας τους ανυπόταχτους ορεσίβιους πολεμιστές να οχυρωθούν μέσα σ’ αυτήν.
Συνειδητοποιώντας ο παράτολμος Στρατηλάτης ότι χρειάζεται αρκετός καιρός για την άλωση της Τερμησσού, θα την αφήσει, για να συνεχίσει την πορεία του προς τα βόρεια και τη δική του μοίρα.

Το κείμενο του Αρριανού έχει από κάθε πλευρά μεγάλο ενδιαφέρον γιατί αποτελεί την πρώτη ιστορική καταγραφή της πόλης. Η ύπαρξή της σε κάθε άλλη περίπτωση θα ήταν χαμένη πίσω από την αχλή του μύθου και του παραμυθιού. Οι λέξεις «ὑπερύψηλον», «ἀπότομον», «χαλεπή» κλωθογυρίζουν στο μυαλό μου.

Το αυτοκίνητο αγκομαχώντας και με χαμηλές ταχύτητες συνεχίζει ν’ ανεβαίνει τον ορεινό δρόμο. Κάποτε φτάνουμε στον προορισμό μας. Τα σύννεφα έχουν κατέβει χαμηλότερα, μην αποκλείοντας τον κίνδυνο κάποιας ξαφνικής νεροποντής. Σ’ αυτό το υψόμετρο ο καιρός είναι ασταθής. Μπόρες μπορεί να ξεσπάσουν απότομα, από στιγμή σε στιγμή. Κοιτώ γύρω μου και παρατηρώ θεόρατους πέτρινους όγκους να μας περιτριγυρίζουν. Οι κορυφές τους μόλις που φαίνονται, καθώς πυκνή ομίχλη τις έχει καλύψει.

Φωτ. 2: Θεόρατοι πέτρινοι όγκοι μας περιτριγυρίζουν. Οι κορυφές τους χάνονται στην ομίχλη…

Η ταξιδιωτική ομάδα σε λίγο αρχίζει να ανηφορίζει το μονοπάτι που οδηγεί στον αρχαιολογικό χώρο της Τερμησσού. Πολύ σύντομα προηγούμαι της συντροφιάς και βρίσκομαι να προχωρώ μόνος μου. Κουραστική η πορεία. Ανασαίνω βαθιά και στέκομαι.
Ο ιδρώτας τρέχει στο μέτωπό μου. Ακούω τους χτύπους της καρδιάς μου. Γαλήνη και γλύκα, ο υγρός αέρας μοσχοβολούσε από τις μυρωδιές της γης, τα σάπια φύλλα και τη φρέσκια βλάστηση.
Μεγάλα πουρνάρια μπερδεύονται πού και πού με αγριελιές σκαλωμένες σε βράχια.
Στα δεξιά μου ανοίγεται η απότομη χαράδρα.
Σε κάθε στροφή του μονοπατιού ψάχνω για ίχνη κατοίκησης ή για κάποιο στοιχείο που θα μαρτυρεί ότι έφθασα στον προορισμό μου.
Σταματώ και αφουγκράζομαι. Ο άνεμος μεταφέρει, ως μακρινούς απόηχους, τους ψιθύρους της ομάδας και τα βήματά τους, καθώς ακολουθούν αρκετά πίσω μου.

Φωτ. 3: Το ανηφορικό μονοπάτι που οδηγεί στον αρχαιολογικό χώρο της Τερμησσού.

Ένα ξαφνικό πετάρισμα μου αποσπά την προσοχή. Κάποιο πουλί τρομαγμένο από τον απρόσκλητο ταξιδιώτη πετά και χάνεται ανάμεσα στα κλαδιά των δέντρων. Το φτερούγισμα του πουλιού, μου φέρνει στο νου τον μυθικό Πήγασο. Ο ήρωας Βελλεροφόντης, πάνω στη ράχη του φτερωτού αλόγου, ταξίδεψε πετώντας σε τούτα εδώ τα μέρη, σε αναζήτηση της τρομερής και φρικτής Χίμαιρας. Μόνο με το φτερωτό άλογο θα μπορούσε να την κυνηγήσει και να την αιχμαλωτίσει. Σύμφωνα με μια θεωρία, η Χίμαιρα αντιπροσωπεύει την ομίχλη που βασιλεύει σε τούτα εδώ τα βουνά.

Εικ. 1: Καβάλα στον Πήγασο ο Βελλεροφόντης επιτίθεται με το δόρυ κατά της Χίμαιρας.Στη φοβερή μορφή της ενώνονται ένα λιοντάρι, μια κατσίκα κι ένα φίδι για ουρά (2ος αι. π.Χ.) Τάραντας, Museo Nazionale Archeologico (http://cir.campania.beniculturali.it)

Κι όπως μας πληροφορεί ο Όμηρος στην Ιλιάδα (ραψωδία Ζ, 184-185), εδώ λαμβάνει χώρα και ο δεύτερος άθλος που αναθέτει ο βασιλιάς Προίτος στον ήρωα:
«δεύτερον … ἐπολέμησε τούς δοξαστούς Σολύμους, κι εἰς μάχην τόσον τρομερήν δέν εἶχεν ἔμπει ἀκόμη»

Εικ. 2: Νόμισμα του 1ου αι. μ.Χ. που βρέθηκε στην Τερμησσό. Στη μία όψη εικονίζεται ο Δίας ένθρονος κρατώντας Νίκη, με την επιγραφή: ZЄYS COΛYMЄYS. Στην άλλη όψη στέκεται η Αθηνά κρατώντας κι αυτή Νίκη. Επιγραφή: / TЄP / MЄIZONΩN. Συνολικά βρέθηκαν μέχρι σήμερα στην Τερμησσό 12 νομίσματα (http://www.definegizemi.com)

Οι Σόλυμοι ήταν οι κάτοικοι της περιοχής και αυτή είναι η αρχαιότερη αναφορά σ’ αυτούς στο έπος του Ποιητή. Ο Στράβων, πολλούς αιώνες αργότερα, αναφέρει ότι «… καὶ αὐτοὶ δὲ οἱ Τερμησσεῖς Σόλυμοι καλοῦνται», όπως και ο «ὑπερκείμενος λόφος καλεῖται Σόλυμος…» (Γεωγραφικά, ΙΓ΄, 16). Σε νόμισμα που βρέθηκε στην Τερμησσό εικονίζεται από τη μία πλευρά ο θεός Ζευς με την επωνυμία Σολυμεύς, ο οποίος λατρευόταν στην πόλη. Υπήρχε και ναός μεγαλοπρεπής προς τιμήν του, που μόνο λίγα ερείπια στέκουν σήμερα για να τον θυμίζουν.

Φωτ. 4: Η Πύλη στα δεξιά και τμήμα του εξωτερικού τείχους στα αριστερά.

Με αυτές τις σκέψεις φτάνω σ’ ένα μικρό πλάτωμα. Βρίσκομαι μπροστά στην Πύλη της πόλης. Αριστερά μου αντικρίζω τα πρώτα απομεινάρια του εξωτερικού τείχους. Κοιτάζω το σχεδιάγραμμα που κρατώ, προσπαθώντας να προσανατολιστώ στο χώρο. Στέκομαι στην ανατολική Πύλη. Στα νοτιανατολικά της, πάνω στο τείχος, υπάρχουν χαραγμένες κάποιες προφητείες, σύμφωνα με τις σημειώσεις μου. Δυσκολεύομαι να τις εντοπίσω.

Ανασαίνοντας βαριά, από την κοπιώδη ανάβαση, αλλά και γεμάτος έξαψη και αγωνία προχωρώ. Η ομίχλη έχει κατέβει χαμηλότερα σκεπάζοντας τον ερειπιώνα. Πρέπει να πλησιάσω αρκετά για να αρχίσουν να ξεπροβάλλουν όλο και περισσότερα τμήματα της πόλης. Ένα μέρος από την Αγορά, η αρχαία Βασιλική Οδός, απομεινάρια του «ελληνιστικού» τείχους, κινστέρνες. Ακολουθώ το μονοπάτι προς τα νοτιοανατολικά και φθάνω στον χώρο του Γυμνασίου.

Εντυπωσιάζομαι από τα καλοδιατηρημένα κτίρια, που στέκουν ακόμη όρθια. Καταπράσινες περικοκλάδες από κισσό σκαρφαλώνουν και αγκαλιάζουν υπέρθυρα και παράθυρα. Εδώ ήταν και οι Θέρμες, που τροφοδοτούνταν με νερό από τις γύρω ορεινές πηγές με Υδραγωγείο. Το Υδραγωγείο πιστεύεται ότι καταστράφηκε από μεγάλο σεισμό. Ίσως είναι και μία από τις πολλές αιτίες που η πόλη εγκαταλείφθηκε από τους τελευταίους κατοίκους της, κάποια στιγμή τον 5ο αι. μ.Χ.

Φωτ. 5: Η ΒΑ πλευρά του Γυμνασίου. Μεγάλο τμήμα του πελώριου συγκροτήματος είναι ακόμα θαμμένο.

Εντυπωσιασμένοι φαίνονται και οι υπόλοιποι συνταξιδιώτες, καθώς έχουν ήδη φτάσει και περιπλανώνται στο χώρο. Αφήνουμε το Γυμνάσιο και, ακολουθώντας το μονοπάτι με πορεία νότια- νοτιοανατολική, προχωράμε για να φθάσουμε μέχρι το Θέατρο. Είναι κτισμένο ανατολικά της αρχαίας Αγοράς. Συνεχίζουμε περπατώντας πάνω σε πλακόστρωτο δρόμο της αρχαίας πόλης. Η υγρασία έχει κάνει τις πέτρες γλιστερές και κάθε μας βήμα πρέπει να είναι προσεχτικό. Χάσματα από αρχαία πηγάδια και από το αποχετευτικό σύστημα της Τερμησσού ανοίγονται παντού γύρω.

Ο χώρος δεν έχει ανασκαφεί ποτέ μέχρι σήμερα. Τον επισκέφθηκαν ορισμένοι περιηγητές τον προπερασμένο αιώνα, έγραψαν εγκώμια, ζωγράφισαν μερικές όψεις του, αλλά τίποτα παραπάνω. Η Τερμησσός περιμένει ακόμη τους αρχαιολόγους που θα ταυτίσουν τα ερείπια, θα αναστηλώσουν μερικά τμήματα μνημείων, θα ανακαλύψουν και θα μελετήσουν άλλα, φέρνοντας στο φως περισσότερες πληροφορίες για την ιστορία της. Τώρα, αυτή η «αετοφωλιά» παραμένει μια πόλη «φάντασμα», με όλη τη γοητεία και το μυστήριο ενός ανεξερεύνητου και συναρπαστικού αρχαιολογικού χώρου.

Το μονοπάτι μας οδηγεί λίγο ψηλότερα και προσεγγίζουμε τον χώρο του Θεάτρου από τη δυτική του πλευρά. Σε λίγα λεπτά στέκομαι ψηλά πάνω στις τελευταίες κερκίδες κι ατενίζω την πανοραμική θέα του μεγαλοπρεπούς οικοδομήματος. Παρ’ όλη την πυκνή ομίχλη, τα σύννεφα ως δια μαγείας καθαρίζουν για λίγο, αποκαλύπτοντας το ψηλότερο σε υψόμετρο αρχαίο θέατρο στον κόσμο. Βρισκόμαστε κάπου στα 1.066 μέτρα. Η θέα σου κόβει την ανάσα!

Φωτ. 6: Μέσα στην ομίχλη το Ελληνικό Θέατρο της «Ελληνιστικής» εποχής με τις προσθήκες του 2ου μ.Χ. αιώνα.

Αναμφίβολα αυτό το καταπληκτικό κτίριο του Θεάτρου είναι από τα οικοδομήματα της Τερμησσού που αιχμαλωτίζουν τη ματιά και τη σκέψη σου. Η περίοπτη και μοναδική θέση του είναι εκείνη που το κάνει να ξεχωρίζει ανάμεσα στα υπόλοιπα θέατρα του αρχαίου κόσμου. Από αρχιτεκτονικής άποψης έχει όλα τα χαρακτηριστικά των ελληνορωμαϊκών θεάτρων, διατηρώντας παράλληλα την ελληνιστική του μορφή. Μια μεγάλη οδός συνέδεε παλαιότερα το Θέατρο με την Αγορά, στα δυτικά. Οι κερκίδες χωρίζονται από ένα διάζωμα, ενώ η χωρητικότητά του υπολογίζεται ότι ήταν περίπου 4.000-5.000 θεατές.

Ο άνεμος έχει δυναμώσει, αναγκάζοντας την ομίχλη και τα σύννεφα να κινούνται με μεγαλύτερη ταχύτητα. Τυλίγομαι καλύτερα στο πανωφόρι μου και με προσοχή διασχίζω τις κερκίδες και κατεβαίνω στην ορχήστρα. Οι υπόλοιποι της ομάδας μόλις που διακρίνονται στις πάνω κερκίδες, καθώς η ομίχλη πύκνωσε για άλλη μια φορά. Σκοτεινές φιγούρες που κινούνται αργά, σχεδόν τελετουργικά και χάνονται πίσω από το πέπλο της. Ένας αόρατος θίασος που υποκλίνεται και αποχωρεί.

Στέκομαι ακίνητος στο μέσον της ορχήστρας. Κλείνω τα μάτια ακούγοντας τον ήχο του ανέμου. Μυρίζω την υγρασία της γης. Αφουγκράζομαι τον ψίθυρο της νεκρής πολιτείας.

Φωτ. 7: Η νότια πλευρά του Θεάτρου. Διακρίνεται τμήμα των κερκίδων και της σκηνής.Και η ομίχλη παντού γύρω μας. Το τοπίο έχει χαθεί.

Το φως άρχισε να λιγοστεύει και σε λίγο ο αρχαιολογικός χώρος θα κλείσει. Είμαστε οι τελευταίοι επισκέπτες την ώρα αυτή· τελευταίοι και μοναδικοί. Ο φύλακας, που μας ακολούθησε μέχρι εδώ πάνω, δείχνει ανήσυχος και βιαστικός. Μου κάνει νόημα ότι πρέπει να φύγουμε. Τον ακολουθώ αναγκαστικά. Δυστυχώς ο χρόνος είναι ελάχιστος κι έτσι δεν θα μπορέσουμε να δούμε τη Νεκρόπολη με τις σαρκοφάγους και τους κτιστούς τάφους που απλώνεται στα νοτιοδυτικά της Τερμησσού. Ο χώρος χρειάζεται να του αφιερώσεις περισσότερο χρόνο για περπάτημα και εξερεύνηση.

Κατεβαίνω με προσοχή το μονοπάτι, καθώς οι πέτρες γλιστρούν περισσότερο. Αποχωρίζομαι την εντυπωσιακή Τερμησσό που σιγά σιγά χάνεται πίσω από το παραπέτασμα της ομίχλης, συνεχίζοντας πεισματικά να φυλάσσει καλά τα μυστικά της. Μου κρατάει όμως μια τελευταία έκπληξη λίγο πριν από την αποχώρηση.

Φτάνοντας την υπόλοιπη ομάδα, που ήδη απολαμβάνει ένα φλιτζάνι ζεστό τσάι και διάφορα καλούδια σε ένα αυτοσχέδιο πικνίκ, επιλέγω να κάνω μια γρήγορη βόλτα λίγο πιο πέρα. Η ματιά μου διακρίνει μέσα σε μια συστάδα δέντρων μια πέτρινη σαρκοφάγο. Πραγματικά, δίπλα στον χώρο όπου είχε σταθμεύσει το λεωφορείο, εκτείνεται άλλη μια Νεκρόπολη. Η μία σαρκοφάγος μετά την άλλη ξεφυτρώνουν ανάμεσα στα δέντρα. Περπατώ γεμάτος έξαψη, χαμογελώντας ανάμεσά τους, μην ξέροντας προς τα πού να πρωτοκοιτάξω. Άλλες στέκουν μισοσπασμένες κι άλλες έχουν αναποδογυρίσει επιδεικνύοντας το άδειο εσωτερικό τους, που έχει συληθεί προ πολλού.

Τερμησσός Σαρκοφάγος στον αρχαιολογικό χώρο

Ξαφνικά βρίσκομαι μπροστά σε ένα ανάγλυφο στη βάση κάποιου τύμβου (;). Ένα δελφίνι (στα δικά μου μάτια) ξεπροβάλλει ανάμεσα σε μια ασπίδα και τα όπλα πιθανόν κάποιου πολεμιστή. Το θαλασσινό θέμα με εντυπωσιάζει, καθώς είναι δυσερμήνευτη η σχέση του νεκρού με τη θάλασσα, πάνω σ’ αυτόν τον ορεινότατο τόπο –κι ας απέχει η Μεσόγειος μερικά χιλιόμετρα. Τροφή για σκέψη και αναζήτηση, αλλά η ώρα τρέχει και βλέπω τους συνταξιδιώτες μου να επιβιβάζονται στο λεωφορείο. Φεύγουμε!

Φωτ. 8: Το ανάγλυφο δελφίνι (ή μήπως ψάρι;) ανάμεσα στα όπλα και την ασπίδα.

Αποχαιρετώ την Τερμησσό, και τη Νεκρόπολη που ανακάλυψα, γεμάτος έντονα συναισθήματα. Αφήνουμε την ενδοχώρα και τα κακοτράχαλα βουνά της οροσειράς του Ταύρου και κατηφορίζουμε προς τη φιλόξενη πεδιάδα της αρχαίας Παμφυλίας.
Τις επόμενες ημέρες θα κινηθούμε στα παράλια της Ανατολικής Μεσογείου, μια λουρίδα γης ανάμεσα στη θάλασσα και την ορεινή ενδοχώρα.
Όμως ξέρω ότι ένα μικρό κομμάτι της ψυχής μου θα έχει μείνει πίσω και θα περιπλανιέται στα όρη της βόρειας Λυκίας, πάνω στη ράχη του Πήγασου, με συνοδηγό τον ατρόμητο Βελλεροφόντη.

Φωτ. 9: Σαρκοφάγος με ανάγλυφα διακοσμητικά σχέδια – ο κισσός ερωτοτροπεί με τη λαξευμένη πέτρα.

Φωτ. 10: Στο βάθος οι τελευταίες ακτίνες του ήλιου φωτίζουν την αρχή της παμφυλικής πεδιάδας, που περιβάλλει τη λιμανούπολη Αττάλεια, ενώ η πυκνή ομίχλη πίσω μας σκεπάζει το όρος Σόλυμνος και την ανεξερεύνητη αρχαία πόλη Τερμησσό, που κρατάει ακόμη καλά φυλαγμένα τα μυστικά της.

Φωτογραφίες και κείμενο: Δούκας Δούκας Τερμησσός 14 Μαρτίου – Αθήνα 12 Μαΐου 2013

Ευχαριστώ τον Π.Π. και Δ.Κ. για τη βοήθεια και τις εύστοχες παρατηρήσεις τους.

Βιβλιογραφία / Πηγές:

Τοπογραφικές & Ταξιδιωτικές Σημειώσεις της Πολιτιστικής Εταιρείας Πανόραμα
Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβασις (Κάκτος, Αθήνα 1992)
Όμηρος, Ιλιάδα (μετάφραση Ιακώβου Πολυλά, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1981) Στράβων, Γεωγραφικά (Κάκτος, Αθήνα 1994)
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica, τ. 49, άρθρο: Τερμησσός Wikipedia, άρθρο: Termessos (http://en.wikipedia.org/wiki/Termessos)

Αρχείο της Πολιτιστικής Εταιρείας Πανόραμα apan.gr Ταξιδιωτικά Ημερολόγια: ΝΔ Τουρκία (2013)

Δούκας Δούκας, Η Τερμησσός στα όρη του Ταύρου.

ΜΕΡΟΣ 2ον

Τερμησσός η Μείζων

Σκάλισμα σε βράχο της Τερμησσού .Έάν κρίνουμε από την πανοπλία είναι της λεγόμενης «ελληνιστικής» περιόδου, επίσης τα φτερά που σχηματίζονται μας παραπέμπει μάλλον στον Πήγασο και τον Βελλεροφόντη

1. Ταύτιση

Η Μείζων Τερμησσός ήταν μία από τις ισχυρότερες πόλεις της Πισιδίας κατά την Αρχαιότητα. Έχει ταυτιστεί με τα ερείπια ενός αρχαίου οικισμού που βρίσκεται σε ορεινή δασώδη περιοχή πλούσια σε πανίδα, στο Güllük Dağ, το αρχαίο όρος Σόλυμος. Η δύσκολα προσβάσιμη αυτή θέση βρίσκεται κοντά στο σύγχρονο χωριό Güllük, σε υψόμετρο 1.000 μ. περίπου, 35 χλμ ΒΔ της Αττάλειας.1

2. Ιστορία

Η πρώιμη ιστορία της Τερμησσού ανάγεται στη σφαίρα του μύθου. Σύμφωνα με την παράδοση, μυθικός πρόγονος των πρώτων κατοίκων ήταν ο Σόλυμος, από τον οποίο πήρε το όνομά του το βουνό που γειτονεύει με την πόλη.2 Οι Τερμησσείς θεωρούσαν τους εαυτούς τους απογόνους των ομηρικών Σολύμων3 και συνέδεαν την ίδρυση της πόλης τους με τον μυθικό ήρωα Βελλεροφόντη.4 Σε αντίθεση με τις άλλες πόλεις της Πισιδίας όπου ήταν σε χρήση η Πισιδική διάλεκτος, οι κάτοικοι της Τερμησσού μιλούσαν αρχικά τη Σολυμική,5 πιθανότατα ένα αμιγώς τοπικό ιδίωμα, το οποίο όμως εξαφανίστηκε με την πάροδο του χρόνου. Ήδη κατά την Ελληνιστική περίοδο οι δημόσιες επιγραφές της πόλης είναι ελληνικές, στοιχείο που αποδεικνύει το μεγάλο βαθμό του εξελληνισμού που είχε συντελεστεί.

Οι αρχαίες πηγές παραδίδουν ότι οι Πισιδείς ήταν άνθρωποι πολεμοχαρείς και «βάρβαροι». Οι πολεμικές περιπέτειες στις οποίες ενεπλάκη η Τερμησσός κατά την Αρχαιότητα αποδεικνύουν ότι πάγια επιδίωξη των κατοίκων της ήταν η διατήρηση της ανεξαρτησίας τους. Επιπλέον, το γεγονός ότι, παρά τις διαδοχικές αλλαγές στους συσχετισμούς των δυνάμεων που δρούσαν στην Πισιδία, η πόλη κατόρθωσε να διατηρήσει μεγάλο βαθμό αυτονομίας μέχρι την Ύστερη Αυτοκρατορική περίοδο υποδηλώνει ότι οι Τερμησσείς εκτός από υψηλό φρόνημα διέθεταν και τα μέσα να επιβάλουν τις αξιώσεις τους στους εκάστοτε κρατούντες.

Η Τερμησσός εμφανίζεται στο ιστορικό προσκήνιο το 334/333 π.Χ., σε σχέση με τη δράση του Αλεξάνδρου στη νοτιοανατολική Μικρά Ασία. Η πόλη ανήκε εδαφικά στη σατραπεία της Μεγάλης Φρυγίας και βρισκόταν υπό τον έλεγχο του Αντιγόνου Α΄ του Μονόφθαλμου. Αυτός ακολούθησε γενικά μετριοπαθή στάση απέναντι στους κατοίκους της Πισιδίας, σεβόμενος τον παραδοσιακά ανεξάρτητο χαρακτήρα τους. Στόχος του ήταν η διατήρηση της ειρήνης μέσω ενός χαλαρού διοικητικού ελέγχου, χωρίς άσκοπες πολεμικές επιχειρήσεις.

Επιπλέον, η Πισιδία βρισκόταν σε ιδιαίτερη στρατηγική θέση, στο δρόμο που οδηγούσε από τη Βιθυνία στα λιμάνια της Παμφυλίας μέσω των Σάρδεων και της Τερμησσού. Η τελευταία αυτή παράμετρος θα έπαιξε αναμφισβήτητα σημαντικό ρόλο στη στάση του ίδιου του Αλεξάνδρου απέναντι στην Τερμησσό.

Πιο συγκεκριμένα, όταν ο Μακεδόνας βρέθηκε στην περιοχή με σκοπό να εξασφαλίσει τον έλεγχο των δρόμων που οδηγούσαν στη Φρυγία, επέλεξε να μην ανοίξει πολεμικό μέτωπο με την ισχυρή και πάντοτε ετοιμοπόλεμη πόλη, την οποία αποκάλεσε χαρακτηριστικά «γερακοφωλιά», αλλά να επιτεθεί στη γειτονική της Σέλγη. - (Σέλγη (Αρχαιότητα) : Η Σέλγη ήταν μία από τις σημαντικότερες πόλεις της Πισιδίας κατά την Αρχαιότητα. Έχει ταυτιστεί με τα ερείπια αρχαίου οικισμού κοντά στο σύγχρονο Altınkaya Köyü. Η αρχαία πόλη ασκούσε κατά καιρούς επεκτατική πολιτική εις βάρος των γειτόνων της. Επιπλέον ανέπτυξε αξιοσημείωτη εμπορική δραστηριότητα.)
Η επιλογή του αυτή θα προκάλεσε αναμφισβήτητα μεγάλη εντύπωση στους συγχρόνους του, ενώ ο απόηχός της διασώζεται στα σχετικά σχόλια των αρχαίων πηγών.6 Θεωρείται αρκετά πιθανό ότι οι Μακεδόνες συνήψαν στη συνέχεια και ειδική συμφωνία με την Τερμησσό. Αυτό τουλάχιστον υποδηλώνει η μετέπειτα στάση της πόλης, η οποία επέδειξε αξιοσημείωτο πνεύμα συνεργασίας προς τη νέα εξουσία.
Ο ρόλος της άλλωστε ήταν ζωτικός για τη διατήρηση της σταθερότητας στην περιοχή και την ομαλή διεξαγωγή των συγκοινωνιών. Σε αντάλλαγμα, η Τερμησσός εξασφάλιζε σχετική αυτονομία, αφού σύμφωνα με όλα τα στοιχεία οι Μακεδόνες δε φαίνεται να επενέβησαν στα εσωτερικά της ζητήματα.7

Μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου, ο Αντίγονος άρχισε να χάνει σταδιακά τον έλεγχο στην περιοχή της δικαιοδοσίας του, προς όφελος του στρατηγού Περδίκκα.8 Αυτός επέλεξε για βάση του την Πισιδία και εγκατέστησε το νεότερο αδελφό του Αλκέτα στην Τερμησσό, συνεπικουρούμενο από μισθοφορικό στρατό που τον αποτελούσαν κάτοικοι της περιοχής.9 Η δημιουργία συνασπισμού εναντίον του Περδίκκα από τους Διαδόχους αποτέλεσε τελικά τροχοπέδη για τις φιλοδοξίες του.10

Κεφαλή του Διός TЄPMHCCЄΩΝ Θ. AVTONOMΩN δεξιά / TΩΝ MЄΙΖONΩN / Θ. Μορφή κρατώντας το Αμαλθείας κέρας, 200-270 μ.Χ.

Οι εξελίξεις αυτές11 τον ανάγκασαν να αφήσει την Πισιδία στη δικαιοδοσία του αδελφού του Αλκέτα και ο ίδιος επικεντρώθηκε στα μέτωπα που είχαν δημιουργηθεί εναντίον του. Παράλληλα, ένας διακανονισμός μεταξύ των Διαδόχων αποκατέστησε έστω και κατ’ όνομα τον Αντίγονο στη Μεγάλη Φρυγία.12 Ο Αλκέτας έκανε κάθε δυνατή προσπάθεια προκειμένου να διατηρήσει τον έλεγχο στα εδάφη του.13 Τελικά δεν κατάφερε να αποφύγει τη σύγκρουση με τον Αντίγονο στην Πισιδία, στην επικράτεια της Κρητόπολης.

Ο Αλκέτας ηττήθηκε και, καταδιωκόμενος από τον αντίπαλό του, κατέφυγε στην Τερμησσό το 319 π.Χ. Ο Αντίγονος απαίτησε την άμεση παράδοσή του από τις αρχές. Στο συμβούλιο που ακολούθησε υπήρξε διχογνωμία, αφού οι πρεσβύτεροι υπέδειξαν ότι έπρεπε να τον παραδώσουν στις ισχυρές δυνάμεις του Αντιγόνου που είχαν δημιουργήσει κλοιό γύρω από την πόλη.

Η κοινή λογική άλλωστε υπεδείκνυε ότι δεν ήταν προς το συμφέρον τους η εμπλοκή στις διαμάχες των Διαδόχων, στο βαθμό μάλιστα που δεν κινδύνευε η ανεξαρτησία της πόλης τους. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον από την άλλη το ότι οι νέοι της Τερμησσού παρέμειναν πιστοί στον Αλκέτα, μια στάση που τήρησαν μέχρι το τέλος της περιπέτειας αυτής. Το ζήτημα διευθετήθηκε τελικά ύστερα από δολοπλοκία των πρεσβύτερων, οι οποίοι κατάφεραν με τέχνασμα να απομακρύνουν τους νέους από την πόλη.
Ο Αλκέτας βρέθηκε απομονωμένος και προτίμησε να αυτοκτονήσει προκειμένου να μην παραδοθεί στους αντιπάλους του.14 Έτσι, η Πισιδία πέρασε και ουσιαστικά πλέον στον Αντίγονο, ο οποίος προσπάθησε να αποκαταστήσει τη σταθερότητα στην Πισιδία και να εντάξει στον ενιαίο νομισματικό κανόνα του Αλεξάνδρου τουλάχιστον ένα τμήμα της.15 Για το λόγο αυτόν δημιουργήθηκε νομισματοκοπείο στην Τερμησσό για πρώτη φορά στην ιστορία της πόλης.

Τερμησσού (47-46 π.Χ.)

Μετά τη μάχη της Ιψού το 301 π.Χ. και την ήττα του Αντιγόνου, το νότιο τμήμα της Πισιδίας πέρασε στον έλεγχο του Πτολεμαίου Α΄ Σωτήρα της Αιγύπτου.16 Επιγραφικές μαρτυρίες μάλιστα πιστοποιούν πτολεμαϊκό έλεγχο στην Τερμησσό στο α΄ μισό του 3ου αιώνα π.Χ.17 Η ισχύς της πόλης στα χρόνια αυτά επιβεβαιώνεται από την ίδρυση αποικίας στη Λυκία, την Ελάσσονα Τερμησσό, κοντά στα Οινόανδα.

Το 189 π.Χ. η Τερμησσός πολιόρκησε τη γειτονική πόλη Ίσινδα, αλλά η επιχείρηση τερματίστηκε με την επέμβαση του Ρωμαίου υπάτου Μάνλιου Βούλσωνα ύστερα από έκκληση των Ισινδέων. Οι επιτιθέμενοι υποχρεώθηκαν να καταβάλουν αποζημίωση 50 τάλαντα18 -τεράστιο χρηματικό ποσό για την εποχή- και να συνάψουν ειρήνη με τη Ρώμη. Την ίδια περίοδο περίπου η πόλη ενεπλάκη σε πόλεμο με το Κοινό των Λυκίων, αλλά η έκβαση της σύρραξης αυτής δεν είναι γνωστή.19 Μετά την ειρήνη της Απάμειας το 188 π.Χ., τα μικρασιατικά εδάφη των Σελευκιδών βόρεια του Ταύρου παραχωρήθηκαν στο Πέργαμο.

Τερμησσός 100-30 π.Χ.

Ο Ευμένης Β΄ άρχισε να αναπτύσσει έντονη δράση στη νότια Μικρά Ασία και μάλιστα συνήψε συμφωνία με την ακόμη ισχυρή Τερμησσό. Στο πλαίσιο της προσέγγισης αυτής οι δύο σύμμαχοι ένωσαν τις δυνάμεις τους εναντίον της γειτονικής Σέλγης, παραδοσιακής εχθρού της Τερμησσού. Η συμμαχία αυτή διατηρήθηκε και από τον διάδοχό του Άτταλο Β΄, ο οποίος μάλιστα χρηματοδότησε και την κατασκευή μεγαλοπρεπούς στοάς στην αγορά της Τερμησσού, μια κίνηση έντονα συμβολική που εξυπηρετούσε τη δυναστική του προπαγάνδα.20

Ο COΛYMOC

Από την άλλη είναι πολύ πιθανό ότι θα υπήρχαν και σημεία τριβής μεταξύ των δύο πλευρών, όπως για παράδειγμα η αξίωση εκ μέρους του Περγάμου για έλεγχο στη Δυτική Παμφυλία, καθώς και η ίδρυση της Αττάλειας από τον Άτταλο Β΄ το 158 π.Χ.,21 που έρχονταν σε αντίθεση με τα συμφέροντα της Τερμησσού.

Στα πλαίσια αυτά, οι ευεργεσίες του Περγάμου ερμηνεύονται καλύτερα ως απόρροια διπλωματικών ελιγμών με σκοπό να αποφευχθεί μια ανοιχτή ρήξη, παρά ως γνήσιο ενδιαφέρον για την πόλη.22

Τον 2ο αιώνα π.Χ. η Τερμησσός συνήψε συμμαχία με τα Άδαδα. Είναι χαρακτηριστικό ότι το κείμενο της σχετικής επιγραφής τονίζει την ύπαρξη δημοκρατικού πολιτεύματος και στα δύο συμβαλλόμενα μέρη.23 Οι δύο πόλεις συμφωνούσαν αμοιβαία αρωγή σε περίπτωση επίθεσης ή απόπειρας επιβολής τυραννίας. Η συνθήκη αυτή έχει ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως όσον αφορά το βαθμό εξελληνισμού των δύο πόλεων. Θεωρείται πιθανό ότι η Τερμησσός θα είχε στα χρόνια αυτά τη δομή μιας τυπικής ελληνιστικής πόλης, κατά το πρότυπο των γειτονικών πόλεων της Παμφυλίας.24

Τερμησσός (63-62 π.Χ.)

Κατά τη διάρκεια του Γ΄ Μιθριδατικού πολέμου (74-63 π.Χ.) η πόλη τάχθηκε με το μέρος της Ρώμης. Γύρω στο 70 π.Χ., μάλιστα, οι δύο πλευρές προέβησαν και σε συνθήκη φιλίας,25 προφανώς ως επιβράβευση της εχθρικής στάσης που τήρησε η Τερμησσός προς τον Μιθριδάτη του Πόντου.

Από νόμισμα της Τερμησσού

Ένας ρωμαϊκός νόμος (Lex Antonia), μάλιστα, της εξασφάλισε καθεστώς ελεύθερης πόλης, το 71 ή το 68 π.Χ., καθώς και την κυριαρχία στην επικράτειά της.26 Όπως και οι Ατταλίδες παλαιότερα, έτσι και οι Ρωμαίοι προτίμησαν να έχουν τους πάντοτε επίφοβους Τερμησσείς με το μέρος τους, παρά στο αντίπαλο στρατόπεδο. Είναι ενδεικτικό ότι η αυτονομία της πόλης διακηρύσσεται στις κοπές της μέχρι και τον 3ο αιώνα μ.Χ.

Κεφαλή του Διός Σολυμέος με αναγραφή TЄPMЄCCЄΩN δεξιά / ΑΥΤΟΜΟΜΩΝ, ο ήρωας Σολύμος, σκαρφαλωμένος, κάθισε προς τα αριστερά σε μεγάλο θρόνο, σηκώνοντας το δεξί του χέρι και κρατώντας το σπαθί με το αριστερό του σπαθί-250-255 μ.Χ

Κατά την περίοδο 36-25 π.Χ. η Τερμησσός ακολούθησε τη μοίρα των υπόλοιπων πόλεων της Πισιδίας και πέρασε στον βασιλιά Αμύντα της Γαλατίας. Το 43 μ.Χ. η πόλη έγινε μέρος της επαρχίας Λυκίας-Παμφυλίας.

Η Τερμησσός γνώρισε μεγάλη οικονομική άνθηση κατά την Αυτοκρατορική περίοδο, γεγονός που πιστοποιείται από τις κοπές της, την εκτεταμένη οικοδομική δραστηριότητα καθώς και την τέλεση αθλητικών αγώνων. Η επικράτειά της επεκτάθηκε και η πόλη εξωραΐστηκε με πολυτελή δημόσια οικοδομήματα. Η ευμάρεια αυτή δεν περιορίστηκε μόνο στα δημόσια πράγματα της πόλης, αλλά είναι έκδηλη και στον ιδιωτικό βίο, όπως αποδεικνύουν τα πολυάριθμα πολυτελή ταφικά μνημεία που ανήγειραν οι επιφανείς οικογένειες.

Η παρακμή ξεκίνησε για την Τερμησσό γύρω στον 4ο αιώνα μ.Χ., όταν ο οικισμός μεταφέρθηκε στην κοιλάδα.27 Στους Πρώιμους Βυζαντινούς χρόνους η πόλη αποτέλεσε έδρα επισκοπής, ενώ από τον 7ο αιώνα και εξής δε μνημονεύεται ξανά στις πηγές.

Κεφαλή του Ερμή με το κηρύκειον TEΡMHCCEΩN και δεξιά AYTONOMΩN ένθρονος Δίας

3. Θρησκεία

Κυρίαρχο ρόλο στη θρησκευτική ζωή της Τερμησσού έπαιζε η λατρεία του μυθικού ιδρυτή της, του Σολύμου, στον οποίο απέδιδαν τιμές εθνικού ήρωα. Η μορφή του αποτελεί συνήθη εικονογραφικό τύπο στα νομίσματα της πόλης,28 ενώ πολυάριθμες δημόσιες επιγραφές αναφέρονται στη λατρεία του.29 Είναι χαρακτηριστικό το ότι ο σταδιακός εξελληνισμός της Τερμησσού κατά την Ύστερη Ελληνιστική περίοδο είχε ως αποτέλεσμα τη σύνδεση της λατρείας του ήρωα με αυτήν του Διός, της σημαντικότερης θεότητας της πόλης.30 Το αξίωμα του ιερέα του Διός Σολυμέος εξασφάλιζε στον κάτοχό του κοινωνική καταξίωση και ήταν αποκλειστικό προνόμιο των εξεχόντων πολιτών.31 Είναι, τέλος, ενδεικτικό ότι οι πλέον σημαντικοί αγώνες που διεξάγονταν στην Τερμησσό ήταν οι Σολύμειοι,32 προς τιμήν του θεού και του αυτοκράτορα.

ZЄYS COΛYMЄYS, - Θεά Αθηνά κρατά Νίκη TЄP / MЄIZONΩN 1 ος αι. μ.Χ. - 41-96 μ.Χ

4. Οικιστική οργάνωση του αρχαίου οικισμού

Παρά το γεγονός ότι τα ερείπια της αρχαίας πόλης είναι εξαιρετικά εκτεταμένα και πλούσια, δεν έχει διενεργηθεί μέχρι σήμερα ανασκαφική έρευνα στην περιοχή. Η δόμηση θυμίζει τη γειτονική Σέλγη.33 Ο οικισμός ήταν οχυρωμένος με τείχος που κατασκευάστηκε στην Ελληνιστική περίοδο και υπέστη διαδοχικές επισκευές με την πάροδο του χρόνου.34 Η ανατολική μάλιστα πλευρά, που ήταν και η πιο ευάλωτη, ενισχύθηκε με επιπλέον αμυντικούς τοίχους. Κοντά στη βόρεια πύλη βρίσκεται το γυμνάσιο, που οικοδομήθηκε στους Αυτοκρατορικούς χρόνους στο πλαίσιο του εξωραϊσμού της πόλης με δημόσια οικοδομήματα.

Στο κεντρικότερο σημείο του οικισμού δεσπόζει η Αγορά της Τερμησσού. Πρόκειται για πλακόστρωτη τραπεζοειδή έκταση που περιβάλλεται από στοές. Η διάταξη του χώρου ανάγεται πιθανώς στο 2ο αιώνα π.Χ. και υποδηλώνει επιρροή από το Πέργαμο, η οποία οφείλεται στις στενές σχέσεις της πόλης με το βασίλειο κατά την εν λόγω περίοδο.
Η μία από τις στοές της Αγοράς είναι ασφαλώς χρονολογημένη. Πρόκειται για τη διώροφη δωρική στοά στη ΒΔ πλευρά, η οποία ήταν δωρεά προς την πόλη από τον βασιλιά του Περγάμου Άτταλο Β΄ (159-138 π.Χ.), αμέσως μετά την ανάρρησή του στο θρόνο του βασιλείου.35 Η ΒΑ πλευρά της Αγοράς οριοθετείται από τη στοά του ιδιώτη Οσβάρα, η οποία χρονολογείται στον 1ο αιώνα μ.Χ. Ασυνήθιστο στοιχείο αποτελεί ένα Ηρώο, στη ΝΔ γωνία της Αγοράς, με κόγχες για προσφορές. Ένα δεύτερο γυμνάσιο με μεγάλη παλαίστρα ορίζει την Αγορά στα ΝΑ.

Στα ανατολικά βρισκόταν το μεγαλοπρεπές θέατρο της πόλης, που οικοδομήθηκε στην Πρώιμη Ελληνιστική περίοδο και υπέστη επεμβάσεις κατά τους Αυτοκρατορικούς χρόνους. Αν ευσταθεί η χρονολόγησή του στην περίοδο 334-189 π.Χ., τότε πρόκειται για ένα από τα παλαιότερα θέατρα στην ενδοχώρα της Μ. Ασίας. Το μνημείο διατηρείται σε εξαιρετικά καλή κατάσταση και η θέση του, κοντά σε έναν απόκρημνο γκρεμό με θέα την κοιλάδα, το καθιστά ίσως το πιο εντυπωσιακό μνημείο της Τερμησσού.36 Αξίζει να σημειωθεί ότι η χωρητικότητά του υπολογίζεται σε 4.000 θεατές.

TEΡMHCCEΩN και με το γράμμα Θ, με κεφαλή του Δία δεξιά / TΩN MEIZONΩN Θ, ο Ηρακλής στέκεται στραμμένος, κοιτάζοντας αριστερά, κρατώντας τα μήλα, κεφάλια Λερναίας Ύδρας ; .... Το ρόπαλο και την προβιά από το λιοντάρι. Θ στο άνω δεξιό πεδίο.

Περίπου 100 μ. μακρύτερα βρίσκεται ένα ορθογώνιο οικοδόμημα του 1ου αιώνα π.Χ. που ταυτίστηκε με Βουλευτήριο37 και είχε πιθανώς χωρητικότητα 600 ατόμων. Η κάτοψή του θυμίζει τα Βουλευτήρια της Σαγαλασσού και της Πριήνης. Το κάτω τμήμα των εξωτερικών τοίχων ήταν ακόσμητο, ενώ στο άνω δωρικοί πεσσοί στηρίζονταν σε αττικές ιωνικές βάσεις.38 Είναι άξιο λόγου το γεγονός ότι ο μεγάλος αυτός χώρος ήταν στεγασμένος, στοιχείο που επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη 11 παραθύρων στην ανατολική και νότια πλευρά.39

Στα νότια του Βουλευτηρίου σώζονται τα ερείπια των αρχαίων ναών της Τερμησσού. Πρόκειται για εκτεταμένα οικοδομικά συγκροτήματα, εκ των οποίων το πιο σημαντικό ήταν το ιερό της Αρτέμιδος. Ο ναός της θεάς ήταν ιωνικός περίπτερος εξάστυλος και κατά την επικρατέστερη εκδοχή οικοδομήθηκε στην Ελληνιστική περίοδο. Κοντά στο ναό βρέθηκαν και σπαράγματα από το γλυπτό του διάκοσμο, τα λεγόμενα «ανάγλυφα της Ιφιγένειας». Τα γλυπτά αυτά είναι εξαιρετικής τέχνης και απηχούν έντονα επιδράσεις της σύγχρονης πλαστικής του Περγάμου (Β΄ Περγαμηνή Σχολή).40 Παρόμοιες επιδράσεις υποδηλώνει και μια δεύτερη ενότητα αρχιτεκτονικών γλυπτών που βρέθηκαν στην περιοχή των ιερών, τα ελληνιστικά ανάγλυφα που αναπαριστούν Γιγαντομαχία.41 Σχετίζονται με το λεγόμενο ναό του Διός Σολυμέος που έχει ταυτιστεί με τα ερείπια στα ανατολικά του Βουλευτηρίου της πόλης.

Ιδιαίτερης μνείας, τέλος, χρήζουν τα ταφικά μνημεία της Τερμησσού, τα οποία –με εξαίρεση το θέατρο– αποτελούν ίσως το εντυπωσιακότερο χαρακτηριστικό της αρχαίας πόλης. Η κυρίως νεκρόπολη εκτείνεται κυρίως στα δυτικά και νότια, ενώ διάσπαρτοι τάφοι βρίσκονται και εκτός των ορίων της πόλης. Οι καλύτερα διατηρημένοι είναι λυκιακού τύπου, λαξευμένοι στο βράχο. Ένας μάλιστα είχε ταυτιστεί λανθασμένα με τον τάφο του ίδιου του Αλκέτα.42 Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό μνημείο λαξευμένο στο βράχο, με περίτεχνη πλαστική διακόσμηση που περιλαμβάνει ανάγλυφα με ιππέα, Ερμή και Αφροδίτη.43

Νόμισμα Τερμησσού 1ος αιώνας π.Χ. Κεφαλή Απόλλωνος με μία μέλισσα και δεξιά η λύρα του θεού αναφέρει TEΡMEΣ-ΣEΩN

Η τυπολογία των τάφων είναι εξαιρετικά πλούσια. Μεταξύ άλλων υπάρχουν και μαρμάρινες ναόσχημες σαρκοφάγοι με αποτρεπτικές επιγραφές για τυχόν τυμβωρύχους. Η περίτεχνη πλαστική τους διακόσμηση με μυθολογικές σκηνές ή αγώνες προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση στο σημερινό επισκέπτη.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

1. Η αρχαία πόλη ταυτίστηκε το 1841 από τον Schönborn. H αρχική ταύτιση επιβεβαιώθηκε το 1847 από τους Άγγλους Spratt και Forbes.

2. Για τη μυθοπλασία σχετικά με την πρώιμη ιστορία των Τερμησσέων, βλ. Kosmetatou, E., “Pisidia and the Hellenistic Kings”, AncSoc 28 (1997), σελ. 6. O Σόλυμος σχετίζεται και με την ίδρυση μιας άλλης πισιδικής πόλης, της Αριασσού. Σχετικά με το μύθο και τη λατρεία του Σολύμου, βλ. Kosmetatou, E., “The Hero Solymos on the Coinage of Termessos Major”, SNR 76 (1997), σελ. 50 κ.ε.

3. TAM III.1.103, 127, 135· Στράβ. 13. 630.

4. Ομ., Ιλ. 6. 155-210. Ο Βελλερεφόντης εξεστράτευσε εναντίον των Σολύμων, κοντά στη Λυκία.

5. Είναι ενδεικτικό ότι ο Στράβωνας κάνει σαφή διάκριση μεταξύ της γλώσσας των Σολύμων, της πισιδικής, της ελληνικής και της λυδικής. Βλ. σχετικά, Στράβ. 13. 631. Επιπλέον, παρά το γεγονός ότι η διάλεκτος αυτή εξαφανίστηκε με την πάροδο του χρόνου, φαίνεται πως παρέμειναν σε χρήση τα κύρια ονόματα.

6. Βλ. σχετικά, Αρριαν., Ανάβ. Ι 27.5, 28.1-2.

7. Δεν είναι γνωστό αν οι κάτοικοι της Τερμησσού γνώριζαν τα σχέδια του Μακεδόνα να κατακτήσει ολόκληρη την Πισιδία. Επίσης, παραμένει αδιευκρίνιστο αν βρίσκονταν σε θέση ισχύος προκειμένου να επιβάλουν τους όρους τους στον Αλέξανδρο. Γεγονός παραμένει ότι ο Μακεδόνας σε συνεργασία με τον Αντίγονο φρόντισε για το οδικό δίκτυο της γύρω περιοχής βγάζοντας την Τερμησσό από την προηγούμενη απομόνωσή της.

8. Ο Περδίκκας στο διάστημα 322-320 π.Χ. κατάφερε να αποκτήσει τον έλεγχο της Καππαδοκίας, της Παφλαγονίας, της Πισιδίας και της Ισαυρίας.

9. Βλ. σχετικά Kosmetatou, E., “Pisidia and the Hellenistic Kings”, AncSoc 28 (1997), σελ. 13, σημ. 27.

10. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον το ότι οι κάτοικοι της Πισιδίας φαίνεται πως υποστήριζαν τα επεκτατικά σχέδια του Περδίκκα.

11. Οι ολοένα αυξανόμενες φιλοδοξίες του Περδίκκα είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία πολλών μετώπων εναντίον του. Με προτροπή του Αντιγόνου δημιουργήθηκε συμμαχία που περιλάμβανε τους Αντίπατρο και Κρατερό. Την ίδια περίοδο, ο Πτολεμαίος Α΄ Σωτήρ της Αιγύπτου στράφηκε εναντίον του Περδίκκα. Ο τελευταίος ηττήθηκε τελικά στην Αίγυπτο και δολοφονήθηκε από ανθρώπους του περιβάλλοντός του. Σχετικά με το σχηματισμό των δύο μετώπων εναντίον του Περδίκκα, βλ. Διόδ. Σ. 18.25.4.

12. Στην πραγματικότητα έπρεπε να ξανακερδίσει την υποστήριξη των εναπομεινάντων υποστηρικτών του Περδίκκα, οι οποίοι φαίνεται πως είχαν ακόμη ισχυρά ερείσματα στην περιοχή.

13. Υπολογίζεται ότι το 319 π.Χ. ο στρατός του έφθανε τους 20.000 άνδρες. Βλ. σχετικά Kosmetatou, E., “Pisidia and the Hellenistic Kings”, AncSoc 28 (1997), σελ. 15, σημ. 35. Από τη δύναμη αυτή, τουλάχιστον 6.000 άνδρες ήταν Πισιδείς μισθοφόροι αφοσιωμένοι στον αρχηγό τους. Αυτοί αποτελούσαν υπολογίσιμη δύναμη, αν αναλογιστεί κανείς ότι επρόκειτο για ικανότατους πολεμιστές, οι οποίοι επιπλέον γνώριζαν καλά την ορεινή και δύσβατη περιοχή τους. Επιπλέον, πρέπει να λάβει κανείς υπόψη και το γεγονός ότι ο Αλκέτας ήταν ένας χαρισματικός ηγέτης με μεγάλη απήχηση κυρίως στους νέους της περιοχής.

14. Είναι ενδεικτικό το ότι οι νέοι παρέμειναν πιστοί στον Αλκέτα. Περισυνέλεξαν το σώμα του που το είχε κακοποιήσει ο Αντίγονος, κατά τρόπο που θυμίζει την ομηρική περιγραφή του επεισοδίου Αχιλλέα-Έκτορα. Κατόπιν του προσέφεραν μεγαλοπρεπή ταφή στην πόλη, με εξαιρετικές τιμές που άρμοζαν σε ήρωα. Μάλιστα κατέστρεψαν και μεγάλο μέρος των εκτάσεων γύρω από την Τερμησσό προκειμένου να εξαναγκάσουν τον Αντίγονο να αποσυρθεί προς τη Φρυγία στα βόρεια. Βλ. σχετικά, Διόδ. Σ. 18.46.1. Οι πηγές πάντως δεν αποσαφηνίζουν τη μετέπειτα στάση των υποστηρικτών του Αλκέτα. Πιθανώς απείλησαν την πόλη τους με εμφύλιο για να εκδικηθούν την προδοσία που είχε γίνει στον αρχηγό τους. Τελικά, η απόφασή τους να εγκαταλείψουν την Τερμησσό και να καταφύγουν στα ορεινά αποδεικνύει ότι όχι μόνο δεν είχαν ισχυρά ερείσματα στην πόλη, αλλά και ότι ίσως μια μερίδα νέων υποστήριξε εξαρχής την απόφαση των πρεσβύτερων να παραδώσουν τον Αλκέτα.

15. Από όλες τις πόλεις της Πισιδίας μόνο η Σέλγη, που έκοβε νόμισμα ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ., δεν ακολούθησε το νέο σταθμητικό κανόνα και διατήρησε τους παραδοσιακούς τύπους της Πισιδίας στον περσικό σταθμητικό κανόνα.

16. Η εξέλιξη αυτή δε φαίνεται να είχε ιδιαίτερες επιπτώσεις στις βόρειες πισιδικές πόλεις, οι οποίες διατήρησαν την παραδοσιακή τους αυτοδιάθεση αν όχι αυτονομία. Έτσι εξηγείται και η έλλειψη κάθε απόπειρας αντίστασης, παρακώλυσης των επικοινωνιών ή του εμπορίου. Επιπλέον, σταμάτησε και η νομισματική δραστηριότητα στην περιοχή, με εξαίρεση τη Σέλγη. Η πληροφορία πάντως ότι επί Πτολεμαίου Β΄ Φιλάδελφου (283-246 π.Χ.), αν όχι νωρίτερα, η Αίγυπτος είχε υπό τον έλεγχό της τους κατοίκους της Λυκίας, της Παμφυλίας και όλης της Πισιδίας δεν είναι ακριβής. Δεν υπάρχει παρ' όλα αυτά αμφιβολία για το ενδιαφέρον των Πτολεμαίων για την περιοχή, το οποίο εκδηλώθηκε με την ίδρυση δύο αποικιών, της Πτολεμαΐδος κοντά στην Κίβυρα και της Αρσινόης στα ανατολικά.

17. Μια τιμητική επιγραφή του 281/280 π.Χ. για τον Μακεδόνα «Παμφυλίαρχο» Φίλιππο, γιο του Αλεξάνδρου, μας πληροφορεί ότι τότε, επί Πτολεμαίου Φιλάδελφου, η πόλη βρισκόταν υπό την κυριαρχία της Αιγύπτου, υπαγόμενη διοικητικά στην Παμφυλία. Βλ. σχετικά Kosmetatou, E., “Pisidia and the Hellenistic Kings”, AncSoc 28 (1997), σελ. 19, σημ. 51. Επιπλέον, άλλες επιγραφικές μαρτυρίες πιστοποιούν ότι η Πισιδία αποτέλεσε στα χρόνια αυτά πηγή που τροφοδοτούσε με μισθοφόρους τον πτολεμαϊκό στρατό.

18. Λίβ. 38.15.

19. SEG XVIII 570.

20. Έχει διατυπωθεί και η υπόθεση ότι η δωρεά αυτή εντάσσεται στο πλαίσιο της προσπάθειας του βασιλιά να υποβαθμίσει την ισχυρή Σέλγη ενισχύοντας την αστική και οικονομική ανάπτυξη της αντιπάλου της Τερμησσού. Εξάλλου, η δυναστική προπαγάνδα ήταν σύνηθες μέσο που χρησιμοποιούσαν οι Ατταλίδες για να επιβάλουν τον έλεγχο σε συμμάχους ή υποτελείς πόλεις.

21. Η Αττάλεια εξελίχθηκε σταδιακά σε ακμάζον εμπορικό κέντρο.

22. Στο πλαίσιο αυτό ερμηνεύονται καλύτερα και οι αμυντικές κατασκευές στα σύνορα της επικράτειας της Τερμησσού επί Αττάλου Β΄. Πιθανολογείται ότι αποτελούσαν ένα είδος εμπροσθοφυλακής της Περγάμου, με στόχο να ανακοπεί πιθανή επίθεση εκ μέρους της ισχυρής Τερμησσού. Βλ. σχετικά Winter, F.E., “Notes on Military Architecture in the Termessos Region”, AJA 70 (1966), σελ. 127-137. Θεωρείται επιπλέον πιθανό ότι ειδικά το δυτικό τμήμα της επικράτειας της Τερμησσού θα αποτελούσε μονίμως μήλον της έριδος μεταξύ της πόλης και άλλων που εποφθαλμιούσαν τα εδάφη αυτά.

23. ΤΑΜ ΙΙΙ.1.2.

24. Έχει υποτεθεί ότι τα δημόσια πράγματα της πόλης τα διαχειρίζονταν οι 12 πρώτοι στη λίστα των βουλευτών, οι πρόβουλοι, υπό τις εντολές του ανώτατου άρχοντα της πόλης, του αρχιπρόβουλου. Η δομή αυτή ίσως διατηρήθηκε και στην Αυτοκρατορική περίοδο.

25. CIL I2, αρ. 589.

26. Για μια συζήτηση σχετικά με το νόμο αυτό βλ. Sherwin-White, A.N., “Rome, Pamphylia and Cilicia, 133-70 B.C.”, JRS 66 (1976), σελ. 11-14.

27. Είναι πιθανό ότι η μεταβολή αυτή οδήγησε και σε αλλαγή του ονόματος της πόλης σε Ευδοκία.

28. Θεωρείται επίσης πιθανό ότι ο ήρωας αποτελούσε δημοφιλή τύπο στην πλαστική της πόλης, δείγματα της οποίας δεν έχουν διασωθεί.

29. Είναι ενδεικτικό ότι σε επιγραφές του 2ου και 3ου αιώνα μ.Χ. η επικράτεια της Τερμησσού χαρακτηρίζεται ως «πάτρη Σολυμηίς», οι κάτοικοι ως Σόλυμοι, ενώ τουλάχιστον ένας από τους πρυτάνεις της πόλης καθώς και ένας «Παμφυλίαρχος» φέρουν το όνομα «Σολύμιος». Βλ. σχετικά ΤΑΜ ΙΙΙ, αρ. 18, 103, 127-128.

30. Ο Δίας λατρευόταν και ως Ελευθερεύς, ως Αδριανός-Ζεύς Ολύμπιος, ή μαζί με τη Διώνη. Σχετικά με τη θρησκευτική ζωή στην Τερμησσό, βλ. Kosmetatou, E., “The Hero Solymos on the Coinage of Termessos Major”, SNR 76 (1997), σελ. 52 κ.ε.

31. Είναι πιθανό ότι ο τίτλος είχε χρονικό περιορισμό κατά το 2ο και 1ο αιώνα π.Χ., ενώ από τον 1ο αιώνα μ.Χ. και εξής το αξίωμα του ιερέα έγινε ισόβιο.

32. Ελάχιστες είναι οι υπάρχουσες πληροφορίες για τους αγώνες αυτούς. Πιθανώς θεσμοθετήθηκαν κατά το 2ο αιώνα μ.Χ. μαζί με άλλους και με την πάροδο του χρόνου έγιναν μία από τις σημαντικότερες δημόσιες εκδηλώσεις της πόλης. Την ευθύνη της χρηματοδότησής τους την επωμίζονταν κατά το ήμισυ εύποροι πολίτες.

33. Οι δύο πόλεις διαθέτουν οχυρώσεις που ανάγονται στην Ελληνιστική περίοδο, αγορά που περιβαλλόταν από στοά με καταστήματα και ναούς αφιερωμένους στον Δία και την Άρτεμη, καθώς και από ένα μεγάλο βουλευτήριο.

34. Η ελληνιστική τοιχοποιία είναι ιδιαίτερα ευδιάκριτη κυρίως κοντά στη βόρεια πύλη. Πιθανότατα τα σημεία αυτά οικοδομήθηκαν κατά το 2ο αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με άλλη υπόθεση, πρέπει να χρονολογηθούν στα χρόνια πριν από τον Αλέξανδρο. Βλ. σχετικά Mitchell, S., “The Hellenization of Pisidia”, MedA 4 (1991), σελ. 129, σημ. 41.

35. Η στοά ταυτίζεται με αναθηματική επιγραφή. Για σχετική βιβλιογραφία βλ. Coulton, J.J., The Architectural Development of the Greek Stoa (1976), σελ. 287-288, εικ. 113, και Seddon, L.R., The Agora Stoas at Assos, Aigai and Termessos. Examples of the Political Faction of Attalid Architectural Patronage (Diss. University of California 1987).

36. Η σκηνή είναι απλή, επιμήκης, με 5 θύρες και κατασκευάστηκε τον ύστερο 2ο αιώνα μ.Χ. Οι πάροδοι ήταν υπαίθριες κατά την ελληνική παράδοση, ενώ η νότια αντικαταστάθηκε αργότερα από μια στεγασμένη δίοδο κατά τη ρωμαϊκή συνήθεια. Το κοίλο είναι μεγαλύτερο από ημικύκλιο, με 24 σειρές καθισμάτων που χωρίζονται από 6 κλίμακες.

37. Οι τοίχοι του Βουλευτηρίου σώζονται σήμερα σε ύψος 10 μ. Ο εσωτερικός χώρος ήταν 24,5x24,5μ., προσιτός από τρεις εισόδους.

38. Η ανάμειξη των αρχιτεκτονικών ρυθμών ήταν συνήθης στην αρχιτεκτονική του 2ου αιώνα π.Χ. στη Μικρά Ασία.

39. Είναι απορίας άξιον πώς κατάφεραν να στεγάσουν τον τεράστιο αυτό χώρο, που το άνοιγμά του θα πρέπει να έφτανε τα 25 μ. Είναι επίσης ενδιαφέρον το ότι οι θέσεις του είχαν διαμορφωθεί με τέτοιον τρόπο ώστε να σχηματίζουν τμήμα κύκλου.

40. Έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι τα ανάγλυφα αυτά αποτελούσαν τμήμα μιας ευρύτερης θεματικής ενότητας με θέμα την τραγωδία του Ευριπίδη Ιφιγένεια εν Αυλίδι. Είναι φτιαγμένα από ντόπιο ασβεστόλιθο. Χρονολογούνται στο 2ο αιώνα π.Χ. και είναι πιθανότατα έργο ντόπιων καλλιτεχνών που μαθήτευσαν στην Πέργαμο.

41. Στο ένα από αυτά, ο Απόλλων και ο Δίας αγωνίζονται εναντίον των Γιγάντων, που αναπαριστάνονται με πόδια ερπετού. Στα υπόλοιπα, ο Απόλλων παλεύει με φίδια.

42. Βλ. σχετικά Pekridou A., “Das Alketas-Grab in Termessos”, IstMitt Beiheft 32 (Tübingen 1986).

43. Η μορφή και η διακόσμηση του μνημείου υποδηλώνουν επιρροές τόσο από τη λυκιακή τέχνη όσο και από την ελληνική.

http://asiaminor.ehw.gr /ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ