Το απόσπασμα προέρχεται από το «Χρονικόν» του Γεωργίου Σφραντζή για την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Ο πρωτοβεστιάριος, δηλαδή αρχιθαλαμηπόλος, Σφραντζής ήταν ο μοναδικός Βυζαντινός ιστορικός αυτόπτης μάρτυρας της κοσμοϊστορικής κατάληψης. Οι άλλες τρεις βυζαντινές πηγές για το ψυχομαχητό της αυτοκρατορίας (Δούκας, Λαόνικος Χαλκοκονδύλης και Μιχαήλ Κριτόβουλος) στηρίζονται σε μαρτυρίες ή διηγήσεις τρίτων.
Παραδόξως, τα διαδραματισθέντα κατά την άλωση τα περιγράφει σύντομα. Αδυνατεί να λειτουργήσει ως ιστορικός και να απαγκιστρωθεί από τα προσωπικά του βιώματα. Όλα κινούνται γύρω από το πρόσωπό του και τον αφέντη του. Επιμένει μόνο στον ρόλο και την πολιτική του τελευταίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ΙΑ Παλαιολόγου. Δηλώνει κατηγορηματικά ότι έπραξε το παν για να αποτρέψει την καταστροφή.
Οι τελευταίες ημέρες
Ο ίδιος άλλωστε, πρωταγωνιστώντας στις απεγνωσμένες απόπειρες για τη διοργάνωση της άμυνας, είχε άμεση αντίληψη της κατάστασης.Ο Σφραντζής τις τελευταίες μέρες της πολιορκίας είχε αναλάβει προσωπικά να καταγράψει και να στρατολογήσει όλους όσους μπορούσαν να φέρουν όπλα. Πενήντα δύο ετών τότε παρακολουθεί από κοντά όλα όσα συμβαίνουν επί 52 μέρες (Απρίλιος - Μάιος 1453) στην πολιορκημένη από τους Οθωμανούς του Μωάμεθ Β βασιλεύουσα.
Ετσι κι αλλιώς, πρόκειται για το δραματικότερο χρονικό της άλωσης, που αποδίδει, σε γενικές γραμμές, πιστά την πραγματικότητα. Αν και, όπως επισημαίνουν οι βυζαντινολόγοι, το κείμενο είναι έντονα προσωπικό και «περιέχει περισσότερες λεπτομέρειες για τη ζωή του ίδιου του συγγραφέα, παρά για άλλα κορυφαία γεγονότα των ημερών».
Η διήγηση είναι άνιση. Αλλοτε διεξοδική κι άλλοτε σύντομη και χρονογραφική. Ο Σφραντζής, προσκολλημένος στην «αυτοβιογραφία», εμφανίζεται να μην έχει αντιληφτεί ότι γράφει την πιο συγκλονιστική ιστορία του Βυζαντίου. Αν και ξέρει πως καταγράφει γεγονότα που κανείς άλλος δεν έχει παραδώσει («α μήπω τις γραφή παραδέδωκε»).
Η πολιορκία
«Μικρόν» και «μεγάλον χρονικόν»
Η ιστορία του Σφραντζή υπό τον τίτλο «Χρονικόν» σώζεται σε δύο μορφές. Μία σύντομη, το «Μικρόν Χρονικόν» (Chronicon Minus) και μία πολύ εκτενέστερη το «Μεγάλον Χρονικόν» (Chronikon Majus). Το δεύτερο είναι περίπου πενταπλάσιο από το πρώτο, το οποίο και ενσωματώνει ολόκληρο. Από παλιά το μεγάλο χρονικό προκαλούσε πολλές συζητήσεις μεταξύ των βυζαντινολόγων για τη γνησιότητά του. Κυρίως λόγω των γλωσσικών διαφορών, αρκετών αντιφάσεων και ανακριβειών. Ωσπου τη δεκαετία του 1930 τεκμηριώθηκε ότι μεγάλα τμήματά του ήταν μεταγενέστερες παρεμβολές.
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΩΝ
Στο μικρό χρονικό καταγράφει γεγονότα από τη γέννησή του μέχρι το 1477. Στο μεγάλο προτάσσοντας ένα προοίμιο διηγείται ύστερα την ιστορία των Παλαιολόγων σε τέσσερα βιβλία. Στο πρώτο ιστορεί τα συμβάντα από την εποχή του Μιχαήλ Η μέχρι του Μανουήλ Β (μέχρι 1425). Στο δεύτερο αναφέρεται στη βασιλεία του Ιωάννη Η (έως 1448) και στο τρίτο του Κωνσταντίνου ΙΑ. Στο τέταρτο πραγματεύεται τα μετά την άλωση γεγονότα, δηλαδή τον αγώνα των Παλαιολόγων στην Πελοπόννησο και την κατάκτησή της από τους Οθωμανούς.
ΟΙ ΛΑΪΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ
Το «Χρονικόν» κυκλοφορεί σήμερα μεταφρασμένο σε αρκετές εκδόσεις, ενώ παρατίθεται και σε ιστοσελίδες. Πρωτοεκδόθηκε το 1796 στη Βενετία και στα Γερμανικά (Βόννη 1838) με επιμέλεια του βυζαντινολόγου Β. Νίμπορ. Το 19ο αιώνα είδαν το φως αρκετές νεοελληνικές αποσπασματικές εκδόσεις. Η πρώτη καταγράφεται το 1865 στην Αθήνα με τον τίτλο «Αλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων, ερανισθείσα εκ των Χρονικών του Γ. Φραντσή». Χάρη σε αυτές τις «λαϊκές» εκδόσεις ο Σφραντζής οφείλει τη μεγάλη φήμη του.
«Η Πόλις εάλω τη δεύτερη ώρα της ημέρας...»
«Υστερα οι εχθροί ανέβηκαν σωρηδόν στα τείχη και διασκόρπισαν τους δικούς μας. Εγκατέλειψαν τα εξωτερικά τείχη και έμπαιναν από την πύλη καταπατώντας ο ένας τον άλλον. Αυτά γίνονταν όταν σηκώθηκε φωνή και από μέσα και από έξω και από τη μεριά του λιμανιού.
Εάλω το φρούριον και τα στρατηγεία και την σημαία άνωθεν εν τοις πύργοις έστησαν (οι Τούρκοι) και αυτή η κραυγή έτρεψε τους δικούς μας σε φυγή και ζωντάνεψε τους εχθρούς μας, οι οποίοι με ενθουσιασμό και με αλαλαγμούς, χωρίς πια κανένα φόβο, ανέβαιναν όλοι τους τα τείχη...
Ετσι οι εχθροί έγιναν κύριοι της πόλης την Τρίτη 29 Μαϊου, τη δεύτερη ώρα της ημέρας, του έτους 6961 (1453). Και παραδίδονταν, τους αιχμαλώτιζαν ή τους άρπαζαν ζωντανούς.
Όσοι πιάνονταν ανθιστάμενοι, αυτοί σφάζονταν. Και η γη σε μερικά μέρη δεν φαινόταν καθόλου από τους πολλούς νεκρούς...
Μόλις έπεσε η Πόλη, ο αμηράς μπήκε μέσα ευθύς, με κάθε σπουδή, ζητούσε τον βασιλέα και δεν είχε τίποτε άλλο στον νου του παρά να μάθει αν ζει ή αν πέθανε...
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΦΡΑΝΤΖΗΣ
Από διοικητής Πάτρας μοναχός στην Κέρκυρα
Ο Γεώργιος Φραντζής ή Σφραντζής γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1401. Ανήκε σε αριστοκρατική βυζαντινή οικογένεια. Το 1417 πέθαναν οι γονείς του από την πανώλη που θέριζε τότε και ο αυτοκράτορας τον πήρε υπό την προστασία του. Το 1424, όταν η Κωνσταντινούπολη είχε περιέλθει σε δεινότατη θέση, στάλθηκε ως αντιπρόσωπος για διαπραγματεύσεις με τους Οθωμανούς του Μουράτ Β. Τη θνήσκουσα αυτοκρατορία έσωσαν τότε οι δυναστικές διαφορές μεταξύ των Οθωμανών και η «ορκωτική αγάπη», που κατάφεραν να συνάψουν μαζί τους οι Βυζαντινοί.
Ο Σφραντζής ορίστηκε εκτελεστής της διαθήκης του Μανουήλ Β και συνδεόταν στενά με τον μελλοντικό αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Τον ακολουθούσε μάλιστα στις διάφορες αποστολές του στην Πελοπόννησο. Σε μια περίπτωση μάλιστα του έσωσε τη ζωή, με αποτέλεσμα ο ίδιος να τραυματιστεί και να συλληφθεί από τους Φράγκους της Πάτρας.
Όταν αργότερα απελευθερώθηκε και η Πάτρα καταλήφθηκε από τους Βυζαντινούς, διορίστηκε διοικητής της. Τον επόμενο χρόνο έπεσε στα χέρια Καταλανών πειρατών, αλλά και πάλι απελευθερώθηκε με καταβολή λύτρων.
Παράλληλα, με τα άλλα καθήκοντά του, συνέχιζε να προσφέρει τις υπηρεσίες του ως μυστικοσύμβουλος. Για να προωθήσει την πολιτική του δεσπότη του Μορέως βρέθηκε αρκετές φορές στην Αθήνα.
Το 1438 συγγένευσε με την οικογένεια των Παλαιολόγων, αφού παντρεύτηκε την Ελένη, κόρη του Αλέξιου Παλαιολόγου. Παράνυμφος ήταν ο ίδιος ο Κωνσταντίνος, ο οποίος αργότερα θα βαφτίσει και τα παιδιά του ζευγαριού. Το 1449 ο Κωνσταντίνος διαδέχεται στον θρόνο τον αδελφό του, ο Σφραντζής τον ακολουθεί από την Πελοπόννησο στην Κωνσταντινούπολη. Μετά την άλωση θα συλληφθεί, μαζί με τα παιδιά και τη γυναίκα του.
Θα καταφέρει να εξαγοράσει την ελευθερία του και θα βρεθεί στην υπηρεσία του τελευταίου δεσπότη της Πελοποννήσου Θωμά Παλαιολόγου. Από εκεί ξεκίνησε τις προσπάθειες για την απελευθέρωση της οικογένειάς του. Τελικά, κατάφερε να ελευθερώσει τη γυναίκα του. Δεν είχαν την ίδια τύχη τα παιδιά του. Ο ένας γιος του κατηγορήθηκε ότι επιβουλεύτηκε τη ζωή του Μωάμεθ Β, ο οποίος και τον σκότωσε με τα ίδια του τα χέρια.
Η κόρη του είχε πεθάνει νωρίτερα στο χαρέμι του σουλτάνου. Μετά την κατάληψη της Πελοποννήσου από τους Οθωμανούς ο Σφραντζής καταφεύγει στην Κέρκυρα, όπου και γίνεται μοναχός (1468). Εκεί πέθανε το 1477 ή 1478 συντάσσοντας το «Χρονικόν» (άγνωστη η ακριβής ημερομηνία).
ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ
Η παραχάραξη του «Χρονικού»
Από το 1936 ο καθηγητή σ' Ι. Β. Παπαδόπουλος, καθώς επεξεργαζόταν την έκδοση του χρονικού, κατέληξε ότι το Majus δεν ήταν γνήσιο.
Με τις διατριβές του περί Γεωργίου Φραντζή απέδειξε ότι μεγάλα τμήματά του ήταν προϊόντα παρεμβολής.
Εντόπισε, μάλιστα, τα πρόσωπα που νόθευσαν το γνήσιο μικρό χρονικό. Βασικός νοθευτής υπήρξε ο μητροπολίτης Μονεμβασιάς Μακάριος Μελισσηνός (μέσα 16ου - αρχές 17ου αιώνα).
Η νοθεία, λοιπόν, γίνεται στη Νεάπολη της Ιταλίας, όπου είχε καταφύγει ο Μελισσηνός, περίπου έναν αιώνα μετά τη συγγραφή του χρονικού. Τα κίνητρα ήταν πολύ ταπεινά και ιδιοτελή για να δημιουργήσει έναν ψευδο-Φραντζή. Ο επίσκοπος και η οικογένειά του, με τις παρεμβολές τους, ήθελαν να αποδείξουν ότι ταυτίζονταν με τη μεγάλη και γνωστή βυζαντινή οικογένεια των Μελισσηνών. Σύμφωνα με την κρατούσα εκδοχή, είχαν αρχικώς σφετεριστεί το όνομα «διορθώνοντας» το δικό τους οικογενειακό, που ήταν Μελισσουργοί.
Δεν ήταν απλώς κάποιο ζήτημα γοήτρου, αλλά έτσι μπορούσαν να διεκδικήσουν ότι από την οικογένειά του αναδείχτηκαν ηγεμόνες, οι οποίοι κατείχαν μεγάλες εκτάσεις, αλλά και δικαιώματα επί της Μονεμβασιάς.
Για τον ίδιο λόγο είχαν πλαστογραφήσει κι άλλα κείμενα, όπως την πραγματεία του Σχολάριου.
Με την ευκαιρία ο μητροπολίτης, αλλά και αντιγραφείς του «Μεγάλου Χρονικού», αφού μάλλον κατάστρεψαν το αρχικό κείμενο, πρόσφεραν κολακεία σε διάφορες οικογένειες, παρεμβάλλοντας ό,τι άλλο έκριναν πως εξυπηρετούσε τις «δημόσιες σχέσεις τους». Επεξεργάστηκαν γλωσσικά το μικρό χρονικό αλλοιώνοντας τη δημώδη γλώσσα του με αρχαϊζουσα και μαζί με τις παρεμβολές πρόσθεσαν ένα προοίμιο. Αντιγραφή, όπως αποδείχτηκε, από το έργο του αυλικού λόγιου και ιστορικού Γεωργίου Ακροπολίτη (13ος αιώνας).
Σήμερα στο κείμενο που διασώζεται ξεχωρίζει μέσα στο Majus το Minus, το προοίμιο του Ακροπολίτη, αλλά κι άλλες προσθήκες που προέρχονται από άλλες πηγές (Ν. Γρηγοράς, Ι. Καντακουζηνός, Λ. Χαλκοκονδύλης, εκκλησιαστικά κείμενα κ.ά.).
Οι Μελισσηνοί φαίνεται ότι πέτυχαν τότε τους σκοπούς του. Μερικοί τους αποδίδουν άλλα ελατήρια για τη νόθευση. Οτι, δηλαδή, ήθελαν να κινητοποιήσουν τον χριστιανικό κόσμο της Δύσης για την απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης. Ανεξαρτήτως κινήτρων σημασία έχει ότι μας άφησαν μια ιστορία των ετών 1258-1477.
«Το ψυχορράγημα της βασιλεύουσας»
25-26 Μαϊου
Η φαντασία θέλει να εμφανίζονται διάφορες θεοσημίες. Συμβαίνουν δυσοίωνα. Πέφτει χαλάζι, γίνεται έκλειψη και άλλα περίεργα. Ο Μωάμεθ προετοιμάζεται και αποφασίζει την τελική τουρκική επίθεση. Αυτή ορίζεται για τις 29 Μαϊου.
27 Μαϊου
Ο Μωάμεθ «έδωσε διαταγή όλη εκείνη τη νύχτα και την επομένη μέρα να ανάψουν λαμπάδες, να μείνουν νηστικοί όλη τη μέρα και να λουστούν επτά φορές, για να παρακαλέσουν τον θεό, νηστικοί και καθαροί, να τους δώσει τη νίκη...».
28 Μαϊου
Μωάμεθ και Κωνσταντίνος μιλούν στους στρατιώτες τους. «Σε τρεις μέρες η Πόλη θα είναι δική σας», υπόσχεται ο πρώτος. Ο αυτοκράτορας εμψυχώνει διαβεβαιώνοντας ότι «θα κάνουμε τον εχθρό να φύγει ντροπιασμένος».
29 Μαϊου
«Ηταν φοβερό το θέαμα... Ποιος θα διηγηθεί όλη αυτήν τη φρίκη; Κανένα σημείο δεν έμεινε ανεξερεύνητο και αμόλυντo. Ω βασιλεύ Χριστέ μου, ελευθέρωσε από τέτοια θλίψη κάθε πόλη και χώρα όπου κατοικούν Χριστιανοί...».
……………………………………………………………………………………
Περιεχόμενα - Παρατηρήσεις
Η συγγραφέας στη εισαγωγή της μελέτης της εξηγεί την επιλογή του Σφραντζή από όλους τους χρονικογράφους με τα ακόλουθα επιχειρήματα: αντιδιαστέλλει το Σφραντζή προς το Δούκα θεωρώντας ότι οι μαρτυρίες του πρώτου αποκτούν ιδιαίτερη αξία από το γεγονός ότι ο Σφραντζής ήταν έμπιστος του Αυτοκράτορα. Αντιθέτως ο Δούκας καταγράφει μαρτυρίες άλλων και μάλιστα σε μία γλώσσα εντελώς δημώδη.
Στον αντίποδα των δύο αυτών συγγραφέων βρίσκεται ο Κριτόβουλος με τη φιλοτουρκική του στάση και ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, ο οποίος ακολουθεί κλασικά υφολογικά πρότυπα.
Επιπλέον ο Σφραντζής καλύπτει με το έργο του μία αρκετά μεγάλη χρονική περίοδο (1258-1476). Στη συνέχεια δίνονται στοιχεία για τις διαφορετικές εκδόσεις του κειμένου με παρατηρήσεις και τίθεται το ζήτημα για την ύπαρξη δύο διαφορετικών χρονικών, των οποίων η αυθεντικότητα αμφισβητείται.
Η συγγραφέας προχωράει σε πληροφορίες που αναφέρονται στη Βυζαντινή λογοτεχνική παραγωγή κάνοντας σαφή διάκριση μεταξύ Rein-Sprache και Umgangs-Sprache, καθαρής και δημώδους γλώσσας.
Στην πρώτη κατηγορία, κατά τον Krumbacher, ανήκουν οι ιστορικοί που γράφουν σύγχρονη με την εποχή τους ιστορία μιμούμενοι κλασικά πρότυπα (όπως εκείνο του Προκοπίου) και συμβάλλουν ελάχιστα στη μελέτη του ομιλουμένου ιδιώματος της εποχής τους.
Στον αντίποδα βρίσκονται οι χρονικογράφοι, οι οποίοι γράφουν ιστορία που καλύπτει όλα τα χρόνια από τη δημιουργία του κόσμου μέχρι τις ημέρες τους και των οποίων τα ονόματα σπανίως παραδίδονται. Κι επειδή το έργο τους απευθύνεται στο ευρύ κοινό, είναι σημαντικό για τη μελέτη της ελληνικής γλώσσας.
Ο Σφραντζής από άποψη υφολογική και περιγραφική βρίσκεται ανάμεσα στις δύο αυτές ομάδες. Στο τέλος της εισαγωγής η Doliwa παραθέτει τις απόψεις μελετητών για το έργο του Σφραντζή επιμένοντας σε εκείνη του Krumbacher που θεωρεί ότι η γλώσσα του Σφραντζή αποτελεί κράμα λαϊκών και λόγιων στοιχείων.
Η πρώτη ενότητα της μελέτης αναφέρεται στη συμφωνία Ρήματος - Υποκειμένου με τη βασική παρατήρηση ότι ο Σφραντζής αρέσκεται στη συχνή χρήση του πληθυντικού αριθμού.
Χρησιμοποιεί τουλάχιστον τριπλάσιο αριθμό πληθυντικών από ό,τι ενικών τύπων.
Συγκεκριμένα σε 34 τύπους ενικού αριθμού οι 22 είναι άρθρα και αντωνυμίες, ενώ μόνον 12 είναι ρήματα δίπλα σε ουσιαστικά ενικού αριθμού. Επίσης σε 96 τύπους πληθυντικού αριθμού οι 35 είναι αντωνυμίες και άρθρα, και οι υπόλοιποι 61 είναι ουσιαστικά.
Με λίγα λόγια ο Σφραντζής προτιμάει τον ενικό αριθμό στα άρθρα και στις αντωνυμίες, ενώ αποφεύγει όσο μπορεί να συνδέει ένα ουσιαστικό πληθυντικού αριθμού με ένα ρήμα ενικού (αττική σύνταξη).
Στην επόμενη ενότητα γίνεται λόγος για τη χρήση του άρθρου, το οποίο πλέον αποκτά πιο συγκεκριμένες μορφές: χρησιμοποιείται συχνά αντί κτητικής, δεικτικής ή αναφορικής αντωνυμίας.
Επίσης, σημαντικός είναι ο ρόλος του άρθρου στην ουσιαστικοποίηση λέξεων και κυρίως απαρεμφάτων.
Χαρακτηριστικό μάλιστα είναι ότι το άρθρο σε αυτές τις περιπτώσεις μπορεί να βρίσκεται ακόμη και σε πτώση γενική (αντί του ίνα δηλώνοντας τον σκοπό) ή να είναι εμπρόθετο δηλώνοντας και άλλες σχέσεις. Αυτή η χρήση του απαρεμφάτου παραπέμπει σε αρχαίες ελληνικές δομές.
Σε άλλη ενότητα η Doliwa ασχολείται με τις αντωνυμίες, για τις οποίες ισχύουν οι κανόνες της Κοινής. Το αυτός χρησιμοποιείται ως προσωπική, κτητική, δεικτική ή αυτοπαθής αντωνυμία.
Η θέση της αντωνυμίας παρουσιάζει ποικιλία. Εξάλλου, η αντων. αυτός χρησιμοποιείται πολύ συχνά πλεοναστικά, ακόμη και σε δευτερεύουσα πρόταση (όπως το νεοελληνικό που τον).
Στην τέταρτη ενότητα σημειώνεται ως χαρακτηριστικό της γλώσσας του Σφραντζή η τάση του για εναλλαγές. Έτσι, στη χρήση των πτώσεων παρουσιάζεται πολύ μεγάλη ποικιλία που παραβιάζει τους γραμματικούς κανόνες. Παρουσιάζονται κατάλογοι ρημάτων που συντάσσονται με συγκεκριμένες πτώσεις (με ή χωρίς πρόθεση).
Η επόμενη ενότητα αναφέρεται στις προθέσεις με πρώτη σημαντική παρατήρηση την επικράτηση της ανεξάρτητης πλέον γενικής.
Μοναδική επίσης θεωρείται η χρήση της πρόθεσης ανά με γενική με τη σημασία του ανάμεσα. Εντυπωσιακή είναι και η πολύ συχνή χρήση του εν αντί του εις, καθώς και η προτίμηση του αντί στη θέση του προ.
Τέλος, ασυνήθιστα μεγάλη είανι και η συχνότητα των προθετικών επιρρημάτων.
Στην ενότητα που ακολουθεί γίνεται λόγος για το απαρέμφατο, το οποίο αυτονομείται και χρησιμοποιείται για τη δήλωση του σκοπού ή ως ουσιαστικό. Επίσης, παρατηρείται και η χρήση απαρεμφάτου μετά το ότι ή το ίνα.
Στην ενότητα για τη μετοχή σημειώνεται η προτίμηση για την Ονομαστική απόλυτη αντί της Γενικής απόλυτης, καθώς και η χρήση της μετοχής αντί κανονικού ρήματος. Τέλος, γίνεται αναφορά στην κανονική χρήση της άρνησης.
Η Doliwa προσθέτει και κάποιες γενικές παρατηρήσεις σχολιάζοντας ότι το έργο του Σφραντζή ακολουθεί σε γενικές γραμμές τους γραμματικούς κανόνες του Ψάλτη με ελάχιστες αποκλίσεις:
Ελάχιστα ουσιαστικά παρουσιάζουν διπλούς τύπους (από τη 2η και 3η κλίση).
Μόνο ένα τριτόκλιτο επίθετο (βαρύς) σχηματίζει τη δοτική πληθυντικού σύμφωνα με τη 2η κλίση (βαρέοις).
Οι τύποι των παραθετικών σχηματίζονται κανονικά.
Τα επιρρήματα σε -ως είναι ιδιαίτερα δημοφιλή.
Μία ιδιαίτερη προτίμηση δείχνει ο Σφραντζής για τα επιρρήματα σε -θεν και για εναλλαγές των τοπικών επιρρημάτων κίνησης και στάσης.
Τα επιρρήματα στο συγκριτικό βαθμό λήγουν κυρίως σε -τέρως, ενώ στον υπερθετικό κανονικά σε -τατα.
Τα ρήματα παρουσιάζουν ασυνήθεις αυξήσεις και ο αναδιπλασιασμός εκλείπει.
Ο Μέλλοντας σχηματίζεται με ενεργητικό αντί μέσου τύπο, ενώ μερικά ρήματα στην ενεργητική και μέση φωνή έχουν το αδύνατο αοριστικό θέμα.
Επίσης, συχνά χρησιμοποιούνται παθητικοί τύποι με μέση σημασία δίπλα σε μέσους τύπους. Ακόμη, συχνή είναι και η χρήση ρηματικών επιθέτων σε -τός, ενώ για τα ρηματικά επίθετα σε -τέος υπάρχουν μόνο τρία παραδείγματα.
Επιπλέον, σε πολλές περιπτώσεις στη θέση ρήματος χρησιμοποιείται μετοχή.
Ως προς τη δομή της πρότασης ο Σφραντζής δεν παρουσιάζει καινοτομίες, εκτός από την αγάπη του για τις μεγάλες προτάσεις.
Όμως αυτό συχνά προκαλεί προβλήματα με το υποκείμενο ή με ανακόλουθα σχήματα.
Τέλος, για να αποφευχθεί η υπόταξη, χρησιμοποιούνται αμέτρητες παρενθέσεις ή παρατακτική σύνδεση με το και.
Δεν απουσιάζει και το χιαστό σχήμα που είναι καθαρά λογοτεχνικό.
Αξιολογικές Παρατηρήσεις
Εξειδικευμένη μελέτη, εξαιρετικά αναλυτική με πληθώρα στοιχείων που επιβεβαιώνουν τις παρατηρήσεις της συγγραφέως για ένα έργο που αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα της εποχής. Η περιγραφή των συντακτικών δομών του Χρονικού είναι λεπτομερής και εναργέστατη με τα συγκριτικά στοιχεία-παραδείγματα που αναφέρονται σε άλλα χρονικά και στις πηγές, από τις οποίες έχει επηρεαστεί το έργο του Σφραντζή. Εύστοχη και ακριβής η παράλληλη σύγκριση με αρχαία ελληνικά συντακτικά πρότυπα και με άλλα κείμενα, που ενισχύει την άποψη της Doliwa ότι το Χρονικό αυτό αποτελεί κράμα επιδράσεων χωρίς αυτό να επηρεάζει το δημώδες της γλώσσας του συγγραφέα και την απήχηση που είχε στο ευρύ κοινό. Αυτή άλλωστε ήταν και η ιδιομορφία του Σφραντζή σε σχέση με τους υπόλοιπους χρονικογράφους.
Χαρακτηριστικά έκδοσης
Η διατριβή καλύπτει 284 σελίδες.
Περιλαμβάνει 9 κεφάλαια μη αριθμημένα με πολλές ενότητες και υποενότητες.
Οι ενότητες αριθμούνται με κεφαλαία γράμματα, οι υποενότητες με λατινική και αραβική αρίθμηση.
Οι τίτλοι των κεφαλαίων δηλώνονται με έντονα κεφαλαία γράμματα, οι ενότητες με πλάγιους χαρακτήρες και οι υποενότητες με μικρούς όρθιους χαρακτήρες.
Στην αρχή της μελέτης και πριν από την εισαγωγή υπάρχει βιβλιογραφία. Στο τέλος της εισαγωγής δίνονται συνοπτικά τα αποσπάσματα που χρησιμοποιούνται, καθώς και τσιτάτα από την Αγία Γραφή και τα Πατερικά κείμενα, γνωμικά και μύθοι.
Στο εσωτερικό της μελέτης υπάρχουν πίνακες και σχεδιαγράμματα, όπου καταγράφονται στατιστικά τα στοιχεία που μελετώνται.
Στο τέλος υπάρχουν δύο παραρτήματα, όπου καταγράφονται συντακτικές δομές και σχήματα λόγου. Επίσης υπάρχει Index παραπομπών και ρημάτων που χρησιμοποιούνται στη μελέτη (καθώς και βιογραφικό σημείωμα της συγγραφέως).
ΠΕΡΙ ΣΦΡΑΝΤΖΗ ΑΠΟ ΑΛΛΕΣ ΠΗΓΕΣ
1. Εισαγωγικά
Ο Γεώργιος Φραντζής ή Σφραντζής (όπως είναι η ακριβέστερη εκδοχή του ονόματός του) είναι ένας από τους τελευταίους ιστορικούς του Βυζαντίου. Ανήκει στη λεγόμενη γενιά των Ιστορικών της Άλωσης, μαζί με τους Δούκα, Χαλκοκονδύλη και Κριτόβουλο: όλοι τους υπήρξαν σύγχρονοι του κορυφαίου γεγονότος της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης και της τελικής πτώσης του Βυζαντίου, την οποία και εκθέτουν στο έργο τους.1
Ο Φραντζής από τη νεαρή του ηλικία μέχρι και την Άλωση της Πόλης υπήρξε κρατικός αξιωματούχος και συνεργάτης των τριών τελευταίων βασιλέων του Βυζαντίου, και ιδιαίτερα
στενός συνεργάτης και οικείος του Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου. Η ιδιότητά του αυτή του έδωσε τις απαραίτητες δυνατότητες πληροφόρησης ώστε να προβεί στη συνέχεια στο ιστοριογραφικό του εγχείρημα. Το έργο του συνιστά ένα συνοπτικό, απομνημονευματικού χαρακτήρα χρονικό, ενώ το όνομά του έχει αποδοθεί και σε ένα μεγαλύτερο και εκτενέστερο ιστοριογραφικό κείμενο, στο οποίο ενσωματώνεται πλήρως το συνοπτικό χρονικό του, που όμως έχει αποδειχθεί ψευδώνυμο.
2. Βίος και δράση
Όσα γνωρίζουμε για τη ζωή και τη δράση του Γεωργίου Φραντζή προέρχονται από το ίδιο το έργο του, το οποίο είναι γραμμένο με μια αυτοαναφορική λογική υπό τον τύπο απομνημονευμάτων, και έτσι παρέχει πολλές και χρήσιμες πληροφορίες για το πρόσωπο και τη σταδιοδρομία του συγγραφέα. Όπως αναφέρει στο κείμενό του, ο ίδιος γεννήθηκε το 1401 και πρέπει να έζησε τουλάχιστον έως το 1477, έτος μέχρι το οποίο εκτείνεται η συγγραφή του.
Ως προς την οικογενειακή καταγωγή του, περισσότερες πληροφορίες δίνει για τη μητέρα του Θωμαΐδα, την οποία φαίνεται πω ςεκτιμούσε ιδιαίτερα και χαρακτηρίζει συνεχώς οσία.
Συγκεκριμένα δηλώνει ότι ήταν ορφανή, μικρασιατικής καταγωγής, που είχε ανατραφεί ως ψυχοκόρη στον οίκο των Καβάσιλα στη Θεσσαλονίκη. Μετά την πρώτη κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς (1387), η Θωμαΐδα μετοίκησε στη Λήμνο, όπου ο εκεί ευρισκόμενος πάππος του Φραντζή, διαπιστώνοντας το ήθος και τις αρετές της, την επέλεξε ως νύφη του.2
Η αναφορά αυτή είναι και η μόνη που κάνει για την πατρική καταγωγή του. Η παρουσία της πατρικής οικογένειάς του στη Λήμνο, τουλάχιστον κατά τη δεδομένη χρονική στιγμή, έχει οδηγήσει στο να θεωρείται ο Φραντζής Λημνιακής καταγωγής, δεν μπορεί όμως να είναι σίγουρο αν η παρουσία της πατρικής του οικογένειας στη Λήμνο δηλώνει εντοπιότητα ή αν είχε βρεθεί περιστασιακά εκεί λόγω της παρουσίας του πάππου του σε κάποιο διοικητικό αξίωμα. Είναι άγνωστος επίσης και ο τόπος της γέννησής του, αν πρόκειται για τη Λήμνο ή για την Κωνσταντινούπολη. Ούτε και το όνομα του πατέρα του είναι γνωστό, ενδέχεται όμως να ήταν Ιωάννης, δεδομένου ότι ο Γεώργιος έδωσε το όνομα αυτό στον πρώτο του γιο.
Η οικογένεια του πατέρα του γνώριζε κάποια διάκριση και τα μέλη της είχαν καταλάβει διοικητικές θέσεις,3 κάτι που εξηγεί την επιλογή του νεαρού ακόμη Γεωργίου Φραντζή για ένταξη στην αυτοκρατορική αυλή. Από τους δύο αδερφούς του ο ένας βρισκόταν επίσης στην αυτοκρατορική υπηρεσία, ενώ ο άλλος έγινε μοναχός στη μονή Χαρσιανίτου. Είχε ακόμα μία αδελφή, η οποία απεβίωσε μαζί με τον σύζυγο και το παιδί της σε επιδημία το 1416.4
Το 1438 ο Φραντζής παντρεύτηκε την Ελένη, θυγατέρα του Αλεξίου Παλαιολόγου Τζαμπλάκωνα, με την οποία απέκτησε συνολικά πέντε παιδιά, τον Ιωάννη, τον Αλέξιο, τη Θάμαρ, και δύο ακόμα αγόρια που πέθαναν βρέφη. Όλα τα παιδιά του όμως απεβίωσαν πριν από τον ίδιο και σε νεαρή ηλικία.
Ο γιος του Αλέξιος πέθανε από επιδημία, ενώ ο Ιωάννης και η Θάμαρ εξανδραποδίστηκαν κατά την άλωση της Κωνσταντινούπολης και στη συνέχεια εξαγοράστηκαν από τον σουλτάνο για να ενταχθούν στην υπηρεσία και στο χαρέμι του αντίστοιχα, μαζί με πολλούς άλλους γόνους ευγενών βυζαντινών οικογενειών.
Αμφότεροι άφησαν την τελευταία τους πνοή εντός των σουλτανικών ανακτόρων, ο Ιωάννης εκτελέστηκε επειδή θεωρήθηκε ότι σχεδίαζε να δολοφονήσει τον σουλτάνο, η Θάμαρ από επιδημικό νόσημα.5 Η ένταξη του Φραντζή στην υπηρεσία του αυτοκράτορα έγινε το 1416-17, όταν ανέλαβε αυλικά καθήκοντα επί της βασιλείας του Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου και λίγο αργότερα αναδείχθηκε στο αξίωμα του πρωτοβεστιαρίτη. Αργότερα, όταν ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ανήλθε στον αυτοκρατορικό θρόνο, ανέδειξε τον Φραντζή στο αξίωμα του μεγάλου λογοθέτη.
Ο Φραντζής είχε υπάρξει στενός συνεργάτης του τελευταίου Βυζαντινού αυτοκράτορα από το 1427, όταν αυτός είχε ανακηρυχθεί δεσπότης του Μοριά. Ο Φραντζής παρέμεινε στην Πελοπόννησο μαζί με τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο το μεγάλο διάστημα που ο τελευταίος κυβέρνησε εκεί και τον υπηρέτησε ασκώντας κυρίως πρεσβευτικά καθήκοντα, ενώ διατέλεσε και κεφαλή (διοικητής) της Πάτρας και του Μυστρά.6
Επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη το 1448 ακολουθώντας τον βασιλέα πλέον Κωνσταντίνο και σύντομα εστάλη σε πρεσβευτική αποστολή στην Τραπεζούντα και στην Ιβηρία (Γεωργία) για να διαπραγματευθεί συνοικέσιο ανάμεσα στον Βυζαντινό αυτοκράτορα και σε μία από τις εκεί βασιλικές αυλές.7 Η αποστολή αυτή διήρκεσε δύο χρόνια. Επιστρέφοντας ο Φραντζής βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη τις παραμονές της μεγάλης οθωμανικής επίθεσης.
Ευρισκόμενος στην πόλη κατά την πολιορκία και την άλωσή της, διαδραμάτισε ενεργό ρόλο στην οργάνωση της άμυνας. Με την πτώση της πόλης συνελήφθησαν αιχμάλωτοι ο ίδιος και όλη η οικογένειά του. Ο Φραντζής εξαγοράστηκε και απελευθερώθηκε σύντομα, όπως και η σύζυγός του, όχι όμως και τα παιδιά του.
Ο επόμενος σταθμός στη ζωή του Φραντζή ήταν η Πελοπόννησος, όπου παρέμεινε στο περιβάλλον του δεσπότη Θωμά Παλαιολόγου μέχρι την οθωμανική κατάληψη της περιοχής (1460). Στη συνέχεια κατέφυγε στη βενετική Κέρκυρα, όπου πέρασε την υπόλοιπη ζωή του εγκαταλείποντας τα εγκόσμια και διαβιώνοντας στο εξής ως μοναχός με το όνομα Γρηγόριος.
Σε σχέση με το μέγιστο πολιτικό ζήτημα της εποχής του, δηλαδή τη διαμάχη ενωτικών και ανθενωτικών, ο Φραντζής παρουσιάζει εαυτόν αποστασιοποιημένο και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μετριοπαθής ανθενωτικός. Όπως δηλώνει ο ίδιος, δε θεωρούσε το ζήτημα αυτό τόσο σοβαρό όσο οι περισσότεροι από τους συγχρόνους του, και στα δογματικά ήταν μάλλον αδιάφορος, αν και, όπως το θέτει, δε θεωρούσε ότι όφειλε να αναθεωρήσει την πατροπαράδοτη πίστη.8
Γράφοντας εκ των υστέρων και με δεδομένη τη γνώση της εξέλιξης των πραγμάτων, αποτιμά αρνητικά την ένωση των εκκλησιών που θεσπίστηκε στη σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας, όχι για λόγους δογματικούς αλλά πολιτικούς και στρατηγικούς: Η διακηρυχθείσα ένωση δεν εξασφάλισε καμία ουσιαστική βοήθεια στο Βυζάντιο, ενώ αποτέλεσε βασική αιτία για την εκδήλωση της οθωμανικής επιθετικότητας που κατέληξε στην άλωση της Πόλης. Αυτό στηριζόταν στη λογική ότι επρόκειτο για προκλητική και ανησυχητική για τους Οθωμανούς ενέργεια, η οποία επέβαλε ένα προληπτικό χτύπημα στην Κωνσταντινούπολη πριν από την άφιξη υπολογίσιμης δυτικής επικουρίας.9 Παρά την ανθενωτική τοποθέτησή του όμως, ο Φραντζής αποτιμά θετικά και εν πολλοίς εξυμνεί τους δύο τελευταίους (ενωτικούς) αυτοκράτορες του Βυζαντίου.
3. Ιστοριογραφικό έργο
Η αποτίμηση του συγγραφικού έργου του Φραντζή δεν μπορεί να βασιστεί παρά μόνο στο κείμενο του οποίου υπήρξε σίγουρος συγγραφέας, δηλαδή στο λεγόμενο Σύντομο Χρονικό (Chronicon Minus). Το αναλυτικότερο και πιο εκτεταμένο κείμενο που επίσης αποδιδόταν στον Φραντζή, το Chronicon Maius, έχει αποδειχθεί ότι συνιστά ψευδώνυμο έργο και πολύ μεταγενέστερο συμπίλημα, του οποίου συντάκτης είναι γενικά αποδεκτό ότι υπήρξε ο μητροπολίτης Μονεμβασίας__Μακάριος Μελισσηνός κατά το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Η σχέση του Φραντζή με το Chronicon Maius εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο προβληματισμού.
Αφενός υποστηρίζεται ότι ο Φραντζής δεν είχε συγγράψει μόνο το Σύντομο Χρονικό, το οποίο ουσιαστικά αποτελεί μια μορφή προσωπικού ημερολογίου ή σειράς συνοπτικών σημειώσεων, αλλά και εκτενέστερο κείμενο επί του οποίου εργάστηκε αργότερα ο Μελισσηνός συμπληρώνοντάς το και τροποποιώντας το. Αφετέρου θεωρείται ότι ο Φραντζής δεν είχε συγγράψει εκτενέστερο κείμενο και ότι ο Μελισσηνός συνέθεσε εξαρχής το Chronicon Maius συρράπτοντας πληροφορίες από διαφορετικές προγενέστερες πηγές και ενσωματώνοντας αυτούσια τα διάφορα χωρία από το Σύντομο Χρονικό του Φραντζή.10
Ο Φραντζής δεν είναι γνωστός για τη συγγραφή κανενός άλλου κειμένου πλην του ιστοριογραφικού του πονήματος, και οπωσδήποτε δεν μπορεί να καταταχθεί στους διακεκριμένους λογίους της εποχής.
Ως προς τη δομή και τη συγκρότηση της αφήγησης, το κείμενό του δεν ακολουθεί τα συνήθη μοντέλα της βυζαντινής ιστοριογραφίας, καθώς πρόκειται για μια αυτοαναφορική κυρίως παράθεση σύντομων πληροφοριών σε χρονολογική βάση. Απουσιάζει μια εισαγωγή στην οποία θα εκτίθεντο τα κίνητρα συγγραφής και η οπτική του συγγραφέα.
Προφανώς ο Φραντζής προέβη στο συγγραφικό του εγχείρημα όχι από κάποια λόγια παρόρμηση, αλλά ορμώμενος από τις εμπειρίες του ως αξιωματούχου και συνεργάτη των αυτοκρατόρων, τις οποίες θέλησε και να εξιστορήσει. Το θεματικό επίκεντρο της αφήγησης βρίσκεται στη ζωή και στη δράση του ιδίου, με αποτέλεσμα η όλη εξιστόρηση να διακρίνεται από εμφατικές και εκτατικές ανισότητες στην αναφορά των κύριων γεγονότων και εξελίξεων της εποχής, ανάλογα με τη δική του παρουσία και συμμετοχή.
Χαρακτηριστικά, η πολύχρονη παρουσία του στην Πελοπόννησο συντελεί στο να δίνει ιδιαίτερη έμφαση στα εκεί γενόμενα, ενώ σημαντικές εξελίξεις που λάμβαναν τότε χώρα στην Κωνσταντινούπολη θίγονται από καθόλου έως ακροθιγώς. Άλλο παράδειγμα μας δίνει η αποστολή του στην Τραπεζούντα και την Ιβηρία για να διαπραγματευτεί βασιλικό συνοικέσιο.
Η εκεί παρουσία και η έμφαση που δίνει στην παράθεση των λεπτομερειών αυτής της υπόθεσης έχουν ως αποτέλεσμα να μην γίνεται αναφορά στην κατάσταση που επικρατούσε στην Κωνσταντινούπολη την κρίσιμη περίοδο μετά τη σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας και στις παραμονές της μεγάλης και τελικής οθωμανικής επίθεσης.
Ο Φραντζής είναι ο μόνος από τους τέσσερις Ιστορικούς της Άλωσης που ήταν παρών στην Κωνσταντινούπολη κατά την πολιορκία και την πτώση της. Παραδόξως, η αυτοψία του δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα στην περιγραφή του γεγονότος, αφού δίνει την πλέον συνοπτική, έως επιγραμματική, εξιστόρηση σε σύγκριση με τους άλλους ιστοριογράφους.
Η αντικειμενικότητα των αναφορών του μπορεί να ελεγχθεί σε ό,τι αφορά την πλήρη υποβάθμιση της παρουσίας συμμαχικών στρατευμάτων από τη Δύση και τις λατινοκρατούμενες ελληνικές χώρες.11 Μια χρήσιμη και πρωτότυπη πληροφορία που μας δίνει αφορά τον αριθμό των ντόπιων υπερασπιστών της Πόλης (4.773), που μπορεί να θεωρηθεί αξιόπιστη αφού ο ίδιος είχε επιφορτιστεί με την απογραφή των δυναμένων να φέρουν όπλο μεταξύ των κατοίκων.12
Η αιχμαλωσία του επίσης αναφέρεται πολύ επιγραμματικά, αφού δε δίνει καμία άλλη λεπτομέρεια πλην του ότι αυτή ήταν σύντομη. Το γεγονός ότι συνέγραψε ή επεξεργάστηκε το κείμενό του σε προχωρημένη φάση της ζωής του, όταν ήταν πλέον μοναχός, δεν επηρεάζει την οπτική του πλην της παρουσίας ελάχιστων στερεοτυπικών εκφράσεων, όπως η αναφορά του στην αρχή του κειμένου ότι θα ήταν καλύτερα αν δεν είχε γεννηθεί.13
Η λογική της ιστορικής αιτιότητας είναι τελείως εκκοσμικευμένη και απουσιάζει το σχήμα της θεϊκής οργής και τιμωρίας για τις αμαρτίες των Βυζαντινών, που είναι κυρίαρχο στον Δούκα. Ως αίτιο της οθωμανικής επίθεσης στην Κωνσταντινούπολη θεωρείται -μάλλον υπερβολικά- η διακήρυξη της ένωσης των εκκλησιών, που αντιμετωπίζεται ως ένα στρατηγικό λάθος του Βυζαντινού αυτοκράτορα που επέβαλε στους Οθωμανούς την ανάληψη η προληπτικής δράσης.
Παρά τις τραγωδίες που σημαδεύουν τη ζωή του, (καταστροφή της πατρίδας του, απώλεια
των παιδιών του), ο Φραντζής δεν αφήνει το συναισθηματικό στοιχείο να επηρεάσει τη συγγραφή του. Έτσι, το κείμενό του δε διέπεται από συναισθηματική φόρτιση και δραματοποιήσεις, όπως του Δούκα. Η γλώσσα του επίσης είναι απλή και το κείμενο δε διακρίνεται από λογοτεχνικές αρετές.
Αναφορές
1. Darkó (ed.), Laonici Chalkokondylae Demonstrationes Historiarum, (Budapest 1927). Grecu, V. (ed), Ducas. Istoria Turco‑byzantina, (Bucureşti
1966). Reinsch, H.(ed.), Critobuli Imbriotae Historia, (Berlin 1973).
2. Grecu, V. (ed.), Georgios Sphrantzes, Memorii 1401‑1477 (Bucureşti 1966), σελ. 2, 32‑35.
3. Ο θείος του Φραντζή (αδερφός του πατέρα του) είχε υπάρξει δάσκαλος του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου· βλ. Grecu, V. (ed.), Georgios Sphrantzes
Memorii, 1401-1477 (Bucureşti 1966), σελ. 22.
4. Grecu, V. (ed.), Georgios Sphrantzes, Memorii 1401‑1477 (Bucureşti 1966), σελ. 6‑8.
5. Grecu, V. (ed.), Georgios Sphrantzes, Memorii 1401-1477 (Bucureşti 1966), σελ. 62, 66, 68, 72, 98, 104, 106.
6. Grecu, V. (ed.), Georgios Sphrantzes, Memorii 1401-1477 (Bucureşti 1966), σελ. 8, 18, 20-22, 50, 68-70, 92-94.
7. Grecu, V. (ed.), Georgios Sphrantzes, Memorii 1401-1477 (Bucureşti 1966), σελ. 74-82.
8. Grecu, V. (ed.), Georgios Sphrantzes, Memorii 1401-1477 (Bucureşti 1966), σελ. 56.
9. Grecu, V. (ed.), Georgios Sphrantzes, Memorii 1401-1477 (Bucureşti 1966), σελ. 56-60.
10. Hunger, H., Βυζαντινή Λογοτεχνία 2: Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών (Αθήνα 1992), σελ. 353· Καραγιαννόπουλος, Ι.Ε., Πηγαί της
Βυζαντινής Ιστορίας (Θεσσαλονίκη 1987), σελ. 434-35.
11. Grecu, V. (ed.), Georgios Sphrantzes, Memorii 1401-1477 (Bucureşti 1966), σελ. 98-104.
12. Grecu, V. (ed.), Georgios Sphrantzes, Memorii 1401-1477 (Bucureşti 1966), σελ. 96.
13. Grecu, V. (ed.), Georgios Sphrantzes, Memorii 1401‑1477 (Bucureşti 1966), σελ. 2.
Βιβλιογραφία :
Hunger H., Βυζαντινή λογοτεχνία. H λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, 2: Ιστοριογραφία,
Φιλολογία, Ποίηση, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1992, Κόλιας, Τ. – Συνελλή, Κ. – Μακρής, Γ.Χ. – Βάσσης, Ι. (μτφρ.)
Καραγιαννόπουλος Ι.Ε., Πηγαί της Βυζαντινής Ιστορίας, Πουρναράς Π.Σ., Θεσσαλονίκη 1987
The Fall of the Byzantine Empire: A Chronicle by George Sphrantzes 1401-1477, translated by Marios Philippides (Amherst: University of Massachusetts Press, 1980).
• ΑΠΟ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΕΘΝΟΣ 2008 Τ. ΚΑΤΣΙΜΑΡΔΟΣ
• Stephanie von Stepski Doliwa,
• Studien zur Syntax des byzantinischen Historikers Georgios Phrantzes,
München, 1935
Χρονικόν
Συγγραφέας: Σφραντζής Γεώργιος
Το Χρονικόν είναι έργο του ιστορικού της Άλωσης Γεώργιου Σφραντζή. Το συνέταξε στο διάστημα που είχε αποσυρθεί σε μοναστήρι στην Κέρκυρα, κατά τα έτη 1468-1477 ή 1478, και περιγράφει τα γεγονότα από τη γέννηση του συγγραφέα, το 1401, μέχρι το 147
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ
 | ||
Ο Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος έφιππος με τη συνοδεία του, απόσπασμα από νωπογραφία του Benozzo Gozzoli, Palazzo Pitti, Φλωρεντία.
Ο συγγραφέας εξηγεί τους λόγους για τους οποίους η σύνοδος για την ένωση των Εκκλησιών θα αποτελέσει αιτία της οθωμανικής εισβολής στην Κωνσταντινούπολη.
[ΧΧΙΙΙ]
Καὶ τῇ κζ-ῃ νοεμβρίου τοῦ αὐτοῦ ἔτους διέβη ὁ βασιλεὺς κῦρ
Ἰωάννης μετὰ τοῦ πατριάρχου καὶ τοῦ δεσπότου κῦρ Δημητρίου καὶ
πολλῶν ἀρχόντων τῆς συγκλήτου καὶ τῆς ἐκκλησίας καὶ πάντων σχεδὸν
τῶν μητροπολιτῶν καὶ ἐπισκόπων διὰ τὴν μελετηθεῖσαν (ὡς μὴ ὤφελε)
5
[2]
σύνοδον.
Καὶ οὐ λέγω τοῦτο διὰ τὰ τῆς ἐκκλησίας δόγματα (ταῦτα γὰρ παρ’
ἄλλοις ἐδόθησαν κρίνεσθαι), ἐμοὶ δ’ ἀρκεῖ ἡ πατρική μου διαδοχὴ τῆς πί-
στεως, καὶ ὅτι οὐδέποτε παρά τινος τῶν τοῦ μέρους ἐκείνου ἤκουσα ὅτι
τὸ ἡμῶν κακόν, ἀλλὰ καλὸν καὶ ἀρχαῖον, καὶ τὸ ἐκείνων οὐ κακόν, ἀλλὰ
10
[3]
καλόν.
Καὶ νὰ εἴπω ὡς ἐν παραδείγματι, ὅτι τὴν Μέση ὁδὸν τῆς Πόλεως
τὴν πλατεῖαν καὶ εὐρύχωρον διερχόμεθα πολλοὺς χρόνους μετά τινων, δι’
ἧς ἐκαταντῶμεν εἰς τὴν Ἁγίαν Σοφίαν· εἶτα μετά τινας καιροὺς εὑρέθη
παρά τινων καὶ ἄλλη ὁδὸς καταντῶσα, ὡς λέγουσι, καὶ αὕτη ἐκεῖ. καὶ |
15
νά με παροτρύνωσιν, ὅτι· «ἐλθὲ καὶ διὰ τῆς ὁδοῦ ταύτης, ἧς εὕρομεν· καὶ
γάρ, εἰ καὶ ἔστιν αὕτη, ὁποὺ ἀπέρχῃ, καλὴ καὶ ἀρχαία καὶ ἡμῖν ἀρχῆθεν
σὺν ὑμῖν γνωστὴ καὶ διερχομένη, ἀλλὰ καὶ αὕτη, ἣν εὕρομεν νῦν, καλή
ἐστιν’». ἐγὼ δὲ νὰ ἀκούω παρὰ μὲν τῶν, ὅτι καλή ἐστι, παρὰ δὲ τῶν, ὅτι
οὐ καλή· διὰ τί νὰ μηδὲν εἴπω· «μετ’ εἰρήνης καὶ ἀγάπης ἀπέρχεσθε
20
[4]
καλῶς εἰς τὴν Ἁγίαν Σοφίαν ὁπόθεν βούλεσθε· ἐγὼ δὲ πάλιν θέλω διέρ-
χεσθαι διὰ τῆς ὁδοῦ, ἣν καὶ μεθ’ ὑμῶν πολύν τινα χρόνον διηρχόμην καὶ
καλὴν αὐτὴν καὶ παρ’ ὑμῶν καὶ τῶν προγόνων μου μαρτυρουμένην καὶ
διερχομένην’»;
Οὐ διὰ ταύτην οὖν τὴν αἰτίαν εἶπον τὸ «ὡς μὴ ὤφελεν» (ἤθελα
25
γὰρ νὰ εἶχε γενεῖν καλῶς ἕνωσις τῶν ἐκκλησιῶν καὶ νά με ἔλειπεν ὁ
εἷς τῶν ὀφθαλμῶν μου), ἀλλὰ διὰ τὸ ὅτι ἦν καὶ αὕτη ἡ τῆς συνόδου
δουλεία αἰτία μία καὶ πρώτη καὶ μεγάλη εἰς τὸ νὰ γένηται ἡ κατὰ τῆς
Πόλεως τῶν ἀσεβῶν ἔφοδος καὶ ἀπὸ ταύτην πάλιν ἡ πολιορκία καὶ ἡ
αἰχμαλωσία καὶ τοιαύτη καὶ τοσαύτη συμφορὰ ἡμῶν.
[5]
Καὶ ἀκούσατε λόγους ἀληθεῖς, τὴν αὐτοαλήθειαν προβαλλομένου
μου μάρτυρα. εἶπεν ὁ ἀοίδιμος βασιλεὺς πρὸς τὸν υἱὸν αὐτοῦ τὸν βασι-
λέα κῦρ Ἰωάννην μόνος πρὸς μόνον, ἱσταμένου καὶ ἐμοῦ μόνου
ἔμπροσθεν αὐτῶν, ἐμπεσόντος λόγου περὶ τῆς συνόδου· «υἱέ μου, βε-
5
[6]
βαίως καὶ ἀληθῶς ἐπιστάμεθα ἐκ μέσης τῆς καρδίας αὐτῶν δὴ τῶν ἀσε-
βῶν ὅτι πολλὰ τοὺς φοβεῖ, μὴ συμφωνήσωμεν καὶ ἑνωθῶμεν μὲ τοὺς
Φράγκους· ἔχουν το γὰρ ὅτι, ἂν τοῦτο γένηται, θέλει γενεῖν μέγα τι
κακὸν εἰς αὐτοὺς παρὰ τῶν τῆς Δύσεως Χριστιανῶν δι’ ἡμᾶς.
Λοιπὸν τὸ περὶ τῆς συνόδου, μελέτα μὲν αὐτὸ καὶ ἀνακάτωνε, καὶ
10
μάλισθ’ ὅταν ἔχεις χρείαν τινὰ φοβῆσαι τοὺς ἀσεβεῖς. τὸ δὲ νὰ ποιήσῃς
αὐτήν, μηδὲν ἐπιχειρισθῇς αὐτό, διότι οὐδὲν βλέπω τοὺς ἡμετέρους ὅτι
εἰσὶν ἁρμόδιοι πρὸς τὸ εὑρεῖν τινα τρόπον ἑνώσεως καὶ εἰρήνης καὶ ὁμο-
νοίας, ἀλλ’ ὅτι νὰ τοὺς ἐπιστρέψουν εἰς τὸ νά ἐσμεν ὡς ἀρχῆθεν. τού-
του δὲ ἀδύνατον ὄντος σχεδόν, φοβοῦμαι μὴ καὶ χεῖρον σχίσμα γένηται,
15
[7]
καὶ ἰδοὺ ἀπεσκεπάσθημεν εἰς τοὺς ἀσεβεῖς».
Τοῦ δὲ βασιλέως, ὡς ἔδοξε, μὴ δεξαμένου τὸν λόγον τοῦ πατρὸς
αὐτοῦ, μηδὲν εἰπών, ἀναστὰς ἀπῆλθε. καὶ μικρὸν σύννους γεγονὼς ὁ
μακαρίτης καὶ ἀοίδιμος πατὴρ αὐτοῦ, ἐμβλέψας πρὸς ἐμὲ ὁρίζει· «ὁ βασι-
λεὺς ὁ υἱός μου ἔνι μὲν ἁρμόδιος βασιλεύς, οὐ τοῦ παρόντος δὲ καιροῦ.
20
βλέπει γὰρ καὶ φρονεῖ μεγάλα καὶ τοιαῦτα, οἷα οἱ καιροὶ ἔχρῃζον τῆς |
εὐημερίας τῶν προγόνων ἡμῶν. ἀμὴ σήμερον, ὡς ἂν παρακολουθοῦσιν εἰς
ἡμᾶς τὰ πράγματα, οὐ βασιλέα θέλει ἡ ἡμῶν ἀρχή, ἀλλ’ οἰκονόμον. καὶ
φοβοῦμαι, μήποτε ἐκ τῶν ἐνθυμημάτων καὶ ἐπιχειρημάτων αὐτοῦ γένηται
χαλασμὸς τοῦ ὁσπιτίου τούτου· προεῖδον γὰρ καὶ τὰς ἐνθυμήσεις αὐτοῦ
25
[8]
καὶ τὰ ἐδόξαζε κατορθῶσαι μὲ τὸν Μουσταφᾶν, καὶ εἶδον καὶ τὰ τέλη
τῶν κατορθωμάτων εἰς τί κίνδυνον μᾶς ἔφερον».
Ἕτερον βεβαιοῦν τήν ποτε βουλὴν τοῦ ἀοιδίμου πατρὸς αὐτοῦ. ὡς
ἐστάθη, ἵνα ἀπέλθη εἰς τὴν σύνοδον, ἐστάλη εἰς τὸν ἀμηρᾶν ἀποκρισιάριος
Ἀνδρόνικος ὁ Ἴαγρος δηλῶσαι τοῦτο πρὸς ἐκεῖνον ὡς τάχα φίλον καὶ
ἀδελφόν. κἀκεῖνος ἀπελογήσατο, ὅτι· «οὐδέν μοι φαίνεται καλὸν νὰ
5
ὑπάγῃ νὰ κοπιάσῃ τοσοῦτον καὶ νὰ ἐξοδιάσῃ· καὶ τί νὰ κερδίσῃ; ἰδοὺ
ἐγώ, καὶ ἐὰν ἔχῃ χρείαν καὶ ἀσπρῶν δι’ ἔξοδον καὶ εἰσόδημα καὶ ἄλλο τι
πρὸς θεραπείαν αὐτοῦ, ἕτοιμός εἰμι νὰ τὸν θεραπεύσω». καὶ ἐγένετο
πολὺς λόγος καὶ βουλή, πότερον νὰ γένηται τὸ τοῦ ἀμηρᾶ ἢ νὰ ἀπέλ-
θωσιν εἰς τὴν σύνοδον· καὶ ἐγένετο ὅπερ ἤθελεν ὁ βασιλεύς, ἢ μᾶλλον ἡ
10
[9]
κακὴ τύχη.
Ἐξελθόντος οὖν τοῦ βασιλέως ἀπὸ τῆς Πόλεως καὶ ἀπερχομένου,
ἐβουλεύσατο ὁ ἀμηρᾶς, ὅτι νὰ ποιήσῃ μάχην τὴν Πόλιν καὶ νὰ πέμψῃ
φωσᾶτον κατ’ αὐτῆς, οὐ τοσοῦτον, ὅτι νὰ ἐπάρῃ αὐτήν, <ἀλλ’> ὅσον
ἵνα ποιήσῃ τὸν βασιλέα νὰ ἐπιστρέψη.
[10]
15
Καὶ τοῦτο ἐβεβαιώθη καὶ ἐστάθη παρὰ πάντων τῶν αὐτοῦ, ἄνευ μό-
νου τοῦ Χαλιμπασσιᾶ, ὅστις ἀντέστη λέγων, ὅτι· «μᾶλλον μὲν οὖν αἴτιον
θέλει εἶσται, ἐὰν ποιήσῃς μάχην τὴν Πόλιν, ἵνα ὁ βασιλεὺς εἴπῃ τοὺς
Φράγκους ἀπὸ ἀνάγκης, ὅτι· “ὅπερ λέγετε, στέργω το”, καὶ ἰδοὺ ἐγένετο
ὅπερ φοβούμεθα. ἀμὴ ἄφες το καὶ ἴδε τὸ τί θέλουν πράξειν. καὶ εἰ μὲν
20
[11]
ὁμονοήσουν, σὺ ἀγάπην ἔχεις μετ’ ἐκείνους καὶ ὅρκους· εἰς τὸ
ἔμπροσθεν πάλιν, ὡς ἂν βλέπῃς, θέλεις πράττειν. εἰ δὲ μᾶλλον οὐδὲν
ὁμονοήσουν, τότε μᾶλλον ἐξέβη ὁ λογισμὸς καὶ μὲ πλέον θάρρος ποίη-
σον τὸ θέλεις». καὶ αὕτη ἡ βουλὴ τὸν μὲν ἀμηρᾶν τοῦ σκοποῦ ἐκώλυσε,
πρὸ δὲ τοῦ Χαλιμπασσιᾶ τὴν βουλὴν δόντος τοῦ καιροῦ μαθεῖν ἡμᾶς,
25
ἀλλὰ τῶν ἄλλων, ὁ αὐθέντης μου ὁ δεσπότης καὶ οἱ ἄρχοντες ἐξώρθωσαν
τὸν Παλαιολόγον Θωμᾶν καὶ πρὸς τὸν βασιλέα ἀπέστειλαν. καὶ λο-
γισμὸς καὶ τρικυμία τοῖς ἐν τῇ Πόλει περιέπεσεν ὅτι πλείστη, ἕως οὗ
πάλιν ἐμάθομεν τὴν ἰσχύσασαν βουλὴν τοῦ Χαλιμπασσιᾶ. |
[12]
Καὶ ἰδοὺ ἐκμαρτυρία τοῦ «ὡς μὴ ὤφελε γενέσθαι τὴν σύνοδον»·
ἀφίημι γὰρ τὰ ἄλλα καὶ ἄλλα, ἃ παρηκολούθησαν ἀπὸ τούτου.
Συνέπειες του θανάτου του Μουράτ Β΄
Ο Σφραντζής, αφού επέστρεψε από την Ιβηρία, πληροφορείται τον θάνατο του αμιρά Μουράτ και περιγράφει τις επιπτώσεις του γεγονότος.
[XXX]
[4]
15
Καὶ τὸν φευρουάριον τοῦ νθ-ου ἔτους ἀπέθανεν ὁ ἀμηρᾶς ὁ Μου-
ράτης. καὶ τοῦτο οὐκ ἀκούσαντός μου εἰς τὴν Ἰβηρίαν, ὡς ἦλθον εἰς
τὴν Τραπεζοῦντα, λέγει μοι ὁ βασιλεύς· «ἄρχον ἀποκρισιάριε, νά σε
εἴπωμεν καλὰ μαντᾶτα· μόνον νὰ μᾶς δώσῃς τὰ συγχαρίκια». καὶ ἀνα-
στὰς προσεκύνησα αὐτὸν εἰπών· «νὰ ποιήσῃ ὁ Θεὸς πολυχρόνιον τὴν
βασιλείαν σου, ὁποὺ πᾶσι τρόποις εὐεργετεῖς ἡμῖν καὶ θέλεις μᾶς εὐερ-
γετήσειν καὶ νῦν τὰ καλὰ μαντᾶτα. ἀμὴ ἡμεῖς τί ἄξιον ἔχομεν νὰ ἀπο-
δώσωμεν τῇ βασιλείᾳ σου;». καὶ λέγει μοι τὸν θάνατον τοῦ ἀμηρᾶ καὶ
ὅτι ἐγένετο καὶ ὁ υἱὸς αὐτοῦ αὐθέντης καὶ δέδωκε πολλὰ τὸν βασιλέα
5
[5]
καὶ ἔστερξεν ἵνα ἔχῃ καὶ τὴν ἀγάπην, ἣν μετὰ τοῦ πατρός του εἶχε τὸ
ὁσπίτιον ἐκεῖνο.
Καὶ ἀκούσας τοῦτο ἐγενόμην ἄφωνος καὶ οὕτως ὀδυνηθείς, ὥσπερ
νά με ἔλεγεν θάνατον τῶν ἐμῶν φιλτάτων. καὶ μέχρι τινὸς καταφιάσας
λέγω· «δέσποτά μου, τοῦτο οὐ χαρίεν μαντᾶτον, ἀλλὰ καὶ ὀδυνὸν λίαν».
10
καὶ λέγει∙ «πῶς, καλέ;». καὶ εἶπον∙ «διότι ἐκεῖνος ἦν γέρων καὶ τὸ κατὰ
τῆς Πόλεως ἀπεπειράσθη αὐτῷ καὶ πλέον οὐδὲν ἤθελεν ἐπιχειρισθεῖν
τοιοῦτόν τι, ἀλλ’ ἤθελε μόνον τὴν ἀγάπην καὶ εἰρήνην. ἀμὴ οὗτος, ὁποὺ
ἐγένετο νῦν αὐθέντης, ἔνι νέος καὶ παιδιόθεν ἐχθρὸς τῶν Χριστιανῶν,
νὰ ὑβρίζῃ καὶ νὰ ἐπαπειλῆται, ὅτι θέλει ποιήσειν τὰ καὶ τὰ κατὰ τῶν
15
[6]
Χριστιανῶν.
Καὶ ἡ Πόλις, ἥπερ ἄλλοτε, ἔνι ἀπὸ τὴν ἀσθένειαν τοῦ αὐθέντου
μου τοῦ βασιλέως τοῦ γαμβροῦ σου ἠπορημένη, καὶ χρέος εἰς τὰ εἰσοδή-
ματα ἐκείνης πολὺ καὶ ἀπορία εἰς πάντα. καὶ ὁ αὐθέντης μου ὁ |
βασιλεὺς νέος αὐθέντης καὶ θέλει καιρὸν εἰρηνικόν, νὰ ἐξοικονομήσῃ τὰ
20
ἐκείνης. καὶ ἂν παραχωρήσῃ ὁ θεὸς νὰ κινηθῇ ἀπὸ τῆς νεότητος αὐτοῦ
καὶ κακίας καὶ νὰ ὀρμήσῃ κατὰ τῆς Πόλεως, οὐκ οἶδα τί νὰ γένηται.
ναί, ἂν εἶχεν εὐδοκήσειν ὁ Θεὸς νὰ ἀπέθνησκεν οὗτος, ὁ υἱὸς αὐτοῦ,
ἰδοὺ εὐφρόσυνος κατὰ ἀλήθειαν ἀγγελία, ἐπεὶ ἄλλον οὐκ εἶχε καὶ ἀπὸ
τὴς λύπης ἤθελε γενεῖν καὶ ἀσθενέστερος καὶ ὀλιγοχρονιώτερος· καὶ μέ-
5
σον τούτου ἤθελεν ἀναρρωσθῆναι καὶ τὸ ὁσπίτιον ἐκεῖνο, καὶ ἀποθανόν-
τος ἐκείνου, ἤθελε ὑπάγειν εἰς προτίμησιν μεγάλην». καὶ λέγει μοι·
«σὺ εἶσαι καὶ τῶν φρονίμων καὶ τῶν πρώτων ἀρχόντων τοῦ ὁσπιτίου
ἐκείνου καὶ θέλεις γινώσκειν καὶ εἰς τὰ τοιαῦτα καλλίω· ὅμως ὁ Θεὸς
δυνατὸς ἔνι νὰ τὸ ποιήσῃ διὰ καλόν». καὶ εἶπον· «οὕτως ἔναι, ὡς ὁρί-
ζεις», καὶ ἀπέμεινεν εἰς ἐκεῖνο.
Η άλωση της Πόλης
Περιγράφεται λιτά η πολιορκία και η άλωση της Πόλης από τους Οθωμανούς, καθώς και ο θάνατος του τελευταίου βυζαντινού αυτοκράτορα.
[XXXV]
[6]
5
Καὶ τῇ δ-η τοῦ ἀπριλίου μηνὸς τοῦ αὐτοῦ ἔτους ἦλθε πάλιν ὁ
ἀμηρᾶς καὶ παρέπεσε τὴν Πόλιν πολιορκῶν αὐτὴν πᾶσι τρόποις καὶ πά-
σαις μηχαναῖς διά τε γῆς καὶ θαλάσσῃς, περικυκλώσας καὶ τὰ ιη΄ μίλια
τῆς Πόλεως, τετρακοσίων πλευσίμων ὄντων ἀπὸ τὴν θάλασσαν μικρῶν
καὶ μεγάλων, διακοσίων δὲ χιλιάδων ἀνδρῶν ἀπὸ τῆς στερεᾶς, ἐχούσης
τῆς Πόλεως, τῆς τοσαύτης εἰς μέγεθος, ἄνδρας πρὸς ἀντιπαράταξιν
10
[7]
δψογ΄ ἄνευ τῶν ξένων, μόλις ὄντων σ΄ ἢ μικρόν τι πρός.
Ἔγνων οὖν ἐγὼ τοῦτο οὕτως ἔχον ἀπὸ αἰτίας τοιαύτης. τοῦ γὰρ
βασιλέως προστάξαντος τοῖς δημάρχοις, ἔγραψεν εἷς ἕκαστος τὴν δημαρ-
χίαν αὐτοῦ ἀκριβῶς τοῦ δυναμένου σταθῆναι ἐν τῷ κάστρῳ κοσμικοῦ καὶ
καλογέρου καὶ τί καὶ τί ἄρμα πρὸς ἄμυναν νὰ ἔχῃ εἷς ἕκαστος αὐτῶν.
15
[8]
καὶ φέροντες εἷς ἕκαστος τῶν δημάρχων, δέδωκε τὸ κατάστιχον τῆς αὐ-
τοῦ δημαρχίας τῷ βασιλεῖ.
Εἶτα ὁρίζει πρὸς ἐμέ· «αὕτη ἡ δουλεία πρὸς σὲ ἀφορᾷ καὶ οὐ πρὸς
ἄλλον τινά, διὰ τὸ ἐπίστασθαί σε καὶ καλῶς ἀριθμεῖν καὶ καλῶς φυλάσ-
σειν τὰ φυλακῆς δεόμενα καὶ ἀπόκρυφα. καὶ λάβε τὰ κατάστιχα καὶ
20
καθίσας εἰς τὸ ὁσπίτιόν σου λογάριασε ἀκριβῶς πόσοι εἰσὶν ἄνθρωποι
καὶ πόσα ἄρματα καὶ πόσα κοντάρια καὶ πόσα σκουτάρια καὶ πόσα τοξά-
ρια». καὶ ἐκτελέσας τὸν ὁρισμὸν αὐτοῦ, φέρων δέδωκα τῷ αὐθέντῃ μου
καὶ βασιλεῖ τὸ καταστιχόπουλον μετὰ λύπης καὶ σκυθρωπότητος ὅτι
πολλῆς, καὶ ἔμεινε μόνον ἐν ἀποκρύφῳ ἡ ποσότης εἰς ἐκεῖνον καὶ ἐμέ.
[9]
Καὶ τῇ κθ-ῃ μαΐου, ἡμέρᾳ γ-η, ὥρᾳ τῆς ἡμέρας ἀρχῇ, ἀπῆρε τὴν
Πόλιν ὁ ἀμηρᾶς· ἐν ᾗ ὥρᾳ καὶ ἁλώσει τῆς Πόλεως καὶ ὁ μακαρίτης
αὐθέντης μου κῦρ Κωνσταντῖνος βασιλεὺς ὁ Παλαιολόγος σκοτωθεὶς
ἀπέθανεν, ἐμοῦ | πλησίον αὐτοῦ οὐχ εὑρεθέντος τῇ ὥρᾳ ἐκείνῃ, ἀλλὰ
5
[10]
προστάξει ἐκείνου εἰς ἐπίσκεψιν δῆθεν ἄλλου μέρους τῆς Πόλεως· ἰοὺ
ἰοὺ κἀμοί, τῆς προνοίας οὐκ οἶδα εἰς τίνα με καιρὸν φυλαττούσης.
Ἦν δὲ ἡ πᾶσά ζωὴ αὐτοῦ δὴ τοῦ μακαρίτου βασιλέως καὶ μάρ-
τυρος χρόνοι μθ΄ καὶ μῆνες γ΄ καὶ ἡμέραι κ΄, ἀφ’ ὧν ἦν βασιλεὺς χρό-
νους δ΄, μῆνας δ΄ καὶ ἡμέρας κδ΄, ὄγδοος βασιλεὺς τοῦ γένους αὐτοῦ
10
15
τῶν Παλαιολόγων ὑπάρχων· ὁ γὰρ πρῶτος ἦν Μιχαήλ, ὁ δεύτερος
Ἀνδρόνικος, ὁ τρίτος Μιχαήλ, ὁ τέταρτος Ἀνδρόνικος, ὁ πέμπτος
Ἰωάννης, ὁ ἕκτος Μανουήλ, ὁ ἕβδομος Ἰωάννης καὶ ὁ ὄγδοος Κωνσταν-
τῖνος. ἦρχον δὲ καὶ ἐβασίλευον ταύτην δὴ τὴν Κωνσταντινούπολιν τὸ
τούτων γένος τῶν Παλαιολόγων χρόνους ρϙδ΄ καὶ μῆνας ι΄ καὶ ἡμέρας
δ΄.
georgakas.lit.auth.g με :Βιβλιογραφία
Grecu 1966
Vasile Grecu (επιμ.), Georgios Sphrantzes, Memorii 1401-1477 : În anexă pseudo-Phrantzes : Macarie Melissenos Cronica 1258-1481, Editura Academiei Republicii Socialiste Romania, Βουκουρέστι 1966.
Hunger 1997
Herbert Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία. H λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τ. 2: Ιστοριογραφία, Φιλολογία, Ποίηση, μτφρ. Κόλιας Τ. & Συνελλή Κ. & Μακρής Γ. Χ. & Βάσσης Ι., ΜΙΕΤ, Αθήνα 1997, σ. 351-358.
Καραγιαννόπουλος 1987
Ιωάννης Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί της βυζαντινής ιστορίας, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 51987, σ. 434-435.
Maisano 1990
Riccardo Maisano (επιμ.), Φραντζής Γεώργιος, Cronaca [Corpus Fontium Historiae Byzantinae 29], Academia nazionale dei Lincei, Ρώμη 1990.
Μονιού 2006
Δήμητρα Ι. Μονιού (μτφρ.), Γεωργίου Σφραντζή Βραχύ Χρονικό, επιμ. σειράς Δημήτρης Τσουγκαράκης, Κανάκη, Αθήνα 2006.
Παπαδόπουλος 1937
Ιωάννης Β. Παπαδόπουλος, «Ερμηνευτικά εις την Μεγάλην και την Μικράν Χρονογραφίαν του Φραντζή», ΕΕΒΣ 13 (1937), σ. 155-157.
Παπαδόπουλος 1957
Ιωάννης Β. Παπαδόπουλος, Αι περί Γεωργίου Φραντζή διατριβαί, Οδυσσέας Λαμψίδης, Αθήνα 1957.
Παπαηλιάδη 2007
Μαρία Παπαηλιάδη, «Σφραντζής, Γεώργιος», Λεξικό νεοελληνικής λογοτεχνίας. Πρόσωπα, έργα, ρεύματα, όροι, Πατάκης, Αθήνα 2007, σ. 2122.
