Ναός Σταυρωμένου Πέτρου Παγκρατίου // Άγιος Σπυρίδων Σταδίου.
Ο άγνωστος και εξαφανισμένος σήμερα ναός του Σταυρωμένου Πέτρου στο Παγκράτι, στα θεμέλια του οποίου χτίστηκε ο ναός του Αγίου Σπυρίδωνος Σταδίου και η σύνδεση του με τον Ναό της Αγροτέρας Αρτέμιδος.
ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΣ ΤΙΤΛΟΣ :Ο άγνωστος και εξαφανισμένος σήμερα ναός του Σταυρωμένου Πέτρου
Εισαγωγή
Αντικείμενο της έρευνας και της παρούσης μελέτης, είναι ένας πλήρως εξαφανισμένος και παντελώς άγνωστος ναός, στην τοποθεσία όπου είναι χτισμένος σήμερα ο ναός του Αγίου Σπυρίδωνος Σταδίου(Ερατοσθένους 13, Παγκράτι). Ο ναός που από τους περιηγητές μαθαίνουμε ότι ήταν αφιερωμένος στον Σταυρωμένο Πέτρο.
Ο ναός του Αγίου Σπυρίδωνος Σταδίου είναι εμφανής σε κάθε επισκέπτη και κάτοικο του Παγκρατίου όταν περνάει από την οδό Ερατοσθένους. Ο ναός βρίσκεται στο νούμερο 13 και για να τον προσεγγίσει κάποιος χρειάζεται να ανέβει αρκετά σκαλοπάτια μιας και είναι χτισμένος σε πλαγιά λόφου. Ο ναός που βλέπουμε σήμερα χτίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα κυρίως από δωρεές των ενοριτών.
 |
| Ο Ναός του Αγίου Σπυρίδωνα Σταδίου στην οδό Ερατοσθένους 13 |
Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα στην τοποθεσία αυτή βρίσκονταν τα ερείπια του ήδη εγκαταλελειμμένου και μισογκρεμισμένου ναού του Εσταυρωμένου Πέτρου. Μια σπάνια (και ίσως μοναδική) φωτογραφία του ναού από κοντινή απόσταση λύνει το μυστήριο της μορφής και του μεγέθους του προγενέστερου ναού δεδομένου ότι μέχρι σήμερα δεν υπάρχει άλλη εικόνα (τουλάχιστον καλύτερη) που να δείχνει την μορφή του. Η φωτογραφία αλιεύθηκε από την ψηφιακή βιβλιοθήκη του Στρασβούργου και η εύρεση της στάθηκε η αφορμή για την δημοσίευση της παρούσας έρευνας η οποία ήταν πολυετής και κοπιώδης τόσο στο πεδίο όσο και στα βιβλία και στις πηγές.
Η μοναδική σωζόμενη φωτογραφία του Σταυρωμένου Πέτρου -Σε πρώτο πλάνο αυτού του πανοράματος της Αθήνας είναι ορατά τα ερείπια του παρεκκλησίου του Σταυρωμένου Πέτρου. Αυτό το παρεκκλήσι του 17ου αιώνα αλλάζει τη διάταξη μιας εκκλησίας του 5ου αιώνα χτισμένη πάνω στα ερείπια του ναού της Αρτέμιδος Αγροτέρας. Η φωτογραφία έγινε πριν από το 1874 καθώς το στυλιδοειδές κελί εξακολουθεί να υφίσταται στο περίγραμμα του Ολυμπιείου. Λίγο πιο δεξιά, το τόξο του Αδριανού φαίνεται καθαρό από τις στοές που εμπόδισαν την οπτική επαφή από εδώ (1861)
[πηγή: Université de Strasbourg]
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή όμως και ας προσπαθήσουμε να συνθέσουμε την ιστορία του ναού, από την πρώτη του εμφάνιση στις πηγές, μέχρι την πλήρη εξαφάνιση του στα τέλη του 19ου αιώνα.
Η πρώτη ιστορική αναφορά του Ναού (1676)
Η πρώτη αναφορά στην ύπαρξη ναού στα Βορειοανατολικά του Παναθηναϊκού Σταδίου γίνεται από τους πρώτους περιηγητές που καταφτάνουν στην Αθήνα τους Σπόν και Γουέλερ στα τέλη του 17ου αιώνα (1676).
- O Sir George Wheler (1650 - 1723) ήταν Εγγλέζος ιερέας, βοτανολόγος και ταξιδιωτικός συγγραφέας, ενώ ο Jacques (Jacob) Spon (1647 - 1685), ήταν Γάλλος γιατρός και αρχαιολόγος. Το 1675-76 ταξίδεψαν μαζί στην Κωνσταντινούπολη, στην Μικρά Ασία και στην κυρίως Ελλάδα και θεωρούνται οι ιδρυτές της σύγχρονης περιηγητικής ιστορίας της Ελλάδος.
 |
| Sir George Wheler (1650 - 1723) |
 |
| Jacques (Jacob) Spon (1647 - 1685) |
- Αξίζει να αναφέρουμε σε αυτό το σημείο ότι με την επίσκεψη τους στην Ακρόπολη γίνονται από τους τελευταίους διανοούμενους που είδαν τον Παρθενώνα όπως έστεκε πριν τον εγκληματικό βομβαρδισμό του Morosini την Παρασκευή 26 Σεπτεμβρίου 1687, στις 7 το βράδυ. Τα σχέδια του Παρθενώνα του Wheller αποτελούν από τότε την πιο σύγχρονη εικόνα του μνημείου.
Μέχρι την εμφάνιση των Stuart και Revett θεωρούνταν αδιαμφισβήτητα οι αυθεντίες στον χώρο. Τις περιπέτειες τους τις εξέδωσαν και οι δύο με πρώτο τον Spon στο έργο του υπό τον τίτλο: Voyage d'Italie, de Dalmatie, de Grèce et du Levant par Mr. George Wheller, 3 τόμοι (1678) και δεύτερο τον Wheler 4 χρόνια αργότερα στο έργο του υπό τον τίτλο: A journey into Greece by George Wheler, Esq., in company of Dr. Spon of Lyons, 6 τόμοι (London: Printed for William Cademan, Robert Kettlewell, and Awnsham Churchill, 1682).
| Το εξώφυλλο του δεύτερου τόμου της έκδοσης του Spon του 1679 |
Ο Spon λοιπόν στο ιστορικό βιβλίο του, στον 2ο τόμο και στις σελίδες 158 - 162 αναφέρει την περιήγηση του περιμετρικά του Σταδίου και κατά μήκος του Ιλισσού ποταμού.
Στην σελίδα 161 αναφέρει:
II y a un autre petit Temple un peu au delà fur la droite de cette riviere, qui a été depuis changé en Eglise, & consacré à la-memoire-du crucifiment de S. Pierre, d'òù elle est appellée Stauromenos Petrou, ou comme l'appellent quelques autres, Staurosis Petrou, qui est la même chose, on y voit encore un anciea pavé à la Mosaique, & tout le bâtiment est de marbre blanc. C'étoit indubitablement l'ancien Temple de Diana Agrotera, ou Diane la Chasseuse, dont la Campagne d'autour proche l'Ilissus fut appellée Agra, de Diane qui chassa d'abord en ce lieu, lors qu'elle vint de Delos, çe pays qui est autour du mont Hymettus, abondant en Lievres & en Perdrìx.
Μτφ:
Υπάρχει και ένας άλλο μικρός ναός λίγο πιο πέρα από τη δεξιά πλευρά αυτού του ποταμού [ο Spon κινείται ερχόμενος από το Στάδιο, η σωστή γεωγραφική αναφορά είναι ότι ο ναός βρίσκεται στην αριστερή όχθη του Ιλισσού], η οποία έκτοτε έχει αλλάξει σε Εκκλησία, και είναι αφιερωμένη στη μνήμη της σταύρωσης του Αγ. Πέτρου, όπου λέγεται Σταυρωμένου Πέτρου, ή όπως μερικοί την αποκαλούν Σταύρωσις Πέτρου, το οποίο είναι το ίδιο πράγμα, εκεί θα δούμε ακόμα μια αρχαιότερη με ψηφιδωτό δάπεδο, καθώς και ολόκληρο το κτίριο είναι από λευκό μάρμαρο. Ήταν αναμφισβήτητα ο αρχαίος ναός της Αρτέμιδος Αγροτέρας ή της Άρτεμις της Κυνηγού, της οποίας η περιοχή γύρω και δίπλα από τον Ιλισσό ονομαζόταν Άγρα, και η οποία κυνηγούσε αρχικά σε αυτό το μέρος όταν ήρθε από την Δήλο. Αυτό το μέρος το οποίο είναι γύρω από το βουνό του Υμηττού αφθονεί σε λαγούς και πέρδικες.
Η επίσκεψη λοιπόν των δυο περιηγητών:
1. τεκμηριώνει την ύπαρξη χριστιανικού ναού στην περιοχή
2. γνωστοποιεί την πιθανή ονομασία του (μιας και οι παραλλαγές που αναφέρουν οφείλονται σε παραλλαγές που άκουσαν από τους κατοίκους της περιοχής) και
3. τεκμηριώνει την ύπαρξη αρχαίου ναού στην ίδια τοποθεσία
Όσον αφορά τις τότε χριστιανικές ονομασίες του ναού τρεις είναι αυτές που αναφέρονται:
1. Ναός της σταύρωσης του Αγ. Πέτρου
2. Ναός Σταυρωμένου Πέτρου
3. Σταύρωσις Πέτρου
Η σύνδεση με τον Ναό της Αγροτέρας Αρτέμιδος
Οι δυο περιηγητές ταυτίζουν τον ναό, με εξαιρετική σιγουριά μαλιστα, με τον ναό της Αγροτέρας Αρτέμιδος. Αναφέρουν χαρακτηριστικά:
Ήταν αναμφισβήτητα ο αρχαίος ναός της Αρτέμιδος Αγροτέρας ή της Άρτεμις της Κυνηγού.κάτι που θα υιοθετήσουν όλοι σχεδόν οι περιηγητές και χαρτογράφοι των αιώνων που ακολουθούν.
Είτε είναι της Άρτεμις Αγροτέρας είτε όχι, οι περιηγητές, αναφέρουν ξεκάθαρα ότι ο Χριστιανικός Ναός είναι μετατροπή ενός προγενέστερου, στον οποίο ανήκουν τα 2 αρχιτεκτονικά στοιχεία που αναφέρουν, και αυτόν τον Ναό αποδίδουν στην λατρεία της Αγροτέρας Αρτέμιδος.
Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία που αναφέρουν αποτελούν την πρώτη αναφορά σχετικά με την αρχιτεκτονική αυτού του προγενέστερου ναού όπου αναφέρονται 2 πληροφορίες:
1. Υπάρχει ψηφιδωτό δάπεδο
2. Το κτίριο είναι από λευκό μάρμαρο.
Στο σημείο αυτό θα αρχίσουμε να ξετυλίγουμε τον μίτο της πορείας του ναού μέσα από τα ίδια τα κείμενα των περιηγητών και από τους χάρτες που σχεδιάστηκαν κατά καιρούς από αρκετούς από αυτούς, μελετώντας την χωροθέτηση και την ονομασία που αποδίδουν στον ναό ΒΑ του Σταδίου.
Ο χάρτης του Spon (1678)
Στον χάρτη που σχεδίασε ο Spon και που παραθέτουμε, ο ναός αναφέρεται ως Ναός Αγροτέρας Αρτέμιδος και μόνο (Temple de Diana Agrotera) και χωροθετείται κάπως παράξενα σε σχέση με το στάδιο. Ο όλος χάρτης δεν φαίνεται να ακολουθεί χαρτογραφικές προδιαγραφές εξάλλου παρά μόνο απλές απεικονίσεις και σχέσεις.
Στον χάρτη του Spon ο ναός φαίνεται με το νούμερο 36 στην κάτω δεξιά μεριά. Η παράξενη θέση του ίσως εξηγείται από το γεγονός ότι δεν είχε άλλο χώρο στον χάρτη του, στα δεξιά του Σταδίου και έτσι τον τοποθέτησε κάτω από το Στάδιο, σαν ένθετο στην ουσία.
O χάρτης του Wheller (1682)
Στον χάρτη του Wheller ο ναός φαίνεται σε πιο λογική θέση από του Spon και αντιστοιχεί στο νούμερο 9(άκρη δεξιά στο κέντρο) όπου τιτλοφορείται ως Temple Diana.
Ο χάρτης του Pococke (1745)
O Άγγλος Richard Pococke (1704-1765), γόνος αξιόλογης οικογένειας, με σπουδές στο Καίμπριτζ και τον τίτλο του επισκοπικού επιτρόπου, ταξίδεψε συντροφιά με τον ξάδελφό του (1733-1736) πρώτα στην Ευρώπη (Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία, Αυστρία, Πολωνία, Ουγγαρία) και στη συνέχεια για τρία χρόνια, ξεκινώντας το 1737 από την Αίγυπτο, στους Αγίους Τόπους, στην Κύπρο, στην Κρήτη, στα νησιά του Αρχιπελάγους, στη Μικρά Aσία και στον ηπειρωτικό και βόρειο ελλαδικό χώρο, πράγμα αρκετά σπάνιο την εποχή εκείνη. Στα 1747- 1760 ταξίδεψε στην Ιρλανδία και από το 1765 συνέχισε να ταξιδεύει κυρίως στη Βρετανία ως επίσκοπος.
Στο λεκανοπέδιο της Αθήνας, προσφέροντας δώρα στον βοεβόδα περιηγήθηκε ελεύθερα τα μνημεία της πόλης. Tο «πομπώδες σύγγραμμα», όπως απεκάλεσε ο Εδ. Γίββων το οδοιπορικό του, παρά την έλλειψη λογοτεχνικού ύφους, γραμμένο όμως με ευθυκρισία και σχολαστικότητα και με παραπομπές σε αρχαίους Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς (Στράβωνα, Ηρόδοτο, Διόδωρο, Πλίνιο, Πτολεμαίο, Πομπόνιο Μέλα, Παυσανία, Φιλόστρατο, Αιλιανό) βρήκε ευρεία απήχηση όσο ήταν εν ζωή ο συγγραφέας του, μεταφράστηκε γαλλικά, γερμανικά και φλαμανδικά, ενώ διαβάζουμε επαρκείς έως γενναιόδωρες πληροφορίες για την οθωμανική διοίκηση, το εμπόριο, τα ήθη και έθιμα, την αρχιτεκτονική και τη φυσική ιστορία.
Στον χάρτη των Αθηνών που συνέταξε και που παραθέτουμε χωροθετεί και αυτός τον Ναό στην ίδια θέση και με την ίδια ονομασία με τους περιηγητές που έχουμε ήδη αναφέρει. Ωστόσο στην περιήγηση του δεν αναφέρει κάτι για τον ναό.
πηγή
Η περιήγηση του Chandler (1765)
Ο Άγγλος λόγιος και αρχαιογνώστης Richard Chandler (1738-1810), απόφοιτος κολεγίου της Οξφόρδης συνοδευόμενος από τον N. Revett, καταξιωμένο ήδη αναφορικά με την μέτρηση και σχεδίαση αρχαίων μνημείων και από τον ταλαντούχο ζωγράφο W. Pars φτάνει στην Αθήνα τον Μάρτιο του 1765. Το 1776 εκδίδει τις περιηγήσεις του στο βιβλίο: Travels in Greece: Or an account of a tour made at the expense of the Sociery of Dilettanti, Οξφόρδη, Clarendon Press.
Στις σελίδες 83 και 84 του βιβλίου του βρίσκεται στην περιοχή του Σταδίου και περιγράφει με αρκετές σημαντικές αναφορές την κατάσταση του ναού.
Διαβάζουμε:
Beyond the Eleusinium, in Agrae, was a temple of Diana Agraea. She was represented bearing a bow, and named Agrotera, the huntress. It was said, she had hunted there on her first arrival from Delos. When the Medes landed at Marathon, the Athenians made a vow to her, to offer a goat for each of the enemy whom they should kill; but she proved so very propisious, that a sufficient number of victims could not be procured, and they decreed to sacrifice yearly five hundred, as was the custom in the time of Xenophon. From this event she was named Euclea, or Glorious. Her temple was erected from the spoils, which they dedicated, and in 1676 was a church called (Stavrosis Petru, or Stavromenu Petru) St. Peter's Crucifixion. It was of white marble, and the floor Mosaic. The site is now occupied by the church mentioned as on our left coming from the stadium, a recent and mean structure, with fragments of columns and marbles lying in and about it. The Mosaic pavement was ordinary, much broken, and covered with dirt, swarming, as we experienced, with large fleas. A skull or two and some human bones were scattered on it. We found there an Ionic capital with marks of the compasses used in forming the volute.
Στην σελίδα 161 αναφέρει:
II y a un autre petit Temple un peu au delà fur la droite de cette riviere, qui a été depuis changé en Eglise, & consacré à la-memoire-du crucifiment de S. Pierre, d'òù elle est appellée Stauromenos Petrou, ou comme l'appellent quelques autres, Staurosis Petrou, qui est la même chose, on y voit encore un anciea pavé à la Mosaique, & tout le bâtiment est de marbre blanc. C'étoit indubitablement l'ancien Temple de Diana Agrotera, ou Diane la Chasseuse, dont la Campagne d'autour proche l'Ilissus fut appellée Agra, de Diane qui chassa d'abord en ce lieu, lors qu'elle vint de Delos, çe pays qui est autour du mont Hymettus, abondant en Lievres & en Perdrìx.
Μτφ:
Υπάρχει και ένας άλλο μικρός ναός λίγο πιο πέρα από τη δεξιά πλευρά αυτού του ποταμού [ο Spon κινείται ερχόμενος από το Στάδιο, η σωστή γεωγραφική αναφορά είναι ότι ο ναός βρίσκεται στην αριστερή όχθη του Ιλισσού], η οποία έκτοτε έχει αλλάξει σε Εκκλησία, και είναι αφιερωμένη στη μνήμη της σταύρωσης του Αγ. Πέτρου, όπου λέγεται Σταυρωμένου Πέτρου, ή όπως μερικοί την αποκαλούν Σταύρωσις Πέτρου, το οποίο είναι το ίδιο πράγμα, εκεί θα δούμε ακόμα μια αρχαιότερη με ψηφιδωτό δάπεδο, καθώς και ολόκληρο το κτίριο είναι από λευκό μάρμαρο. Ήταν αναμφισβήτητα ο αρχαίος ναός της Αρτέμιδος Αγροτέρας ή της Άρτεμις της Κυνηγού, της οποίας η περιοχή γύρω και δίπλα από τον Ιλισσό ονομαζόταν Άγρα, και η οποία κυνηγούσε αρχικά σε αυτό το μέρος όταν ήρθε από την Δήλο. Αυτό το μέρος το οποίο είναι γύρω από το βουνό του Υμηττού αφθονεί σε λαγούς και πέρδικες.
Η επίσκεψη λοιπόν των δυο περιηγητών:
1. τεκμηριώνει την ύπαρξη χριστιανικού ναού στην περιοχή
2. γνωστοποιεί την πιθανή ονομασία του (μιας και οι παραλλαγές που αναφέρουν οφείλονται σε παραλλαγές που άκουσαν από τους κατοίκους της περιοχής) και
3. τεκμηριώνει την ύπαρξη αρχαίου ναού στην ίδια τοποθεσία
Όσον αφορά τις τότε χριστιανικές ονομασίες του ναού τρεις είναι αυτές που αναφέρονται:
1. Ναός της σταύρωσης του Αγ. Πέτρου
2. Ναός Σταυρωμένου Πέτρου
3. Σταύρωσις Πέτρου
Η σύνδεση με τον Ναό της Αγροτέρας Αρτέμιδος
Οι δυο περιηγητές ταυτίζουν τον ναό, με εξαιρετική σιγουριά μαλιστα, με τον ναό της Αγροτέρας Αρτέμιδος. Αναφέρουν χαρακτηριστικά:
Ήταν αναμφισβήτητα ο αρχαίος ναός της Αρτέμιδος Αγροτέρας ή της Άρτεμις της Κυνηγού.κάτι που θα υιοθετήσουν όλοι σχεδόν οι περιηγητές και χαρτογράφοι των αιώνων που ακολουθούν.
Είτε είναι της Άρτεμις Αγροτέρας είτε όχι, οι περιηγητές, αναφέρουν ξεκάθαρα ότι ο Χριστιανικός Ναός είναι μετατροπή ενός προγενέστερου, στον οποίο ανήκουν τα 2 αρχιτεκτονικά στοιχεία που αναφέρουν, και αυτόν τον Ναό αποδίδουν στην λατρεία της Αγροτέρας Αρτέμιδος.
Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία που αναφέρουν αποτελούν την πρώτη αναφορά σχετικά με την αρχιτεκτονική αυτού του προγενέστερου ναού όπου αναφέρονται 2 πληροφορίες:
1. Υπάρχει ψηφιδωτό δάπεδο
2. Το κτίριο είναι από λευκό μάρμαρο.
Στο σημείο αυτό θα αρχίσουμε να ξετυλίγουμε τον μίτο της πορείας του ναού μέσα από τα ίδια τα κείμενα των περιηγητών και από τους χάρτες που σχεδιάστηκαν κατά καιρούς από αρκετούς από αυτούς, μελετώντας την χωροθέτηση και την ονομασία που αποδίδουν στον ναό ΒΑ του Σταδίου.
Εμφάνιση του ναού στους χάρτες των Αθηνών και οδοιπορικό στην ιστορία του μέσα από τις πηγές.
Ο χάρτης του Spon (1678)
Στον χάρτη που σχεδίασε ο Spon και που παραθέτουμε, ο ναός αναφέρεται ως Ναός Αγροτέρας Αρτέμιδος και μόνο (Temple de Diana Agrotera) και χωροθετείται κάπως παράξενα σε σχέση με το στάδιο. Ο όλος χάρτης δεν φαίνεται να ακολουθεί χαρτογραφικές προδιαγραφές εξάλλου παρά μόνο απλές απεικονίσεις και σχέσεις.
Γενική άποψη του χάρτη των Αθηνών του 1678 του Spon
Λεπτομέρεια του χάρτη των Αθηνών του 1678 του Spon
Στον χάρτη του Spon ο ναός φαίνεται με το νούμερο 36 στην κάτω δεξιά μεριά. Η παράξενη θέση του ίσως εξηγείται από το γεγονός ότι δεν είχε άλλο χώρο στον χάρτη του, στα δεξιά του Σταδίου και έτσι τον τοποθέτησε κάτω από το Στάδιο, σαν ένθετο στην ουσία.
O χάρτης του Wheller (1682)
Στον χάρτη του Wheller ο ναός φαίνεται σε πιο λογική θέση από του Spon και αντιστοιχεί στο νούμερο 9(άκρη δεξιά στο κέντρο) όπου τιτλοφορείται ως Temple Diana.
Γενική άποψη του χάρτη των Αθηνών του 1682 του Wheller
Ο χάρτης του Pococke (1745)
O Άγγλος Richard Pococke (1704-1765), γόνος αξιόλογης οικογένειας, με σπουδές στο Καίμπριτζ και τον τίτλο του επισκοπικού επιτρόπου, ταξίδεψε συντροφιά με τον ξάδελφό του (1733-1736) πρώτα στην Ευρώπη (Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία, Αυστρία, Πολωνία, Ουγγαρία) και στη συνέχεια για τρία χρόνια, ξεκινώντας το 1737 από την Αίγυπτο, στους Αγίους Τόπους, στην Κύπρο, στην Κρήτη, στα νησιά του Αρχιπελάγους, στη Μικρά Aσία και στον ηπειρωτικό και βόρειο ελλαδικό χώρο, πράγμα αρκετά σπάνιο την εποχή εκείνη. Στα 1747- 1760 ταξίδεψε στην Ιρλανδία και από το 1765 συνέχισε να ταξιδεύει κυρίως στη Βρετανία ως επίσκοπος.
Στο λεκανοπέδιο της Αθήνας, προσφέροντας δώρα στον βοεβόδα περιηγήθηκε ελεύθερα τα μνημεία της πόλης. Tο «πομπώδες σύγγραμμα», όπως απεκάλεσε ο Εδ. Γίββων το οδοιπορικό του, παρά την έλλειψη λογοτεχνικού ύφους, γραμμένο όμως με ευθυκρισία και σχολαστικότητα και με παραπομπές σε αρχαίους Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς (Στράβωνα, Ηρόδοτο, Διόδωρο, Πλίνιο, Πτολεμαίο, Πομπόνιο Μέλα, Παυσανία, Φιλόστρατο, Αιλιανό) βρήκε ευρεία απήχηση όσο ήταν εν ζωή ο συγγραφέας του, μεταφράστηκε γαλλικά, γερμανικά και φλαμανδικά, ενώ διαβάζουμε επαρκείς έως γενναιόδωρες πληροφορίες για την οθωμανική διοίκηση, το εμπόριο, τα ήθη και έθιμα, την αρχιτεκτονική και τη φυσική ιστορία.
Στον χάρτη των Αθηνών που συνέταξε και που παραθέτουμε χωροθετεί και αυτός τον Ναό στην ίδια θέση και με την ίδια ονομασία με τους περιηγητές που έχουμε ήδη αναφέρει. Ωστόσο στην περιήγηση του δεν αναφέρει κάτι για τον ναό.
 |
| Γενική άποψη του χάρτη των Αθηνών του 1745 του Pococke |
Λεπτομέρεια του χάρτη των Αθηνών του 1745 του Pococke-Στον εν λόγω χάρτη ο ναός έχει το γράμμα f και ονοματίζεται ως The Temple of Diana.
Η περιήγηση του Chandler (1765)
Ο Άγγλος λόγιος και αρχαιογνώστης Richard Chandler (1738-1810), απόφοιτος κολεγίου της Οξφόρδης συνοδευόμενος από τον N. Revett, καταξιωμένο ήδη αναφορικά με την μέτρηση και σχεδίαση αρχαίων μνημείων και από τον ταλαντούχο ζωγράφο W. Pars φτάνει στην Αθήνα τον Μάρτιο του 1765. Το 1776 εκδίδει τις περιηγήσεις του στο βιβλίο: Travels in Greece: Or an account of a tour made at the expense of the Sociery of Dilettanti, Οξφόρδη, Clarendon Press.
Το εξώφυλλο του βιβλίου του Richard Chandler
Στις σελίδες 83 και 84 του βιβλίου του βρίσκεται στην περιοχή του Σταδίου και περιγράφει με αρκετές σημαντικές αναφορές την κατάσταση του ναού.
Διαβάζουμε:
Beyond the Eleusinium, in Agrae, was a temple of Diana Agraea. She was represented bearing a bow, and named Agrotera, the huntress. It was said, she had hunted there on her first arrival from Delos. When the Medes landed at Marathon, the Athenians made a vow to her, to offer a goat for each of the enemy whom they should kill; but she proved so very propisious, that a sufficient number of victims could not be procured, and they decreed to sacrifice yearly five hundred, as was the custom in the time of Xenophon. From this event she was named Euclea, or Glorious. Her temple was erected from the spoils, which they dedicated, and in 1676 was a church called (Stavrosis Petru, or Stavromenu Petru) St. Peter's Crucifixion. It was of white marble, and the floor Mosaic. The site is now occupied by the church mentioned as on our left coming from the stadium, a recent and mean structure, with fragments of columns and marbles lying in and about it. The Mosaic pavement was ordinary, much broken, and covered with dirt, swarming, as we experienced, with large fleas. A skull or two and some human bones were scattered on it. We found there an Ionic capital with marks of the compasses used in forming the volute.
μτφ:
Πέρα από το Ελευσίνιο, στην Άγρα, ήταν ένας ναός της Αρτέμιδος Αγροτέρας. Αναπαρίσταντο φέροντας ένα τόξο, και ονομάστηκε Αγροτέρα, η κυνηγός. Λεγόταν, ότι κυνήγησε εκεί κατά την πρώτη άφιξή της από τη Δήλο. Όταν οι Μήδοι αποβιβάστηκαν στο Μαραθώνα, οι Αθηναίοι έκαναν τάμα σε αυτήν, να προσφέρουν μια κατσίκα για κάθε εχθρό τον οποίο θα σκοτώνανε. Αλλά αποδείχθηκε τόσο ευνοϊκή, ώστε ο επαρκής αριθμός των θυμάτων δεν μπορούσε να βρεθεί, και έτσι αποφασίστηκε να θυσιάζουν πεντακόσια κάθε χρόνο, όπως ήταν το έθιμο στην εποχή του Ξενοφώντα. Από αυτό το γεγονός ονομάστηκε Ευκλεία, ή Ένδοξη. Ο ναός της ανεγέρθηκε από τα λάφυρα, τα οποία αφιέρωσαν, και το 1676 ήταν μια εκκλησία που ονομαζόταν (Σταύρωσις Πέτρου, ή Σταυρωμένου Πέτρου) η Σταύρωσις του Αγίου Πέτρου. Ήταν από λευκό μάρμαρο, και το πάτωμα είχε ψηφιδωτό. Το μέρος καταλαμβάνεται τώρα από την εκκλησία που αναφέραμε στα αριστερά μας ερχόμενοι από το Στάδιο, ένα πρόσφατο και άσχημο κατασκεύασμα, με θραύσματα από κίονες και μάρμαρα να βρίσκονται μέσα και γύρω από αυτό. Το ψηφιδωτό ήταν συνηθισμένο, σπασμένο αρκετά, και καλυπτόμενο από χώμα, γεμάτο, όπως βιώσαμε, με μεγάλους ψύλλους. Ένα ή δύο κρανία και κάποια ανθρώπινα οστά ήταν διάσπαρτα πάνω σε αυτό. Βρήκαμε εκεί ένα ιωνικό κιονόκρανο με σημάδια από τις σπείρες που χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό του σαλίγκαρου.
Η περιγραφή του Chandler είναι λυπηρή καθότι διαπιστώνουμε από την περιγραφή του ότι άλλο ναό είδαν ο Spon και ο Wheller το 1676 και άλλο ναό βλέπει ο Chandler 89 χρόνια αργότερα το 1765. Από την περιγραφή του Chandler μαθαίνουμε ότι:
1. Στο μέρος υπάρχει μια πρόσφατα χτισμένη και άσχημη εκκλησία
2. Για το χτίσιμο της έχουν χρησιμοποιηθεί μέλη από τον προηγούμενο ναό
3. Υπάρχουν διάσπαρτα στο τοπίο μέλη του προηγούμενου ναού
4. Το ψηφιδωτό είναι αρκετά κατεστραμμένο και δεν δείχνει αρκετά σπουδαίο
5. Υπάρχουν διάσπαρτα ανθρώπινα μέλη νεκρών ανθρώπων
Ας προσπαθήσουμε να καταλάβουμε τι περιγράφει ο Chandler:
Η αναφορά στην ημερομηνία 1676 γίνεται προφανώς για την περιήγηση του Spon και Wheller. Ο Chandler θεωρεί ότι ο ναός σωζόταν το 1676 σε αρκετά καλή κατάσταση και απλά είχε μετατραπεί σε χριστιανικό. Διαπιστώνει όμως ότι ο ναός αυτός έχει καταστραφεί ολοκληρωτικά και στην ίδια θέση έχει χτιστεί πρόσφατα ένας νέος αλλά άσχημος όπως τον περιγράφει ναός. Όσον αφορά τον χαρακτηρισμό άσχημο, mean structure στο κείμενο του, να σημειώσουμε ότι ο Chandler χαρακτήρισε εξίσου αυστηρά και το οικοδόμημα του Δαφνίου οπότε μπορούμε να συμπεράνουμε ότι δεν ήταν σίγουρα μη καλαίσθητος αλλά ότι ο Chandler έκρινε συναισθηματικά. Το σίγουρο είναι ότι ο νέος ναός εξαφάνισε την αρχιτεκτονική του προγενέστερου και χρησιμοποιήθηκαν κάποια υλικά του για το χτίσιμο του, ενώ τα υπόλοιπα είτε λεηλατήθηκαν και απομακρύνθηκαν είτε αφέθηκαν στην μοίρα τους στον τόπο περιμετρικά της εκκλησίας.
Η αναφορά σε ανθρώπινα οστά μας αφήνει υποψίες ότι ο χώρος είχε χρησιμοποιηθεί για νεκροταφείο και από την γενική περιγραφή συμπεραίνουμε ότι μάλλον δεν χρησιμοποιείται πλέον για λειτουργίες.
Σε άρθρο στο έντυπο ΕΒΔΟΜΑΣ του 1885 ο Γ. Λαμπάκης αναφέρει ότι υπάρχουν ενδείξεις ότι στον ναό αυτόν, στις αρχές του 19ου αιώνα, συγκεντρώνονταν λεπροί άνθρωποι και έτσι ο ναός είχε αποκτήσει ακόμα ένα προσωνύμιο αυτό της μολυσμένης εκκλησίας ή απλά η μολυσμένη. (περισσότερα για το σχετικό άρθρο θα βρείτε στην παρούσα ανάρτηση πιο κάτω)
Ο χάρτης του Fauvel (1780)
Ο Louis-François-Sébastien Fauvel (1753-1838), ήρθε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1780 για να σχεδιάσει τοπία και χάρτες για λογαριασμό του κόμη Choiseul-Gouffier. Επέστρεψε δυο χρόνια μετά, όταν ο κόμης διορίστηκε πρέσβης της Γαλλίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Από το 1786 ο Φωβέλ εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και το από το 1804 έγινε υποπρόξενος της Γαλλίας στην πόλη.
Στον εξαιρετικό και έγχρωμο χάρτη του της πόλεως των Αθηνών χωροθέτησε και τον Ναό ανατολικά του Σταδίου ονοματίζοντας τον και αυτός Temple de Diane.
πηγή
Ο χάρτης του Jean Denis Barbie du Bocage (1784)
Ο Jean Denis Barbie du Bocage (1760 - 1825) και ο γιος του Jean-Guillaume Barbie du Bocage (1795 - 1848) ήταν Γάλλοι χαρτογράφοι και κοσμογράφοι που δραστηριοποιήθηκαν στο Παρίσι στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Ο εν λόγω χάρτης, που μας ενδιαφέρει, συντάχθηκε από τον Barbie de Bocage για δημοσίευση στον τόμο των ατλάντων που επισυνάπτεται στο βιβλίο του Jean Jacques Barthelemy: Τα Ταξίδια του Ανάχαρση του Νεώτερου στην Ελλάδα και εκδόθηκε το 1788. Ο εν λόγω χαρτογράφος χωροθετεί και αυτός τον Ναό της Αγροτέρας (Temple Diana Agrotera) στην δεξιά κοίτη του παραποτάμου του Ιλισσού ανατολικά του Σταδίου.
Οι περιηγήσεις του Dodwell (1801, 1805, 1806)
O Edward Dodwell (1767 – 1832), Ιρλανδός ζωγράφος και περιηγητής πραγματοποίησε στις αρχές του 19ου αιώνα δυο ταξίδια στην Ελλάδα και το 1819 εξέδωσε τις εμπειρίες του σε ένα ιστορικό περιηγητικό δοκίμιο με τίτλο: A Classical and Topographical Tour through Greece during the years 1801, 1805 and 1806, London: Printed For Rodwell and Martin, New Bond Street, 1819)
Το έργο λόγω του μεγέθους του εκδόθηκε σε δύο τεύχη. Στο πρώτο τεύχος (volume I) στην σελίδα 410 ο συγγραφέας περιγράφει την περιοχή πέριξ του Σταδίου (Καλλιμάρμαρο) και αναφέρει τα εξής:
…At a short distance to the east of the Stadium, upon the southern bank of Ilissos, we find a small church, and some traces, supposed to be the site of the temple of Diana Agraia, or Agrotera, the Huntress. Agraia was the name given to a tract of land on the southern side of the Ilissus.
Μτφ:
Σε μικρή απόσταση προς τα ανατολικά του Σταδίου, από την νότια όχθη του Ιλισού, θα βρείτε ένα μικρό εκκλησάκι, και κάποια ίχνη, υποτίθεται ότι είναι η τοποθεσία του ναού της Αγραίας Αρτέμιδος, ή Αγροτέρα, η κυνηγός. Άγραις ήταν το όνομα που δόθηκε σε ένα κομμάτι του εδάφους στη νότια πλευρά του Ιλισσού.
Εδώ ο Dodwell αναφέρει ότι:
1. υπάρχει ένα μικρό εκκλησάκι και
2. φαίνονται κάποια ίχνη ενός ναού που υποτίθεται ότι είναι ο Ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος.
Ο Dodwell, ας σημειώσουμε εδώ, είναι ο πρώτος που κρατάει επιφυλάξεις για την ταύτιση του αρχαίου ναού με τον ναό της Αγροτέρας Αρτέμιδος.
Από τις σημειώσεις του Dodwell συμπεραίνουμε ότι είδε τον ίδιο ναό που είχε δει και ο Chandler το 1765. Περιγράφει ένα μικρό εκκλησάκι με διάσπαρτα περιμετρικά του ίχνη από έναν προγενέστερο και αρχαιοπρεπή ναό.
Η περιήγηση του Leake (1821)
Ο William Martin Leake, (ελληνική απόδοση: Γουλιέλμος Μαρτίνος Ληκ) υπήρξε Βρετανός στρατιωτικός, τοπογράφος, αρχαιολόγος, και περιηγητής στην Ελλάδα και Μικρά Ασία. Γεννήθηκε στο Λονδίνο στις 14 Ιανουαρίου 1777 και υπήρξε μέλος της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου, της Βασιλικής Γεωγραφικής Εταιρείας καθώς και της Βερολίνειας Ακαδημίας Επιστημών. Πέθανε στην Αγγλία, στο Μπράιτον, στις 6 Ιανουαρίου του 1860.
Στον χάρτη του Leake εμφανίζεται για πρώτη φορά από την εποχή της πρώτης αναφοράς της από τον Spon και Wheller η ονομασία εκκλησία του Σταυρωμένου Πέτρου. Φυσικά δεν παραλείπει και αυτός να αναγράψει ότι εκεί είναι και η τοποθεσία του Ναού της Αγροτέρας Αρτέμιδος.
Στο βιβλίο που εξέδωσε ο Leak το 1821 The topography of Athens - With some remarks on its antiquities - W.M. Leake στην σελίδα 145 αναφέρει την περιήγηση του στην τοποθεσία του ναού όπου σημειώνει ότι: παραμένουν λίγα απομεινάρια (little is now left) τόσο από τον ναό της Αγροτέρας όσο και από την εκκλησία του Εσταυρωμένου Πέτρου. Παρόλ' αυτά το μέρος είναι πλήρως ορατό στην εποχή του όπως επίσης μας πληροφορεί.
Η περιγραφή του Chandler είναι λυπηρή καθότι διαπιστώνουμε από την περιγραφή του ότι άλλο ναό είδαν ο Spon και ο Wheller το 1676 και άλλο ναό βλέπει ο Chandler 89 χρόνια αργότερα το 1765. Από την περιγραφή του Chandler μαθαίνουμε ότι:
1. Στο μέρος υπάρχει μια πρόσφατα χτισμένη και άσχημη εκκλησία
2. Για το χτίσιμο της έχουν χρησιμοποιηθεί μέλη από τον προηγούμενο ναό
3. Υπάρχουν διάσπαρτα στο τοπίο μέλη του προηγούμενου ναού
4. Το ψηφιδωτό είναι αρκετά κατεστραμμένο και δεν δείχνει αρκετά σπουδαίο
5. Υπάρχουν διάσπαρτα ανθρώπινα μέλη νεκρών ανθρώπων
Ας προσπαθήσουμε να καταλάβουμε τι περιγράφει ο Chandler:
Η αναφορά στην ημερομηνία 1676 γίνεται προφανώς για την περιήγηση του Spon και Wheller. Ο Chandler θεωρεί ότι ο ναός σωζόταν το 1676 σε αρκετά καλή κατάσταση και απλά είχε μετατραπεί σε χριστιανικό. Διαπιστώνει όμως ότι ο ναός αυτός έχει καταστραφεί ολοκληρωτικά και στην ίδια θέση έχει χτιστεί πρόσφατα ένας νέος αλλά άσχημος όπως τον περιγράφει ναός. Όσον αφορά τον χαρακτηρισμό άσχημο, mean structure στο κείμενο του, να σημειώσουμε ότι ο Chandler χαρακτήρισε εξίσου αυστηρά και το οικοδόμημα του Δαφνίου οπότε μπορούμε να συμπεράνουμε ότι δεν ήταν σίγουρα μη καλαίσθητος αλλά ότι ο Chandler έκρινε συναισθηματικά. Το σίγουρο είναι ότι ο νέος ναός εξαφάνισε την αρχιτεκτονική του προγενέστερου και χρησιμοποιήθηκαν κάποια υλικά του για το χτίσιμο του, ενώ τα υπόλοιπα είτε λεηλατήθηκαν και απομακρύνθηκαν είτε αφέθηκαν στην μοίρα τους στον τόπο περιμετρικά της εκκλησίας.
Η αναφορά σε ανθρώπινα οστά μας αφήνει υποψίες ότι ο χώρος είχε χρησιμοποιηθεί για νεκροταφείο και από την γενική περιγραφή συμπεραίνουμε ότι μάλλον δεν χρησιμοποιείται πλέον για λειτουργίες.
Σε άρθρο στο έντυπο ΕΒΔΟΜΑΣ του 1885 ο Γ. Λαμπάκης αναφέρει ότι υπάρχουν ενδείξεις ότι στον ναό αυτόν, στις αρχές του 19ου αιώνα, συγκεντρώνονταν λεπροί άνθρωποι και έτσι ο ναός είχε αποκτήσει ακόμα ένα προσωνύμιο αυτό της μολυσμένης εκκλησίας ή απλά η μολυσμένη. (περισσότερα για το σχετικό άρθρο θα βρείτε στην παρούσα ανάρτηση πιο κάτω)
Ο χάρτης του Fauvel (1780)
Ο Louis-François-Sébastien Fauvel (1753-1838), ήρθε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1780 για να σχεδιάσει τοπία και χάρτες για λογαριασμό του κόμη Choiseul-Gouffier. Επέστρεψε δυο χρόνια μετά, όταν ο κόμης διορίστηκε πρέσβης της Γαλλίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Από το 1786 ο Φωβέλ εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και το από το 1804 έγινε υποπρόξενος της Γαλλίας στην πόλη.
Στον εξαιρετικό και έγχρωμο χάρτη του της πόλεως των Αθηνών χωροθέτησε και τον Ναό ανατολικά του Σταδίου ονοματίζοντας τον και αυτός Temple de Diane.
 |
| Λεπτομέρεια του χάρτη του Fauvel όπου φαίνεται ξεκάθαρα η θέση και η ονομασία του ναού. |
Ο χάρτης του Jean Denis Barbie du Bocage (1784)
Ο Jean Denis Barbie du Bocage (1760 - 1825) και ο γιος του Jean-Guillaume Barbie du Bocage (1795 - 1848) ήταν Γάλλοι χαρτογράφοι και κοσμογράφοι που δραστηριοποιήθηκαν στο Παρίσι στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Ο εν λόγω χάρτης, που μας ενδιαφέρει, συντάχθηκε από τον Barbie de Bocage για δημοσίευση στον τόμο των ατλάντων που επισυνάπτεται στο βιβλίο του Jean Jacques Barthelemy: Τα Ταξίδια του Ανάχαρση του Νεώτερου στην Ελλάδα και εκδόθηκε το 1788. Ο εν λόγω χαρτογράφος χωροθετεί και αυτός τον Ναό της Αγροτέρας (Temple Diana Agrotera) στην δεξιά κοίτη του παραποτάμου του Ιλισσού ανατολικά του Σταδίου.
Ο Χάρτης των Αθηνών του Jean Denis Barbie du Bocage (1784)
 |
| Λεπτομέρεια του Χάρτη των Αθηνών του Jean Denis Barbie du Bocage (1784)Στον χάρτη φαίνεται η χωροθέτηση του Ναού (στο δεξιό άκρο της εικόνας) και ονομάζεται: T.(emple) of Diana Agrotera. |
Οι περιηγήσεις του Dodwell (1801, 1805, 1806)
O Edward Dodwell (1767 – 1832), Ιρλανδός ζωγράφος και περιηγητής πραγματοποίησε στις αρχές του 19ου αιώνα δυο ταξίδια στην Ελλάδα και το 1819 εξέδωσε τις εμπειρίες του σε ένα ιστορικό περιηγητικό δοκίμιο με τίτλο: A Classical and Topographical Tour through Greece during the years 1801, 1805 and 1806, London: Printed For Rodwell and Martin, New Bond Street, 1819)
Το έργο λόγω του μεγέθους του εκδόθηκε σε δύο τεύχη. Στο πρώτο τεύχος (volume I) στην σελίδα 410 ο συγγραφέας περιγράφει την περιοχή πέριξ του Σταδίου (Καλλιμάρμαρο) και αναφέρει τα εξής:
…At a short distance to the east of the Stadium, upon the southern bank of Ilissos, we find a small church, and some traces, supposed to be the site of the temple of Diana Agraia, or Agrotera, the Huntress. Agraia was the name given to a tract of land on the southern side of the Ilissus.
Μτφ:
Σε μικρή απόσταση προς τα ανατολικά του Σταδίου, από την νότια όχθη του Ιλισού, θα βρείτε ένα μικρό εκκλησάκι, και κάποια ίχνη, υποτίθεται ότι είναι η τοποθεσία του ναού της Αγραίας Αρτέμιδος, ή Αγροτέρα, η κυνηγός. Άγραις ήταν το όνομα που δόθηκε σε ένα κομμάτι του εδάφους στη νότια πλευρά του Ιλισσού.
Εδώ ο Dodwell αναφέρει ότι:
1. υπάρχει ένα μικρό εκκλησάκι και
2. φαίνονται κάποια ίχνη ενός ναού που υποτίθεται ότι είναι ο Ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος.
Ο Dodwell, ας σημειώσουμε εδώ, είναι ο πρώτος που κρατάει επιφυλάξεις για την ταύτιση του αρχαίου ναού με τον ναό της Αγροτέρας Αρτέμιδος.
Από τις σημειώσεις του Dodwell συμπεραίνουμε ότι είδε τον ίδιο ναό που είχε δει και ο Chandler το 1765. Περιγράφει ένα μικρό εκκλησάκι με διάσπαρτα περιμετρικά του ίχνη από έναν προγενέστερο και αρχαιοπρεπή ναό.
Η περιήγηση του Leake (1821)
Ο William Martin Leake, (ελληνική απόδοση: Γουλιέλμος Μαρτίνος Ληκ) υπήρξε Βρετανός στρατιωτικός, τοπογράφος, αρχαιολόγος, και περιηγητής στην Ελλάδα και Μικρά Ασία. Γεννήθηκε στο Λονδίνο στις 14 Ιανουαρίου 1777 και υπήρξε μέλος της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου, της Βασιλικής Γεωγραφικής Εταιρείας καθώς και της Βερολίνειας Ακαδημίας Επιστημών. Πέθανε στην Αγγλία, στο Μπράιτον, στις 6 Ιανουαρίου του 1860.
Στον χάρτη του Leake εμφανίζεται για πρώτη φορά από την εποχή της πρώτης αναφοράς της από τον Spon και Wheller η ονομασία εκκλησία του Σταυρωμένου Πέτρου. Φυσικά δεν παραλείπει και αυτός να αναγράψει ότι εκεί είναι και η τοποθεσία του Ναού της Αγροτέρας Αρτέμιδος.
Λεπτομέρεια του χάρτη του Leake
Στο βιβλίο που εξέδωσε ο Leak το 1821 The topography of Athens - With some remarks on its antiquities - W.M. Leake στην σελίδα 145 αναφέρει την περιήγηση του στην τοποθεσία του ναού όπου σημειώνει ότι: παραμένουν λίγα απομεινάρια (little is now left) τόσο από τον ναό της Αγροτέρας όσο και από την εκκλησία του Εσταυρωμένου Πέτρου. Παρόλ' αυτά το μέρος είναι πλήρως ορατό στην εποχή του όπως επίσης μας πληροφορεί.
Το απόσπασμα της σελίδας όπου αναφέρει τον Ναό ο Leake
Σημειώνουμε εδώ ότι και στην αναφορά του Leake παρατηρούμε τα εξής:
1. Είναι εμφανής η ύπαρξη της εκκλησίας
2. Είναι ακόμα εμφανή τα ίχνη του προγενέστερου αρχαίου ναού
με την παρατήρηση ότι η εκκλησία ήδη έχει εγκαταλειφθεί και δεν χρησιμοποιείται για λειτουργίες.
.............................
Σ .Σ.
................................
Ο χάρτης του Aldenhoven (1837)
Ο Ferdinand Aldenhoven, αξιωματικός του πεζικού, τοπογράφος και μηχανικός από την Κολονία, πρέπει να έφθασε στην Ελλάδα μαζί με τον Όθωνα και τη βαυαρική ακολουθία του και να παρέμεινε για δέκα περίπου χρόνια. Τύπωσε στο Μόναχο μία τοπογραφική κάτοψη της Αθήνας σε χάραξη του A. Forster (1837).
Στον χάρτη που μας παρέδωσε ο ναός τοποθετείται στο ίδιο μέρος και, όπως και ο Leake έτσι και ο Aldenhoven, δίνουν στον ναό την διπλή του ονομασία, αυτή του Εσταυρωμένου Πέτρου και της Αρτέμιδος Αγροτέρας.
Ο χάρτης του Forchhammer (1841)
Ο Peter Wilhelm Forchhammer (23 Οκτωβρίου 1801 - 8 Ιανουαρίου 1894), ήταν Γερμανός αρχαιολόγος που γεννήθηκε στο Husum στο Schleswig. Σχεδίασε και αυτός χάρτη των Αθηνών και χωροθέτησε με την σειρά του τον Ναό με την διπλή ονομασία πάνω στον χάρτη του.
Οι χάρτες των Αθηνών από τον Forchhammer μέχρι τον Kaupert (1840-1880)
Η παραγωγή χαρτών της πόλεως των Αθηνών και της ευρύτερης περιοχής υπήρξε πλούσια τις δεκαετίες 1840-1880 χωρίς ωστόσο να σημειώνονται σημαντικές διαφορές στην περιοχή μελέτης. Η αντιγραφή ήταν σύνηθες και ο ανταγωνισμός των εκδόσεων συχνά υποβάθμιζε την ποιότητα των χαρτών. Πέρα από τους χάρτες αυτής της περιόδου που κατονομάζεται ο ναός, σε μερικούς άλλους εμφανίζεται χωρίς ωστόσο να κατονομάζεται, ενώ λίγοι των αγνοούν τελείως.
Ο χάρτης του Kaupert (1881)
Ο Johann August Kaupert (Γιόχαν Άουγκουστ Κάουπερτ) γεννήθηκε στο Κάσελ της Γερμανίας στις 9 Μαΐου 1822 του κρατιδίου της Έσσης της τότε Γερμανικής Ομοσπονδιακής Αυτοκρατορίας. Σπούδασε κι εργάστηκε ως τοπογράφος και από 1869 ως χαρτογράφος στο γενικό επιτελείο του πρωσικού στρατού, όπου και συνέβαλε σημαντικά στην δημιουργία των χαρτών κλίμακας 1:25.000 και 1:100.000 του γενικού επιτελείου.
Από το 1875 έως το 1877 συνόδευσε τον Γερμανό αρχαιολόγο Ernst Curtious (Ερνστ Κούρτιους) ως μέλος της αποστολής του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Ελλάδα σε συνεργασία με το Αυτοκρατορικό Πρωσικό Υπουργείο Εκκλησιαστικών, Εκπαιδευτικών και Ιατρικών Υποθέσεων, για την τοπογράφηση και χαρτογράφηση της Αθήνας και της Αττικής.
Η συνεργασία του με τον Κούρτιους το 1878 οδήγησε στην έκδοση του έργου Atlas of Athens, και αργότερα το μνημειώδες Karten von Attica - Χάρτες της Αττικής (1881-1903) όπου συμμετείχε ο επίσης Γερμανός αρχαιολόγος Άρτουρ Μιλχόφερ (Arthur Milchhoefer), έργο που ολοκληρώθηκε μετά το θάνατό του στις 11 Φεβρουαρίου 1899 και αποτελεί ανεκτίμητο τεκμήριο τοπιογραφίας και αρχαιολογίας για την αττική γη. Το έργο Karten von Attica εκδόθηκε από τον Reimer B., και η εκτύπωσή του έγινε από το γερμανικό λιθογραφείο Korbeweit στο Βερολίνο. Ο Κάουπερτ βραβεύτηκε το 1889 από το πανεπιστήμιο του Στρασβούργου με τιμητικό διδακτορικό τίτλο.
Στον εξαιρετικό αυτόν χάρτη η περιοχή που μας ενδιαφέρει φαίνεται στην επόμενη εικόνα:
................
...........................
Παρατηρούμε ότι στους χάρτες του Κάουπερτ ο ναός πλέον αποδίδεται είτε σαν Petros είτε σαν Petros Stauromenos χωρίς να γίνεται κάποια αναφορά σε ναό της Αγροτέρας.
......................
................................
Ο χάρτης και η αναφορά του Ραγκαβή (1888)
Ο Αλέξανδρος Ρίζος του Ραγκαβή (1809 – 1892) ήταν Φαναριώτης λόγιος, ρομαντικός ποιητής της Α' Αθηναϊκής Σχολής, πεζογράφος, καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διπλωμάτης. Πολυγραφότατος συγγραφέας μας άφησε σαν κληρονομιά πλείστα έργα λογοτεχνικά, ποιητικά θεατρικά, ιστορικά κ.α.
Από τα πλέον σπουδαία έργα του ήταν η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ – ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΑΘΗΝΩΝ.
Ας δούμε όμως τι λέει ο ίδιος ο Ραγκαβής για το θέμα. Στην σελίδα 31 διαβάζουμε:
…Αλλ’ημείς πορευθώμεν την προς την Εννεάκρουνον, την πηγήν ην εκόσμησαν οι Πεισιστρατίδαι εν τη κοίτη του Ιλισσού, ήτις δε πριν, και μετά την ακμήν των Αθηνών, ελέγετο και εισέτι λέγεται Καλιρρόη. Και πέραν μεν αυτής βλέπομεν επί των λόφων τον ναόν της Ευκλείας, τον της Δήμητρος και του Τριπτολέμου, εντεύθεν δε το Ωδείον, ο ωκοδόμησεν ο Περικλής εκ των ξύλων, ως επιστεύετο, του Περσικού στόλου…
…Αποφύγωμεν όμως την αλαζόνα ταύτην πύλην (του Αδριανού), εφ ής ο Ρωμαίος ούτος δια τινα μικροφιλότιμα δώρα άξιοι μετά κόμπου να εξώση τον Θησέα εξ ‘Αθηνών, και να σφετερισθή τας μεγάλας σελίδας της ιστορίας των. Εξελθώμεν μάλλον της πόλεως παρά το Πυθίον εν τη νήσω του Ιλισσού, και παρά το Δελφίνιον, το δικαστήριον των ενδίκων φόνων απέναντι της Θεάτρου πολυτελεστέρας εκείνης χαράδρας, ήτις ήν το στάδιον το Παναθηναικόν…
…Δροσεραί εισί κατά την δείλην αι όχθαι του Ιλισσού, και επί της αντιπέραν ωραίος διαπρέπει εφ’υψηλού ο ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος. Προσαναβώμεν τον ρούν περιδιαβάζοντες, και προς τω βωμώ τούτω ευξώμεθα ταις Μούσαις, ίσως επινεύσει αυτών εντύχωμεν υπό την αμφιλαφή εκείνην πλάτανον τω Σωκράτη μετά του Φαίδρου παρά τον εύοσμον άγνον επί την πόης καθήμενον, τους γυμνούς πόδας εις το δροσερόν υδάτιον λουόντα…
…Αλλά μεταξύ βαδίζοντες αφίχθημεν κατά την Εκκλησιαστικήν περίπου σχολήν. Τον παρακείμενον μέγαν τούτον περίβολον του Λυκείου Απόλλωνος διεκόσμησαν ο Πεισίστρατος, ο Περικλής, και εσχάτως ο Λυκούργος…
…Τοις περιπατητικοίς όμως συγγενόμενοι, μη οκνήσωμεν και ημείς προς τον περίπατο. Εις το σύνδενδρον τούτο χωρίον, το υπό τον τάφον του Ισοκράτους, αναγνωρίζομεν το Κυνόσαργες…
Στον χάρτη του Ραγκαβή ο Ναός αναφέρεται ως Άρτεμις Αγροτέρα:
Η περιγραφή του Ραγκαβή οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι είναι αρκετά ρομαντική και λίγα πράγματα μας προσφέρει σαν πληροφορίες. Σίγουρα την χρονιά που εξέδωσε τον χάρτη (1888) ήταν ήδη χτισμένος ο "μικρός" Άγιος Σπυρίδωνας και στο μέρος αυτό τα ίχνη της Αγροτέρας ήταν δυσδιάκριτα. Παρατηρούμε βέβαια το κυκλάκι στην κορυφή του λόφου όπου το κείμενο της Αγροτέρας βρίσκεται κεντρικά από πάνω του. Έχουμε λοιπόν την πιθανότητα ο Ραγκαβής να είδε κάποια άλλα ίχνη στην κορυφή του λόφου (άλλωστε περιγράφει και τον ναό ως ωραίος διαπρέπει εφ’υψηλού ο ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος) και απλά στο σύμβολο της εκκλησίας που έχει στην θέση του Σταυρωμένου Πέτρου να μην έγραψε Αγ. Σπυρίδων.
Ο χάρτης της Εγκυκλοπαίδειας Konversationslexikon του Meyers (1890)
Σε αυτόν τον χάρτη ο ναός αναφέρεται μόνο ως Petros Stauromenos:
Ο χάρτης του Baedeker(1905)
Στον τελευταίο χάρτη που παραθέτουμε, του Karl Baedeker, ενός Γερμανού εκδότη και πρωτοπόρου στον κλάδο των παγκόσμιων ταξιδιωτικών οδηγών, ο ναός αναφέρεται ως Petros Stavromenos. Είναι ο τελευταίος χάρτης που φαίνεται ο ναός του Εσταυρωμένου Πέτρου μιας και ήδη είχε ξεκινήσει η δεύτερη φάση ανανέωσης του με την ανέγερση ενός μεγαλύτερου ναού, του Αγίου Σπυρίδωνος Σταδίου.
Θεωρούμε δεδομένο ότι ο Baedeker, όπως και πολλοί προηγούμενοι περιηγητές που εξέδωσαν χάρτες, αντέγραψε προηγούμενους χάρτες μιας και αν είχε επισκεφτεί το μέρος θα έβλεπε την εκκλησία του Αγ. Σπυρίδωνος να χτίζεται, οπότε και θα το ανέφερε στον χάρτη του.
ΟΜΩΣ
ΣΕ ΜΙΑ ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΣΚΙΤΣΩΝ ΑΠΟΤΥΠΩΣΕΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΑΒΒΑ ΦΟΥΡΜΟΝΤ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟ ΕΤΟΣ 1729 -1730
ΣΤΟ ΙΔΙΟ ΒΙΒΛΊΟ ...
Φωτογραφικά τεκμήρια ύπαρξης του Ναού
1. Είναι εμφανής η ύπαρξη της εκκλησίας
2. Είναι ακόμα εμφανή τα ίχνη του προγενέστερου αρχαίου ναού
με την παρατήρηση ότι η εκκλησία ήδη έχει εγκαταλειφθεί και δεν χρησιμοποιείται για λειτουργίες.
.............................
Σ .Σ.
 |
| Από το βιβλίο The topography of Athens : With some remarks on its antiquities / by Lieut.-Col. W. M. Leake ... Συγγραφέας Leake, William Martin,1777-1860 |
................................
Ο χάρτης του Aldenhoven (1837)
Ο Ferdinand Aldenhoven, αξιωματικός του πεζικού, τοπογράφος και μηχανικός από την Κολονία, πρέπει να έφθασε στην Ελλάδα μαζί με τον Όθωνα και τη βαυαρική ακολουθία του και να παρέμεινε για δέκα περίπου χρόνια. Τύπωσε στο Μόναχο μία τοπογραφική κάτοψη της Αθήνας σε χάραξη του A. Forster (1837).
Στον χάρτη που μας παρέδωσε ο ναός τοποθετείται στο ίδιο μέρος και, όπως και ο Leake έτσι και ο Aldenhoven, δίνουν στον ναό την διπλή του ονομασία, αυτή του Εσταυρωμένου Πέτρου και της Αρτέμιδος Αγροτέρας.
Λεπτομέρεια του χάρτη του Aldenhoven
Ο χάρτης του Forchhammer (1841)
Ο Peter Wilhelm Forchhammer (23 Οκτωβρίου 1801 - 8 Ιανουαρίου 1894), ήταν Γερμανός αρχαιολόγος που γεννήθηκε στο Husum στο Schleswig. Σχεδίασε και αυτός χάρτη των Αθηνών και χωροθέτησε με την σειρά του τον Ναό με την διπλή ονομασία πάνω στον χάρτη του.
Λεπτομέρεια του χάρτη του Forchhammer
πηγήΟι χάρτες των Αθηνών από τον Forchhammer μέχρι τον Kaupert (1840-1880)
Η παραγωγή χαρτών της πόλεως των Αθηνών και της ευρύτερης περιοχής υπήρξε πλούσια τις δεκαετίες 1840-1880 χωρίς ωστόσο να σημειώνονται σημαντικές διαφορές στην περιοχή μελέτης. Η αντιγραφή ήταν σύνηθες και ο ανταγωνισμός των εκδόσεων συχνά υποβάθμιζε την ποιότητα των χαρτών. Πέρα από τους χάρτες αυτής της περιόδου που κατονομάζεται ο ναός, σε μερικούς άλλους εμφανίζεται χωρίς ωστόσο να κατονομάζεται, ενώ λίγοι των αγνοούν τελείως.
Ο χάρτης του Kaupert (1881)
Ο Johann August Kaupert (Γιόχαν Άουγκουστ Κάουπερτ) γεννήθηκε στο Κάσελ της Γερμανίας στις 9 Μαΐου 1822 του κρατιδίου της Έσσης της τότε Γερμανικής Ομοσπονδιακής Αυτοκρατορίας. Σπούδασε κι εργάστηκε ως τοπογράφος και από 1869 ως χαρτογράφος στο γενικό επιτελείο του πρωσικού στρατού, όπου και συνέβαλε σημαντικά στην δημιουργία των χαρτών κλίμακας 1:25.000 και 1:100.000 του γενικού επιτελείου.
Από το 1875 έως το 1877 συνόδευσε τον Γερμανό αρχαιολόγο Ernst Curtious (Ερνστ Κούρτιους) ως μέλος της αποστολής του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Ελλάδα σε συνεργασία με το Αυτοκρατορικό Πρωσικό Υπουργείο Εκκλησιαστικών, Εκπαιδευτικών και Ιατρικών Υποθέσεων, για την τοπογράφηση και χαρτογράφηση της Αθήνας και της Αττικής.
Η συνεργασία του με τον Κούρτιους το 1878 οδήγησε στην έκδοση του έργου Atlas of Athens, και αργότερα το μνημειώδες Karten von Attica - Χάρτες της Αττικής (1881-1903) όπου συμμετείχε ο επίσης Γερμανός αρχαιολόγος Άρτουρ Μιλχόφερ (Arthur Milchhoefer), έργο που ολοκληρώθηκε μετά το θάνατό του στις 11 Φεβρουαρίου 1899 και αποτελεί ανεκτίμητο τεκμήριο τοπιογραφίας και αρχαιολογίας για την αττική γη. Το έργο Karten von Attica εκδόθηκε από τον Reimer B., και η εκτύπωσή του έγινε από το γερμανικό λιθογραφείο Korbeweit στο Βερολίνο. Ο Κάουπερτ βραβεύτηκε το 1889 από το πανεπιστήμιο του Στρασβούργου με τιμητικό διδακτορικό τίτλο.
Στον εξαιρετικό αυτόν χάρτη η περιοχή που μας ενδιαφέρει φαίνεται στην επόμενη εικόνα:
Λεπτομέρεια έκδοσης του χάρτη του Kaupert όπου ο ναός φαίνεται ως Petros (στο κέντρο)
 |
| Λεπτομέρεια έκδοσης του χάρτη του Kaupert όπου ο ναός φαίνεται ως Petros Stauromenos (στο κέντρο) |
Παρατηρούμε ότι στους χάρτες του Κάουπερτ ο ναός πλέον αποδίδεται είτε σαν Petros είτε σαν Petros Stauromenos χωρίς να γίνεται κάποια αναφορά σε ναό της Αγροτέρας.
......................
 |
| ΧΑΡΤΗΣ ΤΩΝ ΚΟΥΡΤΙΟΥΣ ΚΑΟΥΠΕΡΤ 1881 ΕΚΔΟΣΗ Karten von Attika: Karten — Berlin, 1895-1903 |
Ο χάρτης και η αναφορά του Ραγκαβή (1888)
Ο Αλέξανδρος Ρίζος του Ραγκαβή (1809 – 1892) ήταν Φαναριώτης λόγιος, ρομαντικός ποιητής της Α' Αθηναϊκής Σχολής, πεζογράφος, καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διπλωμάτης. Πολυγραφότατος συγγραφέας μας άφησε σαν κληρονομιά πλείστα έργα λογοτεχνικά, ποιητικά θεατρικά, ιστορικά κ.α.
Από τα πλέον σπουδαία έργα του ήταν η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ – ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΑΘΗΝΩΝ.
Ας δούμε όμως τι λέει ο ίδιος ο Ραγκαβής για το θέμα. Στην σελίδα 31 διαβάζουμε:
…Αλλ’ημείς πορευθώμεν την προς την Εννεάκρουνον, την πηγήν ην εκόσμησαν οι Πεισιστρατίδαι εν τη κοίτη του Ιλισσού, ήτις δε πριν, και μετά την ακμήν των Αθηνών, ελέγετο και εισέτι λέγεται Καλιρρόη. Και πέραν μεν αυτής βλέπομεν επί των λόφων τον ναόν της Ευκλείας, τον της Δήμητρος και του Τριπτολέμου, εντεύθεν δε το Ωδείον, ο ωκοδόμησεν ο Περικλής εκ των ξύλων, ως επιστεύετο, του Περσικού στόλου…
…Αποφύγωμεν όμως την αλαζόνα ταύτην πύλην (του Αδριανού), εφ ής ο Ρωμαίος ούτος δια τινα μικροφιλότιμα δώρα άξιοι μετά κόμπου να εξώση τον Θησέα εξ ‘Αθηνών, και να σφετερισθή τας μεγάλας σελίδας της ιστορίας των. Εξελθώμεν μάλλον της πόλεως παρά το Πυθίον εν τη νήσω του Ιλισσού, και παρά το Δελφίνιον, το δικαστήριον των ενδίκων φόνων απέναντι της Θεάτρου πολυτελεστέρας εκείνης χαράδρας, ήτις ήν το στάδιον το Παναθηναικόν…
…Δροσεραί εισί κατά την δείλην αι όχθαι του Ιλισσού, και επί της αντιπέραν ωραίος διαπρέπει εφ’υψηλού ο ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος. Προσαναβώμεν τον ρούν περιδιαβάζοντες, και προς τω βωμώ τούτω ευξώμεθα ταις Μούσαις, ίσως επινεύσει αυτών εντύχωμεν υπό την αμφιλαφή εκείνην πλάτανον τω Σωκράτη μετά του Φαίδρου παρά τον εύοσμον άγνον επί την πόης καθήμενον, τους γυμνούς πόδας εις το δροσερόν υδάτιον λουόντα…
…Αλλά μεταξύ βαδίζοντες αφίχθημεν κατά την Εκκλησιαστικήν περίπου σχολήν. Τον παρακείμενον μέγαν τούτον περίβολον του Λυκείου Απόλλωνος διεκόσμησαν ο Πεισίστρατος, ο Περικλής, και εσχάτως ο Λυκούργος…
…Τοις περιπατητικοίς όμως συγγενόμενοι, μη οκνήσωμεν και ημείς προς τον περίπατο. Εις το σύνδενδρον τούτο χωρίον, το υπό τον τάφον του Ισοκράτους, αναγνωρίζομεν το Κυνόσαργες…
Στον χάρτη του Ραγκαβή ο Ναός αναφέρεται ως Άρτεμις Αγροτέρα:
 |
| Λεπτομέρεια του χάρτη του Ραγκαβή |
Ο χάρτης της Εγκυκλοπαίδειας Konversationslexikon του Meyers (1890)
Σε αυτόν τον χάρτη ο ναός αναφέρεται μόνο ως Petros Stauromenos:
 |
| Λεπτομέρεια του χάρτη του Konversationslexikon |
Ο χάρτης του Baedeker(1905)
Στον τελευταίο χάρτη που παραθέτουμε, του Karl Baedeker, ενός Γερμανού εκδότη και πρωτοπόρου στον κλάδο των παγκόσμιων ταξιδιωτικών οδηγών, ο ναός αναφέρεται ως Petros Stavromenos. Είναι ο τελευταίος χάρτης που φαίνεται ο ναός του Εσταυρωμένου Πέτρου μιας και ήδη είχε ξεκινήσει η δεύτερη φάση ανανέωσης του με την ανέγερση ενός μεγαλύτερου ναού, του Αγίου Σπυρίδωνος Σταδίου.
 |
| Λεπτομέρεια του χάρτη του Baedeker |
..............................
 |
| Χάρτης της Αττικής με το δίπολο «άστεως – επινείου» (Leake W.M. 1850) |
ΟΜΩΣ
ΣΕ ΜΙΑ ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΣΚΙΤΣΩΝ ΑΠΟΤΥΠΩΣΕΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΑΒΒΑ ΦΟΥΡΜΟΝΤ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟ ΕΤΟΣ 1729 -1730
 |
| ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΕ ΝΑΟ ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ ΑΠΈΝΑΝΤΙ ΣΧΕΔΟΝ ΑΠΌ ΤΙΣ ΠΗΓΈΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΡΡΟΗΣ |
ΣΤΟ ΙΔΙΟ ΒΙΒΛΊΟ ...
 |
| ΔΕΙΧΝΕΙ ΤΗΝ ΓΕΦΥΡΑ ΤΗΣ ΡΩΜΑΙΚΗΣ ΕΠΟΧΉΣ ΠΑΝΩ ΑΠΟ ΟΤΝ ΙΛΥΣΣΟ ΠΟΤΑΜΟ ΚΑΙ ΔΕΞΙΑ ΤΗΣ ΦΩΤΟ ΤΟ ΣΤΑΔΙΟΝ ΚΑΙ ΒΑ ΤΟΥ ΣΤΑΔΙΟΥ ΕΝΑΝ ΑΡΧΑΙΟ ΝΑΟ ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΤΗΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ ΤΟ ΟΛΥΜΠΙΕΙΟΝ ΚΑΙ Η ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΚΑΙ ΑΚΟΜΑ ΑΡΙΤΕΡΟΤΕΡΑ Ο ΒΡΑΧΟΣ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ |
...........
Φωτογραφικά τεκμήρια ύπαρξης του Ναού
Η φωτογράφηση του Ναού από άγνωστο (~1860)
Σε άρθρο της ιστοσελίδας athensopenmuseum.com με τίτλο: Πανόραμα του Ολυμπιείου και της ανατολικής Αθήνας από τα ριζά της Ακρόπολης τη δεκαετία του 1860 βρίσκουμε μια ενδιαφέρουσα φωτογραφία όπου αν εστιάσουμε στην περιοχή μελέτης βλέπουμε από μακριά τον Ναό να στέκει στον λόφο στο κέντρο, πίσω από το προτεσταντικό νεκροταφείο, στην πρώτη του ίσως φωτογράφηση:
...................
...............................
Η φωτογράφηση του Ναού από τον Paul Baron des Granges (~1870)
O φωτογράφος Paul Baron des Granges γεννήθηκε στην Ελλάδα από Γερμανό πατέρα, τον Baron Wilhelm Karl Philipp Moritz Granges. Ο πατέρας του είχε ταξιδέψει στην Ελλάδα για να πολεμήσει για την ελληνική ανεξαρτησία παρέα με άλλους 30 φιλέλληνες της Πρωσίας. Μετά τον πόλεμο, απόκτησε μια ιδιοκτησία στο νησί της Εύβοιας. Εκεί μεγάλωσε ο Paul. Δεν είναι γνωστό γιατί έγινε φωτογράφος ανοίγοντας ένα εργαστήριο στην Αθήνα. Πραγματοποίησε ταξίδια σε πολλά μέρη της Ελλάδας και της Μικράς Ασίας και οι φωτογραφίες του αποτελούν απίστευτη πολιτιστική κληρονομιά για πολλούς τόπους.
Στην περιοχή μελέτης μας βρέθηκε πριν το 1874 και οι φωτογραφίες του σε χαρτί αλμπουμίνας διαστάσεων 26,6 x 38,2 εκατοστών αποτελούν πραγματικά έργα τέχνης. Από την τεράστια συλλογή φωτογραφιών του εμάς μας ενδιαφέρουν 2 συγκεκριμένες.
Η πρώτη φωτογραφία πάρθηκε από το θέατρο του Διονύσου και καλύπτει την περιοχή μας από την Νότια και Δυτική πλευρά. Την παραθέτουμε εδώ:
Στην περιοχή μελέτης μας βρέθηκε πριν το 1874 και οι φωτογραφίες του σε χαρτί αλμπουμίνας διαστάσεων 26,6 x 38,2 εκατοστών αποτελούν πραγματικά έργα τέχνης. Από την τεράστια συλλογή φωτογραφιών του εμάς μας ενδιαφέρουν 2 συγκεκριμένες.
Η πρώτη φωτογραφία πάρθηκε από το θέατρο του Διονύσου και καλύπτει την περιοχή μας από την Νότια και Δυτική πλευρά. Την παραθέτουμε εδώ:
Γενική άποψη της ευρύτερης περιοχής του Ολυμπιείου και του Παγκρατίου σχεδόν αδόμητου
Στην συγκεκριμένη φωτογραφία θα εστιάσουμε στο παράθυρο που φαίνεται στο πάνω αριστερά μέρος της φωτογραφίας:
όπου φαίνεται αρκετά καθαρά η Δυτική και Νότια πλευρά του Ναού (κάτω από την μαύρη γραμμή).
..........................
Ο Ναός του Εσταυρωμένου Πέτρου Παγκρατίου
Η δεύτερη φωτογραφία που μας ενδιαφέρει είναι η πλέον κοντινή στον Ναό και φαίνεται ξεκάθαρα η Ανατολική και η Βόρεια πλευρά του καθώς και τμήμα του εσωτερικού του. Όπως αναφέραμε και στην αρχή του άρθρου, είναι η καλύτερη σωζόμενη φωτογραφία του Ναού, μιας και είναι βγαλμένη ακριβώς μπροστά του.
Στο κείμενο που συνοδεύει τις φωτογραφίες στην έκδοση του Gabrielle FEYLER Le fonds de photographies anciennes de l'Institut d'Archéologie Classique de Strasbourg (fonds Michaelis) αναφέρεται ότι το εκκλησάκι αυτό που χρονολογείται του 17ου αιώνα είναι χτισμένο πάνω σε παλαιότερο του 5ου αιώνα το οποίο με την σειρά του είχε χτιστεί πάνω στα κατάλοιπα του αρχαίου Ναού της Αγροτέρας Αρτέμιδος.
Από τον Εσταυρωμένο Πέτρο στον Άγιο Σπυρίδωνα.
Ο "μικρός Άγιος Σπυρίδων"
Το 1885, στο εβδομαδιαίο έντυπο ΕΒΔΟΜΑΣ, στο τεύχος της 11ης Αυγούστου, βρίσκουμε ένα άρθρο του Γ. Λαμπάκη με τίτλο "Ο ΣΤΑΥΡΩΜΕΝΟΣ ΠΕΤΡΟΣ". Το άρθρο αυτό έχει σπουδαία αξία καθώς γράφεται την εποχή που έχει ήδη χτιστεί (αρκετά πρόσφατα) ο "μικρός" Άγιος Σπυρίδων, για τον οποίο έχουμε ελάχιστες πληροφορίες. Το σπουδαίο με το άρθρο του Λαμπάκη είναι ότι περιγράφει την μορφή, το σχήμα και τις διαστάσεις του ναού καθώς επίσης μας παραδίδει αρκετές λεπτομέρειες για τις προγενέστερες φάσεις του ναού. Η οπτικοποίηση των διαστάσεων του ναού μας δίνει το παρακάτω σχήμα:
Ο κ.Λαμπάκης μας δίνει πληροφορίες και για τα υπάρχοντα κατάλοιπα των σωζόμενων υποχρισμάτων και ψηφιδωτών. Με κάθε επιφύλαξη οπτικοποιήσαμε τις μετρήσεις του και καταλήξαμε στο παρακάτω σχέδιο:
Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι ο προγενέστερος ναός του Σταυρωμένου Πέτρου ο οποίος, όπως έχουμε ήδη γράψει, είχε εγκαταλειφθεί από καιρό, ανοικοδομείται εκ βάθρων και μετονομάζεται σε Άγιο Σπυρίδωνα, πιθανόν γύρω στο 1880 (οπωσδήποτε πριν το 1885 και οπωσδήποτε μετά το 1870). Το σχήμα του είναι αυτό του σχεδίου που παραθέσαμε.
Καταφέραμε και εντοπίσαμε μια σπάνια φωτογραφία του Ναού αυτού την οποία έβγαλε ο Κωνσταντίνος Δημητρίου γύρω στο 1880. Η φωτογραφία έχει τραβηχτεί από την Ακρόπολη σε αλμπουμίνα διαστάσεων 18x25,3 εκ. και τιτλοφορείται: Άποψη του Ζαππείου και του Ολυμπιείου από την Ακρόπολη. Ανήκει στην συλλογή του Μιχάλη Τσάγκαρη.
Σύμφωνα με τα αρχεία του ίδιου ναού σήμερα, πριν την θεμελίωση του νέου το 1903 ο μικρότερος ναός που λειτουργούσε και που μόλις αναλύσαμε, ήταν δισυπόστατος και αφιερωμένος σε 2 αγίους: Τον Άγιο Σπυρίδωνα και τον Άγιο Αντώνιο. Σύμφωνα με στοιχεία από τον Νίκο Ποταμιανό ο ναός του Αγίου Σπυρίδωνος το 1899 προστίθεται στους ευρύχωρους ναούς που χρησιμοποιούνται ως εκλογικά τμήματα.
.....................................
..............................
Η ανέγερση του Αγίου Σπυρίδωνος Βατραχονησίου
Όπως πληροφορούμαστε, από τις εντοιχισμένες μαρμάρινες πλάκες στην είσοδο του ναού, ο νέος ναός σχεδιάστηκε από τον Υδραίο αρχιτέκτονα Σάββα Μπούκη και θεμελιώθηκε στις 9 Μαρτίου 1903. Σύμφωνα με τα αρχεία του ναού τα πρώτα σχέδια τα είχε ξεκινήσει ο Ερνέστος Τσίλλερ.
 |
| Ο Ναός του Σταυρωμένου Πέτρου με φόντο την Ακρόπολη |
 |
| Ο Ναός του Σταυρωμένου Πέτρου όπου φαίνεται ακόμα και τμήμα του εσωτερικού του |
Στο κείμενο που συνοδεύει τις φωτογραφίες στην έκδοση του Gabrielle FEYLER Le fonds de photographies anciennes de l'Institut d'Archéologie Classique de Strasbourg (fonds Michaelis) αναφέρεται ότι το εκκλησάκι αυτό που χρονολογείται του 17ου αιώνα είναι χτισμένο πάνω σε παλαιότερο του 5ου αιώνα το οποίο με την σειρά του είχε χτιστεί πάνω στα κατάλοιπα του αρχαίου Ναού της Αγροτέρας Αρτέμιδος.
Από τον Εσταυρωμένο Πέτρο στον Άγιο Σπυρίδωνα.
Ο "μικρός Άγιος Σπυρίδων"
Το 1885, στο εβδομαδιαίο έντυπο ΕΒΔΟΜΑΣ, στο τεύχος της 11ης Αυγούστου, βρίσκουμε ένα άρθρο του Γ. Λαμπάκη με τίτλο "Ο ΣΤΑΥΡΩΜΕΝΟΣ ΠΕΤΡΟΣ". Το άρθρο αυτό έχει σπουδαία αξία καθώς γράφεται την εποχή που έχει ήδη χτιστεί (αρκετά πρόσφατα) ο "μικρός" Άγιος Σπυρίδων, για τον οποίο έχουμε ελάχιστες πληροφορίες. Το σπουδαίο με το άρθρο του Λαμπάκη είναι ότι περιγράφει την μορφή, το σχήμα και τις διαστάσεις του ναού καθώς επίσης μας παραδίδει αρκετές λεπτομέρειες για τις προγενέστερες φάσεις του ναού. Η οπτικοποίηση των διαστάσεων του ναού μας δίνει το παρακάτω σχήμα:
Ο κ.Λαμπάκης μας δίνει πληροφορίες και για τα υπάρχοντα κατάλοιπα των σωζόμενων υποχρισμάτων και ψηφιδωτών. Με κάθε επιφύλαξη οπτικοποιήσαμε τις μετρήσεις του και καταλήξαμε στο παρακάτω σχέδιο:
Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι ο προγενέστερος ναός του Σταυρωμένου Πέτρου ο οποίος, όπως έχουμε ήδη γράψει, είχε εγκαταλειφθεί από καιρό, ανοικοδομείται εκ βάθρων και μετονομάζεται σε Άγιο Σπυρίδωνα, πιθανόν γύρω στο 1880 (οπωσδήποτε πριν το 1885 και οπωσδήποτε μετά το 1870). Το σχήμα του είναι αυτό του σχεδίου που παραθέσαμε.
Καταφέραμε και εντοπίσαμε μια σπάνια φωτογραφία του Ναού αυτού την οποία έβγαλε ο Κωνσταντίνος Δημητρίου γύρω στο 1880. Η φωτογραφία έχει τραβηχτεί από την Ακρόπολη σε αλμπουμίνα διαστάσεων 18x25,3 εκ. και τιτλοφορείται: Άποψη του Ζαππείου και του Ολυμπιείου από την Ακρόπολη. Ανήκει στην συλλογή του Μιχάλη Τσάγκαρη.
 |
| Λεπτομέρεια της φωτογραφίας του Κωνσταντίνου Δημητρίου. Στο κέντρο μέσα στον αχνό κόκκινο κύκλο ο Άγιος Σπυρίδων Βατραχονησίου (1880) |
 |
| Μεγέθυνση της άνω φωτογραφίας με επίκεντρο τον Άγιο Σπυρίδων Βατραχονησίου (1880) |
Σύμφωνα με τα αρχεία του ίδιου ναού σήμερα, πριν την θεμελίωση του νέου το 1903 ο μικρότερος ναός που λειτουργούσε και που μόλις αναλύσαμε, ήταν δισυπόστατος και αφιερωμένος σε 2 αγίους: Τον Άγιο Σπυρίδωνα και τον Άγιο Αντώνιο. Σύμφωνα με στοιχεία από τον Νίκο Ποταμιανό ο ναός του Αγίου Σπυρίδωνος το 1899 προστίθεται στους ευρύχωρους ναούς που χρησιμοποιούνται ως εκλογικά τμήματα.
.....................................
..............................
Η ανέγερση του Αγίου Σπυρίδωνος Βατραχονησίου
Όπως πληροφορούμαστε, από τις εντοιχισμένες μαρμάρινες πλάκες στην είσοδο του ναού, ο νέος ναός σχεδιάστηκε από τον Υδραίο αρχιτέκτονα Σάββα Μπούκη και θεμελιώθηκε στις 9 Μαρτίου 1903. Σύμφωνα με τα αρχεία του ναού τα πρώτα σχέδια τα είχε ξεκινήσει ο Ερνέστος Τσίλλερ.
Αξίζει να σταθούμε για λίγο στον Αρχιτέκτονα Σάββα Μπούκη. Στην ιδιαίτερη πατρίδα του, στο Μουσείο Ύδρας υπάρχει προτομή του της οποίας φωτογραφία παραθέτουμε εδώ (πηγή: http://hydra-hydrea-hydroussa.blogspot.gr/):
.jpg)
Στὴν βάση τῆς προτομῆς ἀναγράφονται ἐν συντομία τὰ ἑξῆς:
«Γεννήθηκε στὴν Ὕδρα τὸ 1820 καὶ πέθανε σὲ ἡλικία 80 περίπου ἐτῶν. Σπούδασε στὸ Πολυτεχνεῖο Ἀθηνῶν ἀπὸ τὸ ὁποῖο ἀποφοίτησε τὸ 1853 ὕστερα ἀπὸ τέσσερα ἔτη ἐπιτυχοῦς φοίτησης κατὰ τὴν διάρκεια τῶν ὁποίων τιμήθηκε μὲ τὸ Ἃ΄Βραβεῖο «Ἀρχιτεκτονικῆς Κοσμηματογραφίας».
Τὸν Ἀπρίλιο τοῦ 1886 τιμήθηκε ἀπὸ τὸν Βασιλέα Γεώργιο Ἃ΄μὲ τὸ παράσημο τοῦ Ἀργυροῦ Σταυροῦ τοῦ Βασιλικοῦ Τάγματος τοῦ Σωτῆρος καὶ τὴν ἴδια ἐποχὴ μὲ ἕνα ἀκόμη παράσημο ξένης χώρας.
Τὰ σημαντικότερα ἀπὸ τὰ ἔργα τοῦ εἶναι «Ἡ Κιθάρα» Τατοΐου, ὁ Ἅγιος Σπυρίδων Παγκρατίου(ὀνομάσθηκε γιὰ τὸ ἔργο αὐτὸ) εὐεργέτης τοῦ Ναοῦ, γιατί ἐργάσθηκε ἀφιλοκερδῶς), ὁ Φάρος τῆς Ζούρβας στὴν Ὕδρα, γιὰ τὸν ὁποῖο ἐργάσθηκε ἐπίσης ἀφιλοκερδῶς, οἱ νέες πτέρυγες τοῦ νοσοκομείου «Εὐαγγελισμός», πολλὲς ἐπαύλεις στὴν Κηφισιά, καθὼς καὶ ὁ δρόμος Ἀθηνῶν-Θηβῶν»
Το όνομα ενός άλλου από τους ευεργέτες του ναού του Αντώνιου Κομηνού Περάκη καλωσορίζει κάθε επισκέπτη και πιστό του ναού μιας και το όνομα του, παρέα με την ημερομηνία ολοκλήρωσης των κιόνων της προσόψεως (1906), βρίσκεται σκαλισμένο στα κιονόκρανα της εισόδου.
Η ολοκλήρωση των εργασιών θα πρέπει να έγινε σε διάφορα στάδια με χρήματα της αδελφότητας του ίδιου του ναού με αρκετές ωστόσο δυσκολίες λόγω του πολεμικού αναβρασμού της εποχής.
Για την λειτουργία της ενορίας του Αγίου Σπυρίδωνος Βατραχονησίου μας βεβαιώνει και το Β.Δ. από 16.4.1912 καθώς και το Φ.Ε.Κ. 120/τ. Α´/20.4.1912) όπου αναφέρει τα περί ορισμού των ενοριών της πόλεως Αθηνών, των κωμοπόλεων χωρίων και προαστίων του δήμου Αθηναίων. Στο εν λόγω ΦΕΚ αναφέρεται η ίδρυση της ενορίας του Αγίου Σπυρίδωνος Βατραχονησίου.
- Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η ανέγερση μεγάλων ενοριακών ναών, έπονταν της συγκέντρωσης ικανού αριθμού πιστών στις γειτονιές. Στην κατηγορία αυτήν εντάσσεται και ο Άγιος Σπυρίδων. Όσον αφορά το Βατραχονήσι παραθέτουμε εδώ μερικές πληροφορίες από το chronontoulapo.wordpress.com.
Εικόνα της συνοικίας στα τέλη του 19ου αιώνα μάς δίνει ένας δημοσιογράφος αθηναϊκής εφημερίδας: «Διέτρεξα τους λασποβουτηγμένους δρόμους του Βατραχονησίου και εκεί μακράν, όπου δεν υπάρχουν πλέον δρόμοι αλλά πρασινισμένων οικοπέδων ανωμαλία, βόσκουν παντός είδους κατοικίδια ζώα και φύονται ονάκανθοι (= γαϊδουράγκαθα)» (ΣΚΡΙΠ, φύλλο της 25ης Νοεμβρίου 1895).
Τα περισσότερα σπίτια της συνοικίας ήταν πλινθόκτιστα. Φυσικά δεν γίνεται λόγος για ρυμοτομικό σχέδιο. Από τις οδούς της δυο μόνον είχαν όνομα (η οδός Βακχυλίδου και η οδός Ησιόδου). Λόγω της γειτνίασής της όμως με το ανάκτορο του διαδόχου ( το σημερινό Προεδρικό μέγαρο στην οδό Ηρώδου του Αττικού) είχαν χτιστεί εστιατόρια, καφενεία (όπως αυτό του Νικολάου Πολίτη δίπλα στο Παναθηναϊκό Στάδιο) και άλλα κέντρα, όπου σύχναζαν εύποροι Αθηναίοι (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλα της 16ης και 17 Νοεμβρίου 1896).
Τα περισσότερα σπίτια της συνοικίας ήταν πλινθόκτιστα. Φυσικά δεν γίνεται λόγος για ρυμοτομικό σχέδιο. Από τις οδούς της δυο μόνον είχαν όνομα (η οδός Βακχυλίδου και η οδός Ησιόδου). Λόγω της γειτνίασής της όμως με το ανάκτορο του διαδόχου ( το σημερινό Προεδρικό μέγαρο στην οδό Ηρώδου του Αττικού) είχαν χτιστεί εστιατόρια, καφενεία (όπως αυτό του Νικολάου Πολίτη δίπλα στο Παναθηναϊκό Στάδιο) και άλλα κέντρα, όπου σύχναζαν εύποροι Αθηναίοι (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλα της 16ης και 17 Νοεμβρίου 1896).
Η πρόσβαση των κατοίκων του Βατραχονησίου στο κέντρο των Αθηνών εξασφαλιζόταν χάρη στη γέφυρα που ένωνε τις δυο όχθες του Ιλισού, η οποία είχε κατασκευαστεί με δαπάνη του ευεργέτη Ζάππα.
Η γειτνίαση με τον Ιλισό σε συνδυασμό με την αδιαφορία της πολιτείας για τη δημιουργία έργων υποδομής απειλούσαν την υγεία, ακόμη και τη ζωή των κατοίκων της συνοικίας. Το αποκορύφωμα ήταν η καταστροφική πλημμύρα που έγινε στις 14 Νοεμβρίου 1896.
Λόγω ισχυρής βροχόπτωσης ο ποταμός υπερχείλισε, με αποτέλεσμα να πνιγούν πολλοί άνθρωποι, να καταρρεύσουν σπίτια και να γκρεμιστεί ακόμα και η γέφυρα που βρισκόταν μπροστά στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Ανάλογη πλημμύρα έγινε το Νοέμβριο του 1899, αλλά ευτυχώς τη φορά αυτή δεν υπήρχαν θύματα.
Νέες εργασίες θα πρέπει να έγιναν για την στέγαση του το 1929 και η τελική διαμόρφωση της προόψεως ολοκλήρωσε τις επεμβάσεις το 1937.
Ο ναός είναι βυζαντινού ρυθμού μετά τρούλου εκτάσεως 340τ.μ. και με ανώτερο ύψος 25 μέτρα. Τα έργα ολοκληρώθηκαν με την κατασκευή της ενοριακής αίθουσας, των εξωτερικών γραφείων και των βοηθητικών χώρων στην Νότια πλευρά του ναού το 1963-1965.
Τα γραφεία του ναού σήμερα (2016)
Νέες εργασίες θα πρέπει να έγιναν για την στέγαση του το 1929 και η τελική διαμόρφωση της προόψεως ολοκλήρωσε τις επεμβάσεις το 1937.
Ο ναός είναι βυζαντινού ρυθμού μετά τρούλου εκτάσεως 340τ.μ. και με ανώτερο ύψος 25 μέτρα. Τα έργα ολοκληρώθηκαν με την κατασκευή της ενοριακής αίθουσας, των εξωτερικών γραφείων και των βοηθητικών χώρων στην Νότια πλευρά του ναού το 1963-1965.
Η είσοδος του ναού σήμερα (2016)
Σε απόσπασμα τοπογραφικού χάρτη της περιοχής του Υμηττού, που εκπονήθηκε το 1905 από τη Σχολή Υπαξιωματικών (Πηγή: Αρχείο Ιωάννη Μαζαράκη-Αινιάν) εμφανίζεται για πρώτη φορά στην θέση του Εσταυρωμένου Πέτρου ο νέος ναός του Αγίου Σπυρίδωνος.
Ο νέος ναός στις πρώτες αεροφωτογραφήσεις των Αθηνών
1917-Σε αυτήν την αεροφωτογραφία (πηγή: http://www.mixanitouxronou.gr/) του 1917 φαίνεται στο μαύρο πλαίσιο η νεοενεγερθήσα εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνος Σταδίου.
1929- Το 1929 έγινε για πρώτη φορά επίσημη αεροφωτογράφηση του λεκανοπεδίου από ελληνικό φορέα. Χρησιμοποιήθηκαν για φωτογραμμετρικές εργασίες και σαν υπόβαθρα για την δημιουργία σύγχρονων τοπογραφικών χαρτών. Οι διαστάσεις των αεροφωτογραφιών είναι μικρότερες από 23x23 εκ., ενώ οι φωτοληψίες πραγματοποιήθηκαν με φωτομηχανές Wild. Στην αεροφωτογραφία που παραθέτουμε φαίνεται η ευρύτερη περιοχή μελέτης:
Σε απόσπασμα τοπογραφικού χάρτη της περιοχής του Υμηττού, που εκπονήθηκε το 1905 από τη Σχολή Υπαξιωματικών (Πηγή: Αρχείο Ιωάννη Μαζαράκη-Αινιάν) εμφανίζεται για πρώτη φορά στην θέση του Εσταυρωμένου Πέτρου ο νέος ναός του Αγίου Σπυρίδωνος.
Ο νέος ναός στις πρώτες αεροφωτογραφήσεις των Αθηνών
1917-Σε αυτήν την αεροφωτογραφία (πηγή: http://www.mixanitouxronou.gr/) του 1917 φαίνεται στο μαύρο πλαίσιο η νεοενεγερθήσα εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνος Σταδίου.
 |
| Η εκκλησία στο κέντρο σε μεγέθυνση |
1929- Το 1929 έγινε για πρώτη φορά επίσημη αεροφωτογράφηση του λεκανοπεδίου από ελληνικό φορέα. Χρησιμοποιήθηκαν για φωτογραμμετρικές εργασίες και σαν υπόβαθρα για την δημιουργία σύγχρονων τοπογραφικών χαρτών. Οι διαστάσεις των αεροφωτογραφιών είναι μικρότερες από 23x23 εκ., ενώ οι φωτοληψίες πραγματοποιήθηκαν με φωτομηχανές Wild. Στην αεροφωτογραφία που παραθέτουμε φαίνεται η ευρύτερη περιοχή μελέτης:
Εστιάζοντας στην περιοχή που φαίνεται με έντονο μαύρο:
βλέπουμε τον Ναό του Αγίου Σπυρίδωνος Σταδίου να δεσπόζει στην περιοχή έχοντας εξαφανίσει κάθε ίχνος του προγενέστερου ναού:
Το ίδιο έτος (1929) έγινε και η τελική κατασκευή της στέγης και στην συγκεκριμένη αεροφωτογραφία φαίνεται ο ημιτελής τρούλος.
Η ζωή και ο θάνατος του Πέτρου
Ο Απόστολος Πέτρος, ή Σίμων (~2 ~ 67), θεωρείται ότι ήταν μαθητής του Χριστού. Ο Πέτρος γεννήθηκε στη Βηθσαϊδά, κοντά στη λίμνη Γεννησαρέτ, όπου με τον αδελφό του Ανδρέα ασκούσαν το επάγγελμα του ψαρά, μαζί με δυο άλλους Αποστόλους, τον Ιάκωβο και τον Ιωάννη, γιους του Ζεβεδαίου. Η κλήση του στο αποστολικό αξίωμα έγινε σταδιακά. Πρώτα παρουσίασε τον Πέτρο στο Χριστό ο αδελφός του Ανδρέας. Ήταν παρών, προφανώς, στο γάμο της Κανά και αμέσως μετά από το γάμο αυτόν εγκαταστάθηκε με τον Ιησού και άλλους μαθητές στην Καπερναούμ.
Μετά από μια μακρά περιοδεία που είχε ξεκινήσει από την Ιουδαία κατά την οποία ο Πέτρος ίδρυσε την Εκκλησία της Αντιόχειας και έκανε κηρύγματα, βαπτίζοντας και χειροτονώντας Επισκόπους σε διάφορα μέρη, αφού πρώτα πέρασε από την Σικελία (όπου χειροτόνησε τους πρώτους Επισκόπους των Συρακουσών και της Κατάνης) κατέληξε στη Ρώμη όπου χειροτόνησε τον άγιο Λίνο πρώτο Επίσκοπο της Ρωμαϊκής Πρωτεύουσας.
Το ίδιο έτος (1929) έγινε και η τελική κατασκευή της στέγης και στην συγκεκριμένη αεροφωτογραφία φαίνεται ο ημιτελής τρούλος.
Περί του Πέτρου και της Σταύρωσης του
Η ζωή και ο θάνατος του Πέτρου
Ο Απόστολος Πέτρος, ή Σίμων (~2 ~ 67), θεωρείται ότι ήταν μαθητής του Χριστού. Ο Πέτρος γεννήθηκε στη Βηθσαϊδά, κοντά στη λίμνη Γεννησαρέτ, όπου με τον αδελφό του Ανδρέα ασκούσαν το επάγγελμα του ψαρά, μαζί με δυο άλλους Αποστόλους, τον Ιάκωβο και τον Ιωάννη, γιους του Ζεβεδαίου. Η κλήση του στο αποστολικό αξίωμα έγινε σταδιακά. Πρώτα παρουσίασε τον Πέτρο στο Χριστό ο αδελφός του Ανδρέας. Ήταν παρών, προφανώς, στο γάμο της Κανά και αμέσως μετά από το γάμο αυτόν εγκαταστάθηκε με τον Ιησού και άλλους μαθητές στην Καπερναούμ.
Μετά από μια μακρά περιοδεία που είχε ξεκινήσει από την Ιουδαία κατά την οποία ο Πέτρος ίδρυσε την Εκκλησία της Αντιόχειας και έκανε κηρύγματα, βαπτίζοντας και χειροτονώντας Επισκόπους σε διάφορα μέρη, αφού πρώτα πέρασε από την Σικελία (όπου χειροτόνησε τους πρώτους Επισκόπους των Συρακουσών και της Κατάνης) κατέληξε στη Ρώμη όπου χειροτόνησε τον άγιο Λίνο πρώτο Επίσκοπο της Ρωμαϊκής Πρωτεύουσας.
Εκεί, έμαθε ότι σχεδιαζόταν η σύλληψή του, εξαιτίας των Διώξεων κατά των Χριστιανών, και γι' αυτό ετοιμαζόταν να φύγει από την πόλη. Βλέποντας ένα όραμα ο Πέτρος κατάλαβε ότι έπρεπε να υπομείνει το μαρτύριο και επιστρέφοντας στη Ρώμη παραδόθηκε. Ο Πέτρος ζήτησε να αναστραφεί ο σταυρός του ώστε να μην μιμηθεί τον Ιησού. Πέθανε στις 29 Ιουνίου του έτους 64 ή 67, στο Ιπποδρόμιο του Νέρωνα.
Εκκλησία αφιερωμένη στην σταύρωση του Αγίου Πέτρου;
Το να είναι μια εκκλησία αφιερωμένη στην σταύρωση του Αγίου Πέτρου αποτελεί από μόνο του ένα παράξενο στοιχείο. Ψάχνοντας επισταμένα πρώτα στον ελλαδικό χώρο, έπειτα στον Ευρωπαϊκό και τέλος όπου Γης δεν καταφέραμε να βρούμε μια δεύτερη εκκλησία πουθενά αφιερωμένη στην σταύρωση του Αγίου Πέτρου. Στο σημείο αυτό θα θέλαμε οποιαδήποτε βοήθεια ή πληροφορία από τους αγαπητούς αναγνώστες για την ύπαρξη μιας δεύτερης τέτοιας εκκλησίας.
Υπάρχουν φυσικά αρκετές εκκλησίες αφιερωμένες στον Άγιο Πέτρο με πρώτη και καλύτερη την μεγαλύτερη εκκλησία στην Γη, τον Άγιο Πέτρο της Ρώμης, έδρα της Καθολικής εκκλησίας και του Πάπα. Άλλωστε ο Απόστολος Πέτρος θεωρείται και ο πρώτος Πάπας.
Εκκλησία αφιερωμένη στην σταύρωση του Αγίου Πέτρου;
Το να είναι μια εκκλησία αφιερωμένη στην σταύρωση του Αγίου Πέτρου αποτελεί από μόνο του ένα παράξενο στοιχείο. Ψάχνοντας επισταμένα πρώτα στον ελλαδικό χώρο, έπειτα στον Ευρωπαϊκό και τέλος όπου Γης δεν καταφέραμε να βρούμε μια δεύτερη εκκλησία πουθενά αφιερωμένη στην σταύρωση του Αγίου Πέτρου. Στο σημείο αυτό θα θέλαμε οποιαδήποτε βοήθεια ή πληροφορία από τους αγαπητούς αναγνώστες για την ύπαρξη μιας δεύτερης τέτοιας εκκλησίας.
Υπάρχουν φυσικά αρκετές εκκλησίες αφιερωμένες στον Άγιο Πέτρο με πρώτη και καλύτερη την μεγαλύτερη εκκλησία στην Γη, τον Άγιο Πέτρο της Ρώμης, έδρα της Καθολικής εκκλησίας και του Πάπα. Άλλωστε ο Απόστολος Πέτρος θεωρείται και ο πρώτος Πάπας.
.JPG) |
| Η βασιλική του Αγίου Πέτρου της Ρώμης |
Όσον αφορά την σταύρωση του η ιδιαιτερότητα της όπως αναφέραμε είναι ότι έγινε με ανάποδο σταυρό. Παραθέτουμε την επόμενη εικόνα για να γίνει κατανοητή η πράξη:
Ο Πέτρος επίσης πέρα από πρώτος Πάπας θεωρείται και ο κλειδοκράτωρ της βασιλείας των ουρανών σύμφωνα με την εκκλησιαστική παράδοση. Στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου (16/ιστ: 19) αναφέρει:και δώσω σοι τας κλείς της βασιλείας των ουρανών, και ό εάν δήσης επί της γης, έσται δεδεμένον εν τοις ουρανοίς, και ό εάν λύσης επί της γης, έσται λελυμένον εν τοις ουρανοίς.μτφ:Και θα σου δώσω τα κλειδιά τής βασιλείας των ουρανών· και ό,τι αν δέσεις επάνω στη γη, θα είναι δεμένο στους ουρανούς· και ό,τι αν λύσεις επάνω στη γη, θα είναι λυμένο στους ουρανούς.
Έτσι λοιπόν αυτά τα δυο γεγονότα κατέληξαν στο σύμβολο του το οποίο είναι ο συνδυασμός του ανάποδου σταυρού με 2 διασταυρούμενα κλειδιά.
Το πλησιέστερο σε εκκλησία που να αφορά την σταύρωση του Αγίου Πέτρου είναι η τοποθέτηση του ανάποδου σταυρού στην κορυφή μιας Λιθουρανικής εκκλησίας στην Φινλανδία:
Σύνοψη
Προσπαθώντας να ανακατασκευάσουμε την πορεία του ναού στην διαχρονία του καταλήγουμε στα εξής συμπεράσματα:
Η σταύρωση του Αγίου Πέτρου (1439) Μάρμαρο, 69*78 εκ., Museo Nazionale del Bargello, Φλωρεντία
Έτσι λοιπόν αυτά τα δυο γεγονότα κατέληξαν στο σύμβολο του το οποίο είναι ο συνδυασμός του ανάποδου σταυρού με 2 διασταυρούμενα κλειδιά.
Το πλησιέστερο σε εκκλησία που να αφορά την σταύρωση του Αγίου Πέτρου είναι η τοποθέτηση του ανάποδου σταυρού στην κορυφή μιας Λιθουρανικής εκκλησίας στην Φινλανδία:
Σύνοψη
Προσπαθώντας να ανακατασκευάσουμε την πορεία του ναού στην διαχρονία του καταλήγουμε στα εξής συμπεράσματα:
1. Κάποια στιγμή στην αρχαιότητα χτίζεται ένας μαρμάρινος ναός στην περιοχή με ψηφιδωτό δάπεδο
2. Πιθανόν τον 5ο αιώνα μ.Χ. ο ναός μετατρέπεται σε χριστιανική εκκλησία
3. Τον 17ο αιώνα ο ναός σώζεται ακόμα σε καλή σχετικά κατάσταση και είναι αφιερωμένος στον Άγιο Πέτρο (πιθανόν λόγω της ύπαρξης εικόνας ή αγιογραφίας με την σταύρωση του δόθηκε εσφαλμένα η ονομασία Σταύρωσις Πέτρου στον ναό)
4. Κάποια στιγμή ανάμεσα στο 1676 και 1745 ο μαρμάρινος ναός καταστρέφεται σχεδόν ολοκληρωτικά και στην θέση του χτίζεται, χρησιμοποιώντας μερικά υλικά του ένας νέος χριστιανικός ναός. Πιθανή ύπαρξη νεκροταφείου στον χώρο.
5. Ανάμεσα στα 1750 και 1800 ο ναός εγκαταλείπεται τελείως και αρχίζει και γκρεμίζεται
6. Στις αρχές του 19ου αιώνα ο ναός χρησιμεύει ως τόπος φυγής λεπρών ανθρώπων.
7. Το 1870 ο ναός είναι πλήρως εγκαταλελειμμένος και μισογκρεμισμένος.
8. Γύρω στο 1880 στα θεμέλια του χτίζεται ο "μικρός" Άγιος Σπυρίδων.
9. Το 1903 ο "μικρός" Άγιος Σπυρίδων γκρεμίζεται και στην θέση του αρχίζει να χτίζεται ο νέος και μεγαλύτερος Άγιος Σπυρίδων
10. Το 1912 ο Άγιος Σπυρίδων γίνεται έδρα της ενορίας του Βατραχονησίου.
11. Κάποια στιγμή, πιθανόν μετά τον Β' Π.Π. ο ναός παίρνει την σημερινή του ονομασία: Άγιος Σπυρίδων Σταδίου.
Επίλογος
Ευχή μας είναι κάποια μέρα να αναδειχθεί η ύπαρξη και η ιστορία του εν λόγω ναού καθώς και η αποσαφήνιση της χρήσης του. Μέχρι τότε ελπίζουμε το παρόν άρθρο να ενεργοποιήσει κάθε ενδιαφερόμενο και αρμόδιο.
_________________________________________________________________________________
Κείμενο - Φωτογραφίες πεδίου:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Έρευνα:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Κόκκινος Θησέας, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Πηγές:
Ιστοσελίδες
1. digi.ub.uni-heidelberg.de2. www.geographicus.com
3. el.travelogues.gr
4. el.wikipedia.org
5. docnum.u-strasbg.fr
6. www.sudoc.abes.fr
7. athensopenmuseum.com
8. ourathens.blogspot.com
9. www.iaathethelontismos.gr
10. https://www.flickr.com/photos/athens_greece/
Βιβλία
Σημείωση 1: Όπου υπάρχουν διπλές ημερομηνίες η πρώτη αναφέρεται στο έτος περιήγησης και η δεύτερη στο έτος έκδοσης του βιβλίου.
Σημείωση 2: Οι μεταφράσεις των αποσπασμάτων από τα Γαλλικά έγιναν από την Μαρία Παληκάρα και από τα αγγλικά από τον Δημήτρη Θεοδοσόπουλο.
1. 1676 - 1678 - Voyage d'Italie, de Dalmatie, de Grece, et du Levant, fait aux annees 1675. et 1676. par Jacob Spon et George Wheler
2. 1676 - 1682 - Journey Into Greece. 6 Books. Ith Variety of Sculptures, George Wheler in Company of Dr Spon of Lyons
3. 1776 - Travels in Greece: Or an account of a tour made at the expense of the Sociery of Dilettanti, Οξφόρδη, Clarendon Press. Chandler Richard.
4. 1787 - 1790 - Voyage du jeune Anacharsis en Grèce by Jean-Jacques Barthélemy
5. 1801- 1819 - A classical and topographical tour through Greece, during the years 1801, 1805, and 1806 by Edward Dodwell.
6. 1821 - The topography of Athens - With some remarks on its antiquities - W.M. Leake
7. 1868 - Sieben Karten Zur Topographie Von Athen Ernst Curtius.
8. 1885 - Άρθρο του εβδομαδιαίου εντύπου ΕΒΔΟΜΑΣ, έτος Β', 11 Αυγούστου, αριθμ. 76
9. 1993 - Le fonds de photographies anciennes de l'Institut d'Archéologie Classique de Strasbourg (fonds Michaelis), thèse de Doctorat, Institut d'Archéologie Classique de Strasbourg, 3 τόμοι, Feyler, Gabrielle.
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Έρευνα:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Κόκκινος Θησέας, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Πηγές:
Ιστοσελίδες
1. digi.ub.uni-heidelberg.de2. www.geographicus.com
3. el.travelogues.gr
4. el.wikipedia.org
5. docnum.u-strasbg.fr
6. www.sudoc.abes.fr
7. athensopenmuseum.com
8. ourathens.blogspot.com
9. www.iaathethelontismos.gr
10. https://www.flickr.com/photos/athens_greece/
Βιβλία
Σημείωση 1: Όπου υπάρχουν διπλές ημερομηνίες η πρώτη αναφέρεται στο έτος περιήγησης και η δεύτερη στο έτος έκδοσης του βιβλίου.
Σημείωση 2: Οι μεταφράσεις των αποσπασμάτων από τα Γαλλικά έγιναν από την Μαρία Παληκάρα και από τα αγγλικά από τον Δημήτρη Θεοδοσόπουλο.
1. 1676 - 1678 - Voyage d'Italie, de Dalmatie, de Grece, et du Levant, fait aux annees 1675. et 1676. par Jacob Spon et George Wheler
2. 1676 - 1682 - Journey Into Greece. 6 Books. Ith Variety of Sculptures, George Wheler in Company of Dr Spon of Lyons
3. 1776 - Travels in Greece: Or an account of a tour made at the expense of the Sociery of Dilettanti, Οξφόρδη, Clarendon Press. Chandler Richard.
4. 1787 - 1790 - Voyage du jeune Anacharsis en Grèce by Jean-Jacques Barthélemy
5. 1801- 1819 - A classical and topographical tour through Greece, during the years 1801, 1805, and 1806 by Edward Dodwell.
6. 1821 - The topography of Athens - With some remarks on its antiquities - W.M. Leake
7. 1868 - Sieben Karten Zur Topographie Von Athen Ernst Curtius.
8. 1885 - Άρθρο του εβδομαδιαίου εντύπου ΕΒΔΟΜΑΣ, έτος Β', 11 Αυγούστου, αριθμ. 76
9. 1993 - Le fonds de photographies anciennes de l'Institut d'Archéologie Classique de Strasbourg (fonds Michaelis), thèse de Doctorat, Institut d'Archéologie Classique de Strasbourg, 3 τόμοι, Feyler, Gabrielle.
Φωτ επικουρία ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
