Ποῦ γὰρ ἡ Ἄρτεμις οὐκ ἐχόρευσεν ; ...

 Η Άρτεμη είναι μια θεότητα πληθωρική, με πλούσια μυθολογική παράδοση και

πολυάριθμες λατρείες στον αρχαίο ελληνικό και όχι μόνο κόσμο. Αποτελεί μία από

τις σημαντικότερες θεότητες της αρχαιότητας και με ιδιαίτερα γοητευτική

προσωπικότητα, κάτι που φαίνεται από τον μεγάλο αριθμό των μελετών που

γράφτηκαν γύρω από το όνομά της και τη λατρεία της. Παρομοίως λοιπόν και η

παρούσα εργασία έχει ως στόχο την ανάδειξη της φύσης της θεάς Άρτεμης και της

λατρείας της. Αρχικά θα γίνει μια αναφορά στην προϊστορία και την εξέλιξη της θεάς.

Η Άρτεμη είναι μια από τις αρχαιότερες θεότητες του ελληνικού πανθέου, καθώς η

λατρεία της ανάγεται στη μυκηναϊκή εποχή.

Η Άρτεμις ήταν μία από τις κυριότερες θεότητες του ελληνικού Δωδεκάθεου. Kόρη του Δία και της Λητούς, δίδυμη αδελφή του Απόλλωνα. Η Άρτεμις ήταν προστάτρια του ζωικού και φυτικού κόσμου, της άγριας φύσης, θεά του κυνηγιού, προστάτρια της μητρότητας, της νεότητας, της αγνότητας, του τοκετού και των βρεφών. Oι Oρφικοί τη θεωρούσαν θεά της Σελήνης και ο Όμηρος την αποκαλούσε Πότνια Θηρών και αγροτέρα. Σύμβολά της ήταν το τόξο, η ημισέλινος και το ελάφι.

Θεά της άγριας φύσης

►Ως «πότνια θηρών», δηλαδή «Δέσποινα των ζώων», θεά της άγριας φύσης, λατρευόταν ιδιαίτερα σε μέρη ορεινά και δασώδη. Κατοικούσε στις πηγές και στα ποτάμια και προστάτευε τα ζώα εξουσιάζοντάς τα. Η Άρτεμις ταυτίστηκε με τις παλαιότερες θεότητες της φύσης και τελικά τις αφομοίωσε κληρονομώντας τους ρόλους και τα χαρακτηριστικά τους.Στην ιδιότητά της σαν θεά του κυνηγιού ενσωματώθηκαν προηγούμενες θεότητες, όπως η Βριτόμαρτις και η Δίκτυννα, η Καλλιστώ, (Άρτεμις Καλλίστη στην Αρκαδία), ή Θεμιστώ ή Μεγιστώ, η Λαφρία στην Καλυδώνα.

Καλυδώνα, Ναός της Λαφρίας Αρτέμιδας σε μια σχετική αναπαράσταση

[Ναός της Λαφρίας Αρτέμιδας-Καλυδώνα :Βρίσκεται στην κορυφή του περιβόλου του ιερού και διατηρούνται μόνο τα θεμέλιά του. Τρεις βασικές αρχιτεκτονικές φάσεις έχουν διακριθεί με βάση θραύσματα από διακοσμητικά από ψημένο πηλό που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές. Ο πρώτος ναός χτίστηκε στα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ. και ο τελευταίος το 360 π.Χ. Στο εσωτερικό του ναού βρισκόταν ένα χρυσελεφάντινο (χρυσό και ελεφαντόδοντο) άγαλμα της θεάς.

Τα πρώτα ίχνη λατρείας ανιχνεύονται στα γεωμετρικά χρόνια, όπως υποδηλώνει αψιδωτό κτήριο της περιόδου, το οποίο χρησίμευε στη λατρεία. Στην Αρχαϊκή εποχή αρχίζει η μεγάλη ανάπτυξη του ιερού και κτίζονται οι πρώτοι ναοί. Η Άρτεμις ήταν η κύρια λατρευόμενη θεά, ενώ παράλληλα, γινόταν και η λατρεία του Απόλλωνα.

Απόλλων, Άρτεμις 550 π.Χ.

Ανάμεσα στα στοιχεία του χαρακτήρα της είναι η σχέση της με τη φύση και το

κυνήγι, με την πόλη και τον πόλεμο, τον χορό και το τραγούδι, η παρθενία της σε

συνδυασμό με την ιδιότητά της ως γονιμοποιού δύναμης, καθώς και η ιδιαίτερη

σχέση της, ως κουροτρόφου θεότητας, με τους νέους. Το τελευταίο αυτό

χαρακτηριστικό της Άρτεμης έχει οδηγήσει πολλούς μελετητές στην αναζήτηση και

τον εντοπισμό ενός μυητικού χαρακτήρα σε πολλές από τις λατρείες προς τιμήν της

 Κατά την Κλασική περίοδο συνεχίζεται η λατρεία στο ιερό και πραγματοποιούνται δύο ανακατασκευές στο ναό της Αρτέμιδος. Στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. φιλοτεχνείται το χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς από τους Ναυπάκτιους καλλιτέχνες Μέναιχμο και Σοίδα. 

Ο Απόλλων κιθαρωδός με την Αρτέμιδα. -5ος αι.

Κοντά στους ναούς έχει ανασκαφεί ακόμα, μία στοά, βάθρα και εξέδρες, καθώς και τμήματα της ιεράς οδού. Τα ελληνιστικά χρόνια αποτελούν περίοδο άνθησης για την πόλη. Το τείχος της κατασκευάζεται κατά το μεγαλύτερο μέρος αυτήν την εποχή. Ένα ακόμα, σημαντικό μνημείο του χώρου είναι το Ηρώο της Καλυδώνας, το οποίο αποκαλύφθηκε σε ένα από τα νεκροταφεία, έξω από τη νοτιοδυτική πύλη της πόλης. 

Στα νότια της πλαγιάς του ιερού βρίσκεται το θέατρο της πόλης, το οποίο αρχικά είχε θεωρηθεί βουλευτήριο. Ο μεγάλος ναός της θεάς είχε δύο φάσεις κατασκευής. Κύρια ήταν η αρχαιότερη, σύγχρονη με το μεγάλο τρίπλευρο εντυπωσιακό ανάλημμα, με μήκος στη ΒΔ πλευρά του 28,5μ. και ύψος 8,80μ., επάνω στο οποίο εδράζονταν το οικοδόμημα. 

Η Βριτόμαρτη ήταν αρχικά αυτόνομη κρητική θεότητα, η οποία αργότερα ταυτίστηκε με την Άρτεμη. Συνδεόταν επίσης με την κρητική Δίκτυννα, καθώς και με την Ἀφαία

στην Αίγινα, οι οποίες, πιθανότατα ξεχωριστές θεότητες αρχικά, στη συνέχεια

αφομοιώθηκαν από την Άρτεμη, ώστε τέλος να θεωρούνται και οι δυο υποστάσεις

της θεάς. Οι μύθοι που συνδέουν τις τρεις αυτές κρητικές θεότητες μεταξύ τους, και

ακολούθως οι απόπειρες ετυμολόγησης των ονομάτων τους κι επομένως ερμηνείας

της ιστορίας τους, δείχνουν ολοκάθαρα τη διαδικασία της ένταξής τους, ως ηρωίδων

πλέον, στο μυθολογικό κύκλο της Άρτεμης, ή ακόμη και της αφομοίωσή τους από τη

Ολύμπια θεά..

Το ανάλημμα ήταν από τα σπουδαιότερα έργα και σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα M. Clemensen θα στοίχισε περισσότερο από τον ίδιο το ναό. Ο πρώτος ναός της Αρτέμιδος, με πρόδομο, οπισθόδομο και πτερό είχε την ανωδομή από ξύλο. Οι κίονες και ο θριγκός ήταν ξύλινοι με γραπτές μετόπες και με την παρουσία Σφιγγών στα ακρωτήρια. Έως και τον 5ο αιώνα π.Χ. το πτερό του ναού παρέμενε ξύλινο.Ο μεγάλος ναός αντικαταστάθηκε πλήρως από ένα νέο διπλάσιου μήκους κτήριο, εν μέρει ξύλινο. Η τελική φάση των κτηρίων που διατηρείται σήμερα, χρονολογείται γύρω στο 400 π.Χ., όταν ο μεγάλος ναός, διαστάσεων 32,26μ. x 14,90μ., έγινε πώρινος με μαρμάρινα κεραμίδια. Πρόκειται για δωρικό, περίπτερο εξάστυλο ναό με δεκατρείς κίονες στις μακρές πλευρές, με πρόναο, σηκό και οπισθόδομο. 

Άρτεμις Σελήνη -Oι Oρφικοί τη θεωρούσαν θεά της Σελήνης

 Η Άρτεμη ταυτίστηκε με τη Σελήνη πιθανότατα από τα κλασικά χρόνια23. Η Σελήνη, ως

γνωστόν, είναι συνδεδεμένη ανέκαθεν με τον γυναικολογικό κύκλο και την έμμηνο

ρύση, επομένως με τη μητρότητα και τη γονιμότητα στις γυναίκες. Είναι προφανής

λοιπόν η σχέση της Σελήνης με την Άρτεμη, καθώς και η ίδια, όπως θα φανεί

παρακάτω, είναι κουροτρόφος θεά, άρα έχει άμεση σχέση με τα νεαρά κορίτσια και

τον γυναικείο βιολογικό κύκλο. Επίσης η Άρτεμη ήδη πριν από τα κλασικά χρόνια

συνδέθηκε με τη χθόνια Εκάτη, η οποία, για κάποιους μελετητές αποτελεί την

προϊστορική πρόδρομο της Άρτεμης. Λόγου χάρη ο Ησίοδος (Κατ. Γυν. αποσπ. 23a

17-26, πρβλ. και Παυσ. 1.43.1.5-6) συσχέτισε τις δυο θεές αναφέροντας πως η

Ιφιγένεια, αφού σώθηκε από τη θυσία, αποκαλείται στο εξής Άρτεμη Εἰνοδία. Η

επωνυμία αυτή είναι χαρακτηριστική και της Εκάτης (Ορφικά, Ύμν. 1.1, Σοφ. αποσπ.

535.2). Η Εκάτη ήταν η θεά των τρίστρατων και των ψυχών του Κάτω κόσμουάλλωστε συνδέεται με την Περσεφόνη-, της μαγείας και των βοτάνων. Θεά αυστηρή

και δυσεξιλέωτη, είχε αρκετά κοινά στοιχεία με την Άρτεμη καθώς ήταν και αυτή

θεότητα της γονιμότητας, της γέννησης και του θανάτου, σχετιζόταν δηλαδή

ιδιαίτερα, όπως και η Άρτεμη αλλά και η Σελήνη, με τις γυναίκες, λατρευόταν και

αυτή ως κουροτρόφος (Ησιοδ. Θεογ. στ. 452), και είχε ως σύμβολο, όπως και η

Άρτεμη, τον πυρσό. Έχουν βρεθεί αγάλματα με τρεις όψεις, οι οποίες αναπαριστούν

την τριπλή υπόσταση της Άρτεμης ως σεληνιακής θεάς: η μορφή της Άρτεμης στη γη,

της Σελήνης στον ουρανό, και τέλος της Εκάτης στο βασίλειο του Άδη. 

Στο εσωτερικό του φυλάσσονταν το χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς, έργο των Ναυπάκτιων καλλιτεχνών Μέναιχμου και Σοίδα, χρονολογούμενο περί το 460 π.Χ. Ο Παυσανίας μας παρέχει πληροφορίες, τόσο για το άγαλμα, όσο και για τη λατρεία της θεάς που περιελάμβανε ολόκαυστες θυσίες. Το άγαλμα και η λατρεία μεταφέρθηκαν στην Πάτρα μετά τη ναυμαχία του Ακτίου το 31 π.Χ. ]

Αρτέμιδα Σελήνη τοξοβόλος -ΜΟΥΣΕΙΑ ΤΟΥ ΒΑΤΙΚΑΝΟΥ 

► Η Κυνηγέτις Άρτεμις κρατούσε τόξο και βέλη, έτρεχε στα βουνά και στα δάση και είχε τα επίθετα αγνή, αγραία, αγροτέρα, ελαφία, ελαφηβόλος, ιοχέαιρα (τοξεύτρια), ποδάγρα, τοξία, τοξόδαμφος, τοξόκλυτος, τοξότις, χρυσηλάκατος (χρυσότοξη). Παριστανόταν να συνοδεύεται από Νύμφες και να τοξεύει αγρίμια. Αγαπημένα της ζώα ήταν η άρκτος, το ελάφι και η αίγα.

Τιμωρός

► Τιμωρούσε όσους παραβίαζαν τους νόμους που είχε θεσπίσει ή όσους επιχειρούσαν να προσβάλλουν κάποια από τη συνοδεία της. Για αυτό τιμώρησε τον Ωρίωνα που είχε βιάσει την Ώπη, μία από τις Υπερβόρειες παρθένες και τον Τιτυό που είχε επιχειρήσει να βιάσει τη μητέρα της.

Επίσης τιμωρούσε τις κοπέλες που ενώ της ήταν αφιερωμένες δε διατηρούσαν την αγνότητά τους. Όταν η ιέρειά της, Καλλιστώ, δεν τήρησε τον όρκο της αγνότητας που είχε δώσει κι ενώθηκε με το Δία, έχοντας πάρει μορφή άρκτου, η Άρτεμις τη μεταμόρφωσε στον αστερισμό της Μεγάλης Άρκτου.

Η θεά τιμωρούσε κι όποιον εκδήλωνε ερωτική επιθυμία για την ίδια. Μεταμόρφωσε τον Ακταίωνα σε ελάφι, επειδή την είχε δει γυμνή και άφησε να τον κατασπαράξουν τα σκυλιά του.

Ο Ακταίωνας καθώς βρίσκει μαρτυρικό θάνατο.Αριστερά η Άρτεμη με το άρμα της το οποίο σέρνουν ελάφια και δεξιά ένας νεαρός ανακοινώνει στους γονείς του  τον Αρισταίο και την Αυτονόη, το θάνατο του Ζωγραφική από Ελικωτό κρατήρα - 470-460 π.Χ. Μ Λούβρου 

Τους δίδυμους Αλωάδες γίγαντες, Ώτο και Εφιάλτη, τους έβαλε να αλληλοσκοτωθούν με τα κοντάρια τους, όταν εκείνη μεταμορφωμένη σε ελάφι πέρασε με μεγάλη ταχύτητα ανάμεσά τους.

Επίσης τιμωρούσε κι όσους εκδήλωναν ασέβεια. Έτσι όταν ο Οινέας δεν είχε θυσιάσει προς τιμή της όταν πρόσφερε τις απαρχές από τη συγκομιδή του σε όλες τις θεότητες έστειλε εναντίον της χώρας του τον Καλυδώνιο Κάπρο που προξένησε μεγάλες καταστροφές.

Προστάτης των βρεφών και της μητρότητας

Η Άρτεμις προστάτευε τη μητρότητα και εξασφάλιζε στις γυναίκες αίσιο τοκετό. Σύμφωνα με το μύθο, η Λητώ, έγκυος από το Δία, καταδιωκόταν από την Ήρα και κανένας τόπος δεν τη δεχόταν για να γεννήσει.

Η Ειλειθυία ιστάμενη όπισθεν του Διός 

 Ως θεά της γονιμότητας και της γέννησης, η Άρτεμη ταυτίστηκε και με μία ακόμη

θεότητα του τοκετού, την Εἰλείθυια. Άλλωστε σύμφωνα με μία εκδοχή του μύθου

(Απολλοδ. Βιβλιοθ. 1.21.5-6), η Άρτεμη, μόλις γεννήθηκε, αμέσως βοήθησε τη Λητώ

να γεννήσει και τον Απόλλωνα. Η Εἰλείθυια είναι η θεά που παραστέκεται στις

γυναίκες κατά τις ωδίνες της γέννας, διευκολύνοντάς την ή επιβραδύνοντάς την.

Πιθανόν να προέρχεται από μια αρχέγονη Μινωική θεά του τοκετού, που στην

ελληνική θρησκεία συνδέθηκε με την Άρτεμη, η οποία αποκαλείται και Λοχία. Η

λατρεία της Ειλείθυιας μαρτυρείται σε πολλά μέρη της Ελλάδας χαρακτηρίζεται από

αυστηρότητα. Το ίδιο σκληρή με τις γυναίκες, ειδικά κατά τον τοκετό, ήταν και η

Άρτεμη, την οποία ο Όμηρος αποκαλεί λέοντα γυναιξὶ (Φ 483). Έτσι, τόσο η Άρτεμη

όσο και η Ειλείθυια, είτε ως αυτόνομη θεά είτε ως υπόσταση της Άρτεμης, ήταν

δυσεξιλέωτες και προκαλούσαν το δέος, κάτι φυσικό δεδομένης της μεγάλης

θνησιμότητας των μητέρων ή των βρεφών στη γέννα, καθώς και των μικρών παιδιών

την εποχή εκείνη. 

Τότε εμφανίστηκε το νησί Δήλος και η Λητώ, στους πρόποδες του όρους Κύνθου, κάτω από μία φοινικιά γέννησε πρώτα την Άρτεμη. Στη συνέχεια, επειδή η  Ήρα κρατούσε περιορισμένη την Eιλείθυια, θεά του τοκετού, η Άρτεμις παραστάθηκε σαν μαία στη γέννηση του δίδυμου αδελφού της Aπόλλωνα.

Σκάλισμα της θεάς Αρτέμιδος σε πολύτιμο λίθο -2ος αιώνας π.Χ.

Για το λόγο αυτό θεωρούσαν την Άρτεμη θεά των τοκετών. Την ιδιότητά της αυτή τη μαρτυρούν επίσης τα επίθετα λεχώ, λοχεία, σωοδίνα.
Ήταν παρούσα στη γέννηση της Αφροδίτης, της Αθηνάς και του Ασκληπιού. Στη Σπάρτη κατά τη διάρκεια της γιορτής των Τιθηνίδιων, οι πιστοί έφερναν στο ιερό της θεάς τα βρέφη τους για να τα ευλογήσει.Tην θεωρούσαν προστάτη της νεότητας και ιδιαίτερα των κοριτσιών, μέχρι την ημέρα του γάμου τους, γιατί ήταν και η ίδια παρθένος.

Λατρεία

Στα βουνά της Αρκαδίας συνδέθηκε με τη Δήμητρα που έψαχνε την κόρη της και τη συνόδευσε στην αναζήτησή της. Aπό τότε θεσπίστηκαν κοινές γιορτές στην Πελοπόννησο προς τιμή της Δήμητρας Kόρης και της Άρτεμης. Η Άρτεμις εμφανίζεται και ως προστάτρια της δημόσιας ζωής. Στην Ολυμπία λατρευόταν ως Αγοραία, στην Αθήνα ως Βουλαία και στη Μίλητο ως Βουληφόρος.

Ως Αγροτέρα λατρευόταν σε πολλές περιοχές. Κάθε χρόνο στην Αθήνα ο Πολέμαρχος, θυσίαζε στην Άρτεμη Αγροτέρα. Οι Αθηναίοι είχαν τάξει να θυσιάζουν στην Άρτεμη Αγροτέρα και στον Ενυάλιο τόσες αίγες όσοι θα ήταν και οι Πέρσες που θα σκοτώνονταν στο Μαραθώνα.

Ο αρχαιολογικός χώρος του ναού της Αγροτέρας Αρτέμιδος πλάι στον Ιλισό σε ανασκαφές το 2014

Επειδή ο αριθμός των θυμάτων ήταν  μεγάλος, για να λύσουν το τάμα οι Αθηναίοι ίδρυσαν στη θεά ιερό, στις Άγρες, κοντά στον ποταμό Ιλισσό.

Στην Αμφίπολη λατρευόταν ως Ταυροπόλος (στη θεά είχε θυσιάσει και ο Αλέξανδρος, όταν είχε περάσει από εκεί).Σύμφωνα με το μύθο της θυσίας της Ιφιγένειας η Άρτεμης έσωσε την Ιφιγένεια και τη μετέφερε στη Θράκη, στην Ταυρίδα.

Νόμοσμα Αμφιπόλεως - Άρτεμις Ταυροπόλος καθιστή  στον ταύρο,

με την ημισέληνο ,να επιδεικνύεται  δυο φορές,

 στην κορυφή της κεφαλής  και αριστερά της .

Από εκεί η Ιφιγένεια και ο Ορέστης μετέφεραν το λατρευτικό άγαλμα της θεάς στις Αλές Αραφηνίδες (Ραφήνα),όπου κατά τη διάρκεια της εορτής της Ταυροπόλου Αρτέμιδος γινόταν μια αιματηρή αμυχή στο λαιμό ενός ανθρώπου.

Η προτομή της Άρτεμης και του Απόλλωνα, Ρώμη,(δεύτερος αιώνας μ.Χ)

Η θεά είχε ακόμη τα προσωνύμια Ακρία, Αλφειαία, Ελεία, Ηγεμόνη, Θερμία, Ιμβρασία, Κορυφαία, Λευκοφρυηνή, Λιμναία, Λιμνάτιδα, Λουσία, Ορτυγία, Ποταμία, Χησία, που σχετίζονται με τις περιοχές στις οποίες λατρευόταν (σε κορυφές, λίμνες, πηγές, ποτάμια).

Νόμισμα Συρακουσών, Ορτυγία, επί του βασιλέως Πύρρου 292 272 π.Χ.

Στην Μίλητο είχα πάρει την προσωνυμία Χιτώνη από την ενδυμασία της. Tην ονόμαζαν επίσης Λυκεία, Δελφινία, Πυθία, Δαφνία, ως αδελφή του Aπόλλωνα.

Άρτεμις - Μάρμαρο, έργο τέχνης της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής εποχής, 1ος-2ος αιώνας μ.Χ. Αντίγραφο ενός ελληνικού πρωτότυπου, ίσως της χάλκινης ομάδας που ανέφερε ο Παυσανίας (Ι, 25, 2), που την αντιπροσώπευε σε μια γιγαντομαχία .

Στη θρησκευτική ζωή της Σπάρτης κατείχε τη δεύτερη θέση μετά τον Απόλλωνα. Στο Λιμναίο ή Λίμνες υπήρχε το ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος ή Λυγοδέσμας με ξόανό της που είχαν φέρει ο Ορέστης και η Ιφιγένεια από την Ταυρίδα, με τρομερές ιδιότητες. Στο βωμό της θεάς γινόταν η διαμαστίγωσις.

Κύλικα από το ιερότης Αρτέμιδος Ορθίας στην Σπάρτη με τον τρόπο του «Ζωγράφου της Νάυκρατης »

Στις Καρυές λατρευόταν ως Καρυάτις και η θεά ταυτιζόταν με τη Νύμφη Καρύα. Η Καρύα ήταν κόρη του Δίωνα και της Ιφιτέας και συνδεόταν με τον Απόλλωνα. Όταν εκείνη έσμιξε με το Διόνυσο, επειδή οι αδελφές της τη ζήλευαν, ο θεός τη μεταμόρφωσε σε καρυδιά και τις αδελφές της σε βράχους.

Η θεά Αρτέμιδα και η μητέρα της Λητώ- Ο ναός στο βάθος έχει θεωρηθεί ως ο ναός του Απόλλωνα στους Δελφούς, ή ο Ναός του Απόλλωνα στο Παλατίνο λόφο (που χτίστηκε από τον Αύγουστο) ή ο Ναός του Δία Ολύμπιου στην Αθήνα κατά την εποχή του Αδριανού (με το Ιερό του Απόλλωνα Πυθίου που φαίνεται πίσω από το τοίχωμα του περιβόλου).

Κατά τη διάρκεια των τελετών της Καρυάτιδος Άρτεμιδος νεαρές παρθένες της Σπάρτης, οι Καρυάτιδες, χόρευαν προς τιμή της θεάς ένα χορό, τον καλαθίσκον, χορό που είχε πάρει το όνομά του από τον κάλαθον που έφεραν στην κεφαλή τους.

Η Άρτεμη συνδέθηκε με τη θεά Diana του ρωμαϊκού Πάνθεου Υπάρχει ο βέβαιος ισχυρισμός πως η Diana είχε προέλευση ελληνική καθώς η λατρεία της Άρτεμης μεταφέρθηκε μέσω των Φωκαέων από την Έφεσο πρώτα στη Μασσαλία και κατόπιν στη Ρώμη, όπου ως Diana πλέον είχε το ιερό της στον Αβεντίνο λόφο. Εκεί μάλιστα υπήρχε ένα άγαλμα κατασκευασμένο κατά το πρότυπο του αγάλματος της θεάς στην Έφεσο. Κατά άλλους η Diana προϋπήρχε στην Ιταλία ως αγροτική θεότητα, της οποίας τα χαρακτηριστικά επικαλύφθηκαν από αυτά της Άρτεμης κατά την ταύτισή της με τη θεά. Σύμφωνα με το μύθο η Diana, η οποία στην Αρικία είχε την επωνυμία Nemorensis, πήρε μαζί της ως ακόλουθο τον Ιππόλυτο, τον οποίο επανέφερε στη ζωή ο Ασκληπιός, τον έκανε ιερέα της στο ιερό της με το όνομα Virbius και εκεί μαζί του λατρευόταν ως θεά της γονιμότητας και της ευτοκίας. Αυτές οι ιδιότητες προσιδιάζουν βέβαια και στην Άρτεμη. Γενικά λοιπόν φαίνεται πως η Diana έχει κοινά χαρακτηριστικά με την ολύμπια θεά· εκτός από προστάτιδα των γυναικών στην κύηση και στον τοκετό είναι μια θεότητα της φύσης, η οποία προστατεύει το ζωικό και το φυτικό βασίλειο, ασχολείταιμε το κυνήγι και προστατεύει τους κυνηγούς, και τέλος σχετίζεται κι αυτή με την Εκάτη και τη Σελήνη.

Οι Καρυάτιδες θεωρούνταν το καλλιτεχνικό πρότυπο, των Καρυάτιδων του Ερεχθείου στην Ακρόπολη των Αθηνών. Η Άρτεμις ως Καρυάτις λατρευόταν από τους αγροτικούς και ποιμενικούς πληθυσμούς της Λακωνίας, με οργιαστικούς χορούς, άσεμνα τραγούδια, τα αστραβικά (αστράβη είναι το σαμάρι του ζώου πάνω στο οποίο μεταφέρονταν οι πιστοί που τραγουδούσαν τα αστραβικά.

Θυσία προς τιμήν της θεάς Αρτέμιδος 

Οι Δωριείς της Λακωνίας και της Κάτω Ιταλίας την τιμούσαν ως Κορυθαλία με οργιαστικούς χορούς γυναικών, που είχαν τα πρόσωπα σκεπασμένα με προσωπεία από ξύλο.

Στη Λέσβο ονομαζόταν Αρχίχορος, ενώ Κορδάκα την ονόμαζαν στην Πίσα, όπου άνδρες με γυναικείες κινήσεις χόρευαν τον κόρδακα.Ο χορός της Αρτέμιδος έδωσε πολλές φορές την ευκαιρία για αρπαγές κοριτσιών. Σε έναν τέτοιο χορό οι Διόσκουροι απήγαγαν τις Λευκιππίδες κι ο Θησέας την Ωραία Ελένη.Η σχέση της με τη μουσική δηλώνεται με το επίθετο Υμνία.

Αριστερά η μεγάλη Άρτεμις και δεξιά η μικρή Αρτέμιδα -Από τα ευρήματα των χαλκών του Πειραιώς 4ος αιώνας π.Χ. ΑΡΧ ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΕΙΡΑΙΑ

Στην Αττική λατρευόταν ως Άρτεμις Μουνυχία και θεωρούσαν πως βοήθησε τους Αθηναίους στη ναυμαχία της Σαλαμίνας και της είχε αφιερωθεί ο μήνας Μουνυχιών.

Η θεά σε άρμα 

Τα προσωνύμια Νικηφόρος και Εύκλεια φανερώνουν τον πολεμικό χαρακτήρα της θεάς. Στην Ερέτρια γινόταν προς τιμή της παρέλαση τριών χιλιάδων οπλιτών με ξίφη, εξακοσίων ιππέων και δεκάξι αρμάτων.

Ως Βραυρωνία λατρευόταν στη Βραυρώνα και στο ιερό της στην Ακρόπολη των Αθηνών. Στις τελετές που γίνονταν προς τιμή της έπαιρναν μέρος μικρά κορίτσια, οι άρκτοι. Στη θεά, στη Βραυρώνα, αφιερώνονταν τα ενδύματα των γυναικών που πέθαιναν στον τοκετό.

•  ΔΕΙΤΕ   Η αρκτεία 

Στενή σχέση είχε και με τις θηλυκές θεότητες της Ανατολής, την Αστάρτη, την Ίσιδα, την Αναΐτιδα, αφού στοιχεία τους επιβίωσαν στην ελληνική λατρεία της θεάς.

Στην Έφεσο θεωρούσαν την Άρτεμη θεά μήτηρ, θεά τροφό, θεά της γονιμότητας, γι' αυτό το άγαλμά της είχε πολλούς μαστούς. Εικονιζόταν ντυμένη με περίπλοκο ένδυμα. Tη λάτρευαν στο ναό, τον οποίο πυρπόλησε ο Hρόστρατος, τη νύχτα της γέννησης του Mεγάλου Aλεξάνδρου.

ΑΡΤΈΜΙΔΑ ΕΦΕΣΙΑ -ΑΡΧ ΜΟΥΣΕΊΟ ΝΆΠΟΛΗ

 Ιδιαίτερα διαδεδομένη είναι η λατρεία της Άρτεμης στην

Έφεσο, όπου η θεά ταυτίζεται με μια αρχέγονη θεότητα

της ευφορίας και της γονιμότητας. Η Άρτεμη, ως γνωστό,

είναι θεά της φύσης, προστάτιδα των νεαρών ζώων και των

ανθρώπων και, παρά τα πολλά διαφορετικά της ονόματα,

δείχνει να προέρχεται από μία κοινή θηλυκή θεότητα, η

οποία κυριαρχούσε σε ολόκληρη τη Μ. Ασία, αλλά και τη

Συρία, τη Φοινίκη και την Παλαιστίνη, μια οικουμενική

δηλαδή Μητέρα Θεά, τη μητέρα των πάντων. Παρότι η

Άρτεμη ήταν παρθένος στον ελλαδικό χώρο, η ιδιότητα της

μητρότητας και της γονιμότητας αντικατοπτρίζεται έντονα

στο λατρευτικό άγαλμα της Άρτεμης Ἐφεσίας (Παυσ.

2.2.6.5-7), στο οποίο η ατρακτόσχημη απεικόνιση της θεάς

με έναν δακτύλιο πιθανότατα από πολλαπλά στήθη γύρω

της , τονίζει με ιδιαίτερη έμφαση το στοιχείο της

ανεξάντλητης γονιμότητας και της ευφορίας. Η λατρεία

λοιπόν της Άρτεμης Ἐφεσίας ως θεάς της γονιμότητας και

της ευφορίας στο περίφημο ιερό της, το Αρτεμίσιο,

ανάγεται στην εποχή της Ιωνικής μετανάστευσης, έχει

μυστηριακό, μη ελληνικό χαρακτήρα, και ήταν μια από τις 

σημαντικότερες λατρείες στην αρχαιότητα. 

Πλήθος ιερέων, οι Μεγάβυζοι ή Μεγαλόβυζοι, φρόντιζαν τη λατρεία της σαν θεά των φυσικών δημιουργικών δυνάμεων. Ο Αρτεμίσιος μήνας ήταν αφιερωμένος στις γιορτές της θεάς κατά τη διάρκεια του οποίου τελούνταν θυσίες, αγώνες και συμπόσια.

 H μορφή αυτή της Aσιατικής Άρτεμης παρατηρείται ακόμη στη Mαγνησία Mαιάνδρου (Άρτεμις Λευκοφρυνή), στην Παμφυλία (Περγαία Άρτεμις) και στην περιοχή των Σάρδεων (Άρτεμις η Kαλοηνή).

Κεφαλη χρυσελαφάντινου αγάλματος που πιθανά παριστά την Άρτεμη.Έργο Ιωνικού μάλλον Σαμιακού εργαστηρίου του 6ου αιώνα π.Χ.-ΑΡΧ ΜΟΥΣΕΙΟ ΔΕΛΦΩΝ 

Στην Aσία επίσης λατρευόταν και η Άρτεμις της Περσίας, με το όνομα Aναίτις, με την ιδιότητα της θεάς του Oυρανού και της υγρασίας που προέρχεται από αυτόν, συμβολίζοντας τη δύναμη που γονιμοποιεί τη γη.

• H Περσική Άρτεμις, εικονιζόταν ως αγνή και παρθένος, όπως η ελληνική.
• H Άρτεμις θεωρήθηκε ως χθόνια θεότητα, με το όνομα Eκάτη, και δεχόταν νεκρικές θυσίες.
• Yπήρχε και η Θρακική Άρτεμις, H Bενδίς, που ο Hρόδοτος την ταύτιζε με την ελληνική. Eνώ η Φεραία Άρτεμις, θεότητα καθαρά χθόνια, ταυτιζόταν με την Περσεφόνη.

Προς τιμή της γίνονταν τα Aρτεμίσια. H γιορτή τελούνταν σε όλη την Eλλάδα και τις μικρασιατικές ακτές. H πιο περίφημη γιορτή γινόταν στην Έφεσο.

Στη διάρκειά της γίνονταν αγώνες και περιφερόταν με πομπή το άγαλμα της θεάς ντυμένο με δέρμα άγριου ζώου. Tην πομπή έκλεινε όμιλος κοριτσιών, μεταμφιεσμένων σε νύμφες που χόρευαν.

Στην Ιλιάδα ο Όμηρος αποκαλεί την Άρτεμη Πότνια Θηρῶν, προσωνυμία η οποία

αποκαλύπτει τη στενή σχέση της θεάς με την γνωστή Πότνια Θηρῶν, τη θεά της

άγριας φύσης, της βλάστησης και γενικά του ζωικού και φυτικού βασιλείου. Άλλωστε

η Άρτεμη είχε άμεση σχέση με τη φύση και τα ζώα, γεγονός που φαίνεται και από

λατρευτικά της επίθετα, όπως Ἀγροτέρα, Ἐλαφηβόλος και Ἐλαφία. Η Άρτεμη

συνδέθηκε πιθανότατα από πολύ νωρίς με την Πότνια Θηρῶν

Στην Εύβοια γιόρταζαν προς τιμή της τα Αμαρύνθια και στην Αττική τα Αμαρύσια.

Oι ναοί που αφορούσαν τη χθόνια λατρεία της είχαν ιδιαίτερη αρχιτεκτονική. Στους ναούς αυτούς υπήρχε και άδυτο όπου φύλασσαν με ιδιαίτερη μυστικότητα τα ιερά σύμβολα και το άγαλμα της θεάς.

Πλάι στον Ερασινό ποταμό το ιερό της Αρτέμιδος Βαυρωνίας 

Ανασκαφές στην ευρύτερη περιοχή της Βραυρώνας έφεραν στο φως ένα αρχαίο

ιερό δωρικού ρυθμού προς τιμήν της Άρτεμης Βραυρωνίας. Η χρονολόγηση των

ευρημάτων ανάγεται στα κλασικά χρόνια, την εποχή επανακατασκευής του ναού

λόγω της καταστροφής του από πλημμύρα. Η τοποθεσία του ιερού είχε όλα τα

χαρακτηριστικά που προσιδιάζουν στη φύση της θεάς Άρτεμης· ήταν κατάφυτη,

περιβαλλόταν από λόφους και δάση, και είχε έντονη υγρασία καθώς κοντά της έρρεε

ο ποταμός Ερασινός. Την εικόνα αυτή περιγράφουν και οι στίχοι του Ευριπίδη (Ι. Α.

1543-1544) ἐπεὶ γὰρ ἱκόμεσθα τῆς ∆ιὸς κόρης/ Ἀρτέμιδος ἄλσος λείμακάς τ ᾽’

ἀνθεσφόρους. Η λατρεία της Άρτεμης στο ιερό της Βραυρώνας χρονολογείται από

τη γεωμετρική εποχή, ενώ παρουσιάζει ιδιαίτερη άνθηση κατά το τέλος του 6ου και

στο πρώτο μισό του 5ου αι. π.Χ.

 Πρόκειται για τη γιορτή Βραυρώνια, στην οποίασυμμετείχαν οι κοπέλες της Αθήνας και μυούνταν έτσι στη θρησκευτική ζωή της πόλης. 

Μια φορά κάθε τέσσερα χρόνια τα κορίτσια εγκατέλειπαν για ένα

συγκεκριμένο χρονικό διάστημα τη ζωή στην οικογένεια και αναχωρούσαν για το

ιερό της Άρτεμης. Εκεί διέμεναν πιθανότατα σε ένα κτίσμα, το οποίο ονομαζόταν Παρθενών, ή σε ξενώνες προορισμένους γι’ αυτό τον σκοπό και, όπως θα δούμε

στην πορεία, ετίθεντο στη διάθεση της θεάς και τελούσαν θυσίες. Επιπλέον, στο

πλαίσιο μιας τελετής που ονομαζόταν ἀρκτεία, φορούσαν κροκωτούς και μιμούνταν

την αρκούδα, γι’ αυτό και αποκαλούνταν ἄρκτοι.

Άρτεμις Βαυρωνία 

 Η ἀρκτεία έχει συσχετιστεί με μία ακόμη αρκαδική τελετή, τα Λύκαια, προς τιμήν

του Δία Λυκαίου. Σύμφωνα με τον μύθο, ο Λυκάονας, παππούς του Αρκάδα, κάποτε

θυσίασε στο Λύκαιο Δία τον εγγονό του, τη στιγμή όμως της θυσίας ο Δίας

μεταμόρφωσε το παιδί σε λύκο. Από τότε επικράτησε το έθιμο οι νέοι άνδρες να

μιμούνται τον λύκο, στο πλαίσιο μιας τελετής μύησης στην ενηλικίωση, των

Λυκαίων (Παυσ. 8.2.3, βλέπε και Grimal 1980: 108-109). Φαίνεται έντονα η

ομοιότητα ανάμεσα στις δύο τελετές ως προς τον αιτιολογικό μύθο καθώς και τα

λατρευτικά δρώμενα. Η ομοιότητα αυτή οδήγησε τους μελετητές να συσχετίσουν τις

λατρείες μεταξύ τους, καθώς τόσο η λατρεία όσο και ο αιτιολογικός της μύθος

περιλαμβάνουν την ταύτιση μιας ομάδας ανθρώπων του ίδιου φύλου με ένα άγριο

ζώο, κι επιπλέον τα Λύκαια σχετίζονται με υποκατάσταση ανθρωποθυσίας, όπως και

75

ο μύθος της Άρτεμης Μουνυχίας. Επίσης είναι ευρέως αποδεκτή η άποψη πως τα

Λύκαια αποτελούν τελετή μετάβασης των ανδρών στην ενηλικίωση, γεγονός που

ενισχύει την υπόθεση πως παρόμοια και η ἀρκτεία έχει μυητικό περιεχόμενο.

Κάποιοι βέβαια (Faraone 2003: 46) αρνούνται το ενδεχόμενο της αλληλεπίδρασης

δύο λατρειών τόσο απομακρυσμένων μεταξύ τους γεωγραφικά, και θεωρούν

παρακινδυνευμένη την ανασύνθεση της ἀρκτείας, η οποία αφορά τα κορίτσια, με

βάση μια διαβατήρια τελετή ανδρών, δεδομένης μάλιστα της έλλειψης

ικανοποιητικών γνώσεων για τις λατρείες αυτές. Ωστόσο, με βάση τα γνωστά

στοιχεία, φαίνεται πως οι ομοιότητες που παρουσιάζουν οι δύο λατρείες μεταξύ τους

ως προς τη δομή και τον μύθο, είναι πολύ μεγάλες ώστε να αποκλειστεί αβασάνιστα

μια ενδεχόμενη αλληλεπίδραση, ή τουλάχιστον ένα παρόμοιο μυητικό περιεχόμενο

μεταξύ τους (Lloyd-Jones 1983: 98, Lonsdale 1993: 173). 

 Σε γενικές γραμμές υπάρχει ομοφωνία ανάμεσα στους μελετητές πως πρόκειται για

μια τελετή μετάβασης των νεαρών κοριτσιών από την εφηβεία στην ενήλικη ζωή, από

την παρθενικότητα στον έγγαμο βίο. Συγκεκριμένα, στην απομόνωση αυτή των

κοριτσιών στο ιερό της θεάς πολλοί μελετητές διακρίνουν το δεύτερο στάδιο των

μυητικών τελετών, την περιθωριοποίηση, και στην ολοκλήρωση της ἀρκτείας στη

Βραυρώνα την επανένταξή τους στη κοινωνία των ενηλίκων. Βέβαια έχουν

διατυπωθεί επιφυλάξεις ως προς τις μυητικές τελετές γενικά, αλλά και τη λατρεία της

Άρτεμης στη Βραυρώνα ειδικότερα, καθώς έχει θεωρηθεί ότι πρόκειται

περισσότερο για υπηρεσία προς την πολιτεία (civic service), παρά για τελετές

ενηλικίωσης. Ωστόσο, όσον αφορά συγκεκριμένα την ἀρκτεία, θα δούμε στη

συνέχεια πως η ίδια η φύση της τελετής, η οποία προετοίμαζε τη γυναίκα για την

ενηλικίωση και μέσω του γάμου για τη μητρότητα, δείχνει πως για τη γυναίκα η

ἀρκτεία αποτελούσε κάτι περισσότερο και προσωπικότερο από απλώς και μόνο ένα

καθήκον στην πολιτεία. Ο Graf, κατά την αναζήτηση ενός όρου για τις τελετές των

νέων, επέλεξε τον όρο rituals of coming of age. Ο όρος αυτός αν και είναι

περιγραφικός, έχει ωστόσο το μειονέκτημα ότι είναι παθητικός. Τελετουργίες όπως η

ὲφηβεία εμπλέκουν το νεαρό άτομο σε πολλές δραστηριότητες θρησκευτικές και

αθλητικές, και έτσι το μεταμορφώνουν. Κατά την ἀρκτεία, όπως θα φανεί παρακάτω,

οι κοπέλες συμμετέχουν ενεργά στην τελετή και στην προετοιμασία τους για την

ενήλικη ζωή. 

Τέτοιοι ήταν ο ναός της Aυλιδίας Aρτέμιδος, στην παραλία της Xαλκίδας, ο οποίος διέθετε ιερή πηγή, (την αναφέρει ο Όμηρος), ο ναός της Tαυροπόλου Aρτέμιδος, που ανακαλύφθηκε το 1930, στην παραλία της Λούτσας και ο ναός της Bραυρώνας, που αποκαλύφθηκε το 1954, και είχε ιδρυθεί στα τέλη του 6ου αι. π.X.

Ο ναός της Ταυροπόλου Αρτέμιδος των Αλών Αραφηνιδών – Αρτέμιδα-Λούτσα- ΦΩΤ  /ligeas.blogspot.com/

Πέρα από το πλήθος των αγαλμάτων της θεάς υπήρχαν και ανεικονικές παραστάσεις της. Η Πατρώα Άρτεμις, στην αγορά της Σικυώνας, είχε μορφή πεσσού, ενώ ο Δίας δίπλα της τη μορφή πυραμίδας.

 Βωμός της θεάς Αρτέμιδος στο Κάπρι της Ιταλικής 1 αιώνας μ.Χ. 

 Ο γλύπτης Δαίδαλος είχε δημιουργήσει την Άρτεμη Μονογισηνή, που είχε μορφή πέτρας. Στην Ικαρία εικονιζόταν με απλό κομμάτι ξύλου.

Στην Άρτεμη ήταν αφιερωμένη η έκτη μέρα κάθε μήνα και ιδιαίτερα η νύκτα της εαρινής ισημερίας.

Ιδιότητες και χαρακτηριστικά

 Κατά τη διερεύνηση του χαρακτήρα μιας τόσο πολυσήμαντης και πολυεπίπεδης

θεότητας, είναι ιδιαίτερα χρήσιμη αρχικά η εξέταση του ονόματός της, καθώς στο

παρελθόν ήταν διαδεδομένη η αντίληψη ότι η φύση και ο χαρακτήρας ενός

προσώπου, το ‘σημαινόμενο’, καθρεφτίζεται στο όνομά του, το ‘σημαίνον’.

Επομένως οι διάφορες ετυμολογικές προσεγγίσεις του ονόματός της στην αρχαία

αλλά και στη σύγχρονη εποχή δε μπορεί παρά να είναι αποκαλυπτικές για τη φύση

της θεάς, όπως αυτή έγινε αντιληπτή τόσο από τους αρχαίους, όσο και από τους

σύγχρονους μελετητές. 

Στο όνομα λοιπόν Ἄρτεμις ή στη δωρική του μορφή Ἄρταμις έχει αναγνωριστεί η λέξη ἄρταμος δηλαδή ‘σφαγέας’, ετυμολογία που συνδέεται άμεσα με τη βίαιη φύση της θεάς και φυσικά τη στενή της σχέση με το θάνατο. 

Άλλοι πιστεύουν ότι προέρχεται από τη λέξη ἀρτεμής, το οποίο σημαίνει

‘ήρεμος, ήσυχος, ακίνητος’, ως εξής :…ἀπὸ τοῦ ἀρτεμῆ ποιεῖν· λέγεται γὰρ ἡ

θεὸς ἀναιρετικὴ τῶν γυναικῶν·… Ἤ ἀπὸ τοῦ ἀρτεμὴς παρωνύμως Ἄρτεμις,

τουτέστιν ἡ ὑγιὴς καὶ ἀνεπίληπτος διὰ τὴν παρθενίαν· παρθένος γὰρ ἡ θεὸς

καὶ φιλοσώφρων. ῍Ἤ ὅτι ἄρτια καὶ τέλεια καὶ ἀνελλιπῆ ἐποίησε τὰ κατὰ

κόσμον φανεῖσα. Δηλαδή το όνομα της Άρτεμης ετυμολογείται από το ἀρτεμής,

επειδή η ίδια η θεά είναι άρτια, υγιής, αλλά και παρθένος, ή επειδή μπορεί να

προσφέρει αλλά και να αφαιρέσει την υγεία, την αρτιμέλεια, ακόμη και τη ζωή από

τους ανθρώπους, ιδιαίτερα από τις γυναίκες. Εδώ φαίνονται οι δύο όψεις της

Άρτεμης, καθώς αποδίδονται θετικές ιδιότητες στη θεά, η οποία είναι σκληρή και

συχνά προκαλεί τον θάνατο. Η αντίφαση αυτή μπορεί να ερμηνευτεί αν θεωρήσουμε

πως η Άρτεμη ετυμολογείται από το ἄρταμος, δηλαδή σφαγέας, ως αυτή που

προσφέρει ζωή και υγεία κατ’ ευφημισμόν, ή με την επικράτηση της ετυμολογίας από

το ἀρτεμής και όχι το ἄρταμος.

 Κάποιοι άλλοι ισχυρίζονται πως το όνομα Ἄρτεμις ετυμολογείται από το ἀτρεμής,

με μετάθεση του -ρ- (τρ > ρτ) στο ἀρτεμής, κι εστιάζουν στη σημασία του ‘τρέμω’,

παρουσιάζοντας έτσι ένα ακόμη χαρακτηριστικό της θεάς, τον θυμό, την οργή,

δεδομένου ότι η Άρτεμη ήταν οξύθυμη, βίαιη κι εκδικητική. Άλλες ετυμολογικές απόπειρες θέλουν το όνομα να προέρχεται από τη λέξη ἀρτάω, δηλαδή ‘στερεώνω,

προσαρμόζω’, ή από το ἄρδω δηλαδή ‘ποτίζω’, άρα ‘τρέφω’, συνδέοντας έτσι την

ετυμολογία του ονόματος της Άρτεμης με την ιδιότητά της ως τροφού και

γονιμοποιού δύναμης. Μερικοί μελετητές ετυμολογούν το όνομά της από το ἄρτος,

δευτερεύουσα μορφή του τύπου ἄρκτος, δηλαδή ‘αρκούδα’. Είναι γνωστή η σχέση

της Άρτεμης με τα ζώα, και ιδιαίτερα με την αρκούδα, κάτι που επιβεβαιώνεται και

από τη σχέση της με την Καλλιστώ και την Αταλάντη, ο μύθος των οποίων συνδέεται

στενά με το ζώο, αλλά και από τη λατρεία της θεάς, όπως θα δούμε, στη Βραυρώνα

και τη Μουνυχία.

Το ιερό της πειραϊκής Αρτέμιδος Μουνιχίας βρέθηκε πάνω στη μικρή χερσόνησο που κλείνει από τα νότια το λιμάνι του Μικρολίμανου, στο σημείο που είναι χτισμένος ο Ναυτικός Όμιλος της Ελλάδος.

 Επιπλέον, ήδη από την αρχαιότητα επισημάνθηκε η σχέση του ονόματος της

Άρτεμης με τη λέξη ἀήρ και τέμνω, συνδέοντας έτσι τη θεά με τον αέρα άρα και με

τη σελήνη: Ἄρτεμις: Ἡ θεός, ἀερότεμίς τις οὖσα, ἡ τὸν ἀέρα τέμνουσα· ἡ

αὐτὴ γάρ ἐστι τῇ σελήνῃ. Κατά τη στωική αλληγορία η Άρτεμη ισοδυναμεί με τη

σελήνη και ο λόγος για τον οποίο η θεά εμφανίζεται στην Ιλιάδα (Φ 489 κ.ε.) να

μάχεται ενάντια στην Ήρα είναι γιατί το φεγγάρι διαγράφει τις τροχιές του

διασχίζοντας τον αέρα, τον οποίο συμβολίζει η Ήρα. Επιπλέον είναι γνωστή η

σχέση της θεάς με τον αέρα. Η Άρτεμη έστελνε ή συγκρατούσε τους ανέμους, κι

επομένως επηρέαζε όσους ταξίδευαν στη θάλασσα. Μάλιστα στην περίπτωση του

Αγαμέμνονα, η θεά, είτε στέλνοντας αντίθετους ανέμους είτε αναστέλλοντάς τους,

εμπόδισε για καιρό το ταξίδι του στόλου των Αχαιών ενάντια στην Τροία. Άλλωστε

και το όνομα της αντίστοιχης Diana στη Ρώμη έχει παρόμοια ετυμολογία από το dius,

το οποίο σημαίνει ‘θεϊκός’ αλλά και ‘ουρανός.’

Το στοιχείο της θυσίας είναι κεντρικό στο μύθο της Άρτεμης Μουνυχίας. Η

μεταμφίεση της γίδας σε κοπέλα και η θυσία της προϋποθέτει ανθρωποθυσίες σε

παλαιότερη εποχή, οι οποίες στα ιστορικά χρόνια αντικαταστάθηκαν από θυσίες

ζώων ή από συμβολική αιματοχυσία (Harrison 1963: 115, Henrichs 1981: 195-208,

Παλαιοκρασσά 1983: 92, Παπαχατζής 1987: 163, Dowden 1989: 35-37, Vernant

1991: 214-216, Oikonomopoulou 2002: 66). Μάλιστα κάποιοι μελετητές εντοπίζουν

ομοιότητες ανάμεσα στην Ιφιγένεια και τον Ισαάκ της Π.Δ. (Burkert 1966: 112,

Lawrence 1976: 205, Henrichs 1981: 198, Dowden 1989: 35). Στο μύθο της λατρείας

στη Μουνυχία εμφανίζεται το μοτίβο της υποκατάστασης του ανθρώπου από ζώο, το

οποίο θυμίζει έντονα τον μύθο της Ιφιγένειας, στη θέση της οποίας θυσιάστηκε ελάφι,

αρκούδα ή γίδα. Ειδικά στη Μουνυχία παρατηρείται η ισοδυναμία του ανθρώπου με

το ζώο, όπως φαίνεται από τη διαδοχική εναλλαγή μεταξύ τους, καθώς αρχικά

σκοτώνεται ζώο, κατόπιν απαιτείται θυσία ανθρώπου, και τελικά θυσιάζεται ζώο,

μεταμφιεσμένο όμως σε άνθρωπο (Burkert 1966: 112-113). 

 Επίσης έχει προταθεί η ετυμολόγηση του ονόματος από το επιτατικό πρόθεμα αρι- και τη λέξη Θέμις, και τέλος κάποιοι βρίσκουν ετυμολογική σχέση ανάμεσα στο όνομα της θεάς και αυτό

της Αρέθουσας. Υπάρχουν στον μύθο κοινά στοιχεία ανάμεσα στη Νύμφη και τη θεά,

καθώς και οι δύο έπεσαν θύματα της ερωτικής καταδίωξης του ποταμού Αλφειού.

Μάλιστα η Αρέθουσα άλλοτε ταυτίζεται με την Άρτεμη, άλλοτε παρουσιάζεται ως

ακόλουθός της. 

Φαίνεται λοιπόν ότι οι ετυμολογικές δοκιμές, ενώ δείχνουν να αποτελούν έξυπνες απλώς παρετυμολογίες, ωστόσο αναδεικνύουν τις διάφορες εκφάνσεις της προσωπικότητας της Ολύμπιας θεάς.

 Όπως είναι γνωστό, η Άρτεμη στο ελληνικό πάνθεο επικράτησε με τη μορφή της

παρθένας κυνηγού που συχνάζει στα βουνά και στα δάση, όπου κυνηγά μαζί μετους συντρόφους της. Κατά τα προχωρημένα ιστορικά χρόνια, όταν το κυνήγι σταμάτησε να αποτελεί ζωτικό βιοποριστικό μέσο για τους ανθρώπους, η μορφή της Άρτεμης ως κυνηγού έπαψε να συνδέεται άμεσα με τη λατρεία της θεάς και περιορίστηκε απλώς σε εικαστική απεικόνισή της. Ωστόσο υπάρχουν λατρευτικά επίθετα της Άρτεμης που επιβεβαιώνουν τη σχέση της με το κυνήγι, την άγρια φύση και το ζωικό βασίλειο. 

Είναι προστάτιδα των ζώων αλλά και κυνηγός τους, επομένως προστάτιδα και των κυνηγών. Οι κυνηγοί την λατρεύουν με την επίκληση Ἀγροτέρα και συνηθίζουν μετά το κυνήγι να της αφιερώνουν ή να κρεμούν στα δέντρα προς τιμήν της τα κέρατα των θηραμάτων τους, τους χαυλιόδοντες ή το δέρμα τους. Ως Λαφρία λατρευόταν στην Πάτρα, στη Μεσσήνη και αλλού με ένα

ολοκαύτωμα κατά το οποίο έριχναν στην πυρά κάθε είδους ζώα, μικρά και μεγάλα,

ήμερα και άγρια... Τέλος, ως Ἐλαφηβόλος ή Ἐλαφία , η Άρτεμη λατρεύεται

στα Ἐλαφηβόλια, γιορτή που επίσης περιλάμβανε θυσία ζώων σε πυρά, καθώς και την

προσφορά ζυμωτών ομοιωμάτων ελαφιών στο ιερό. Φαίνεται λοιπόν πως το φυσικό

περιβάλλον της Άρτεμης είναι η άγρια φύση. 

Η θεά ζει και κινείται στα βουνά -ο Σιμωνίδης την αποκαλεί ὀρείδρομον (PMG 519.35b.7, και PMG 37.4)-, τα λιβάδια, τα ποτάμια. Για τον λόγο αυτό και τα ιερά της βρίσκονται σε άγριες απόμακρες

περιοχές, όπου υπάρχει βλάστηση και υγρασία. Μάλιστα πολλά από αυτά

βρίσκονται συνήθως σε παραμεθόριες, συνοριακές περιοχές συχνά αμφισβητούμενης

κυριότητας, κάτι που για κάποιους δείχνει την ετερότητα του χαρακτήρα της. Ωστόσο η Άρτεμη δεν είναι αποκλειστικά θεά της άγριας φύσης αλλά έχει σχέση και με την πόλη.

 Άλλωστε ο Δίας της χάρισε τρὶς δέκα πτολίεθρα, όπου θα

τιμάται και θα λατρεύεται. Στις πόλεις λοιπόν εμφανίζεται με επικλήσεις όπως

Βουλαία και Εὒκλεια στην Αγορά της Αθήνας, και αντίστοιχα Βουληφόρος στη

Μίλητο. Τέλος υπάρχει και η λατρεία της Άρτεμης Βραυρωνίας στην Ακρόπολη,

για την οποία όμως θα γίνει λόγος σε επόμενο κεφάλαιο. Η θεά στην πόλη

προστατεύει τους πολίτες φροντίζοντας τα ήθη τους και βοηθώντας τους να παίρνουν

σωστές αποφάσεις για τις κοινές υποθέσεις. Επιπλέον ως θεά της πόλης, που

συνδέεται με την κοινωνία των ανθρώπων και μεριμνά για τις ανθρώπινες υποθέσεις,

είναι επόμενο η Άρτεμη να συνδέεται και με έναν άλλο τομέα δράσης των ανθρώπων,

τον πόλεμο. Πολεμικά χαρακτηριστικά έχει και ως Ἀγροτέρα, στην οποία

αποδόθηκε η νίκη στον Μαραθώνα εναντίον των Περσών κι έκτοτε επικράτησε η

θυσία πεντακοσίων αιγών προς τιμήν της σε κάθε επέτειο της μάχης. 

Παρόμοια και η νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας αποδόθηκε στην επιφάνεια της Άρτεμης

Μουνυχίας, η οποία εμψύχωσε τον στρατό και τον οδήγησε στη νίκη, ενώ αυτοί

πολεμούσαν μέσα στο σκοτάδι, και γι’ αυτό την ονόμασαν Φωσφόρο, και κάθε

χρόνο διοργάνωναν ιστιοπλοϊκούς αγώνες προς τιμήν της. Επιπλέον ο Θεμιστοκλής

αφιέρωσε ένα ιερό στη θεά στην Αθήνα, όπου αυτή λατρευόταν με το όνομα

Ἀριστοβούλη, γιατί χάρη σ’ αυτήν οι Έλληνες πήραν τη σωστή απόφαση να

αναμετρηθούν με τον στόλο των Περσών. 

Ωστόσο η Άρτεμη δεν είναι πολεμική θεά με την έννοια της συμμετοχής στη μάχη, δηλαδή δεν παρεμβαίνει όπως ο Άρης ή η Αθηνά έμπρακτα αλλά έμμεσα, καθοδηγώντας και σώζοντας τους πολεμιστές. Αυτή την ιδιότητα δηλώνει και η επίκλησή της ως Ἡγεμόνης και Σώτειρας. Βοηθά τον

στρατό που προστατεύει, χαρίζοντάς του πνευματική διαύγεια και ορθή κρίση, ενώ

αντίθετα προκαλεί στον εχθρό σύγχυση και πανικό. Φαίνεται λοιπόν πως οι αρχαίοι

πίστευαν πολύ στη συμμετοχή της Άρτεμης στη μάχη, ώστε συχνά, μόλις πριν τη

συμπλοκή θυσίαζαν μια αίγα μπροστά στο στράτευμα και στον εχθρό, προσδοκώντας

πως με τον τρόπο αυτό θα κερδίσουν την εύνοιά της κι επομένως θα εξασφαλίσουν

την αίσια έκβαση του αγώνα.

 Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της Άρτεμης είναι η παρθενική της φύση.

Είναι θεά αγέρωχη και αδάμαστη και ζει μια ζωή αφιερωμένη στην ἁγνεία, κάτι που

απαιτεί και από τους ακολούθους της. Είναι γνωστά τα παραδείγματα παρθένων (με

την έννοια εδώ της σεξουαλικής αποχής) συντρόφων της θεάς, ανδρών και γυναικών.

Παράδειγμα αποτελεί ο Ιππόλυτος, ο ασκητισμός του οποίου προκάλεσε την οργή

της Αφροδίτης, θεότητας εντελώς αντίθετης από την Άρτεμη, με αποτέλεσμα την

καταστροφή του. Επίσης γνωστός είναι ο μύθος της Αταλάντης, η οποία σκότωνε

τους μνηστήρες της, καθώς και της Καλλιστώς, την οποία η Άρτεμη μεταμόρφωσε

σε αρκούδα όταν ανακάλυψε την εγκυμοσύνη της. Μάλιστα λέγεται πως η ηρωίδα

αυτή ήταν αρχικά θεά-άρκτος που απορροφήθηκε από την Άρτεμη, η οποία πήρε την

επίκληση Καλλίστη, ή ακόμη πως η ηρωίδα δημιουργήθηκε από την επωνυμία της

θεάς. 

Η Άρτεμη αποκλείει τον έρωτα από τη ζωή της, η ίδια όμως δεν είναι

ασεξουαλική όπως η Αθηνά. Αντίθετα προκαλεί συχνά την ερωτική επιθυμία, όπως

συνέβη με τον ποταμό Αλφειό, ο οποίος προσπάθησε να σμίξει ερωτικά μαζί της,

αλλά και με τον κυνηγό Ωρίωνα, που επίσης επιχείρησε να τη βιάσει, προκαλώντας

έτσι την εκδίκησή της. Με θάνατο τιμώρησε η Άρτεμη και τον Γίγαντα Τιτυό, όταν

αυτός προσπάθησε βιάσει την μητέρα της θεάς Λητώ. Τέλος ο Ακταίωνας, ο οποίος

είδε απλώς την Άρτεμη να λούζεται γυμνή, τιμωρήθηκε από τη θεά γι’ αυτό, κάτι που

δείχνει πως σε θέματα αγνότητας η Άρτεμη δεν αφήνει περιθώρια για οίκτο και

συγχώρεση.

 Η Άρτεμη λοιπόν είναι η νεαρή Παρθένος, η οποία, όταν δεν επιδίδεται στο κυνήγι,

χορεύει με μια συνοδεία Νυμφών, των οποίων και είναι χορηγός. Στο μύθο και στη

λογοτεχνία η Άρτεμη εμφανίζεται πολύ συχνά να χορεύει. Στον Ομηρικό Ύμνο προς

τιμήν της είναι εξάρχουσα του χορού των Μουσών και των Χαρίτων (Ομ. Υμ. .Αρ. 11-

16), στον Ύμνο του Καλλιμάχου (1-5) ζητά από τον Δία για συντροφιά έναν χορό από

εξήντα Ωκεανίδες. Και είναι τόσο συνηθισμένη η εικόνα αυτή της Άρτεμης ώστε ο

Αίσωπος (Παροιμ. 9.1) αναφέρει σε μια παροιμιακή φράση: Ποῦ γὰρ ἡ Ἄρτεμις

οὐκ ἐχόρευσεν; Στην αρχαιότητα ο μυθικός αυτός χορός αποτελούσε το θεϊκό

πρότυπο, το οποίο μιμούνταν τα κορίτσια στους χορούς τους κατά τις τελετές προς

τιμήν της Άρτεμης και άλλων θεοτήτων. Δεν είναι τυχαίο πως τα κορίτσια που

χόρευαν παρομοιάζονταν συχνά ως προς την ομορφιά με την Άρτεμη ή άλλες

θεότητες. Άλλωστε για τη σύγκριση αυτή υπάρχει στην περίφημη ομηρική

παρομοίωση (Ομ. ζ 102-109) το μυθικό παράδειγμα της Ναυσικάς, η οποία

ξεχωρίζει ανάμεσα στις ακολούθους της όπως η Άρτεμη ανάμεσα στις Νύμφες:

 οἵη δ᾽ Ἄρτεμις εἶσι κατ᾽’οὔρεα ἰοχέαιρα,

 ἢ κατὰ Τηΰγετον περιμήκετον ἢ Ἐρύμανθον,

 τερπομένη κάπροισι καὶ ὠκείῃσ ᾽ ἐλάφοισι·

 τῇ δέ θ᾽’ ἅμα Νύμφαι, κοῦραι ∆ιὸς αἰγιόχοιο,

 ἀγρονόμοι παίζουσι· γέγηθε δέ τε φρένα Λητώ·

 πασάων δ᾽’ ὑπὲρ ἥ γε κάρη ἔχει ἠδὲ μέτωπα,

 ῥεῖά τ’ ἀριγνώτη πέλεται, καλαὶ δέ τε πᾶσαι·

 ὣς ἥ γ᾽’ ἀμφιπόλοισι μετέπρεπε παρθένος ἀδμής.

 Η σχέση της Άρτεμης με τον χορό φαίνεται και από λατρευτικά της επίθετα, όπως

Καρυάτις, από το οποίο παίρνουν το όνομά τους και οι γνωστές Καρυάτιδες που

χόρευαν προς τιμήν της, Κορδάκα, προσωνυμία που προέρχεται από τον γνωστό

οργιαστικό χορό κόρδακα, και Κορυθαλία, στη λατρεία της οποίας χόρευαν οι

λεγόμενες Κορυθαλίστριες. Τη σχέση της λατρείας της θεάς με τον χορό

επιβεβαιώνουν και διάφορες μυθικές διηγήσεις: η ίδια η Άρτεμη ως Ἀλφειαία

παρενοχλείται από τον Αλφειό ενώ χορεύει σε μια παννυχίδα με τις νύμφες. Επίσης, ο

Θησέας απάγει την Ελένη ενώ αυτή χορεύει στο ιερό της Άρτεμης Ὀρθίας στη

Σπάρτη. Γενικά είναι πλήθος οι παραδόσεις από τη σφαίρα του μύθου ή της

ιστορίας, που θέλουν νεαρά κορίτσια να απάγονται ή να βιάζονται ενώ χορεύουν στο

ιερό της θεάς, λόγου χάρη της Άρτεμης Καρυάτιδος και της Λιμνάτιδος. Μάλιστα

δεν είναι λίγοι εκείνοι που ισχυρίζονται πως πολλοί από τους χορούς αυτούς των

νεαρών κοριτσιών αποτελούσαν μέρος τελετών μετάβασης στην ενηλικίωση και πως

αντίστοιχα πολλοί από τους μύθους της θεάς ήταν ιδρυτικοί, δηλαδή έπαιζαν ρόλο

αιτιολογικό για τις τελετές αυτές. Γι’ αυτό το θέμα όμως θα γίνει λόγος παρακάτω.

 Επιπλέον, η Άρτεμη έχει στενή σχέση με την ανατροφή των νέων και είναι γνωστός

ο ρόλος της ως κουροτρόφου, ως προστάτιδας δηλαδή των εφήβων. Μάλιστα στη

Σπάρτη τελούνταν στο ιερό της Άρτεμης Κορυθαλίας προς τιμήν της τα Τιθηνίδια, μια

γιορτή στην οποία συμμετείχαν οι τροφοί μαζί με τα μικρά αγόρια που αυτές

φρόντιζαν. Η θεά προστατεύει ιδιαίτερα τα νεαρά κορίτσια καθώς συνδέεται άμεσα

με τον βιολογικό κύκλο της γυναίκας, ο οποίος ξεκινά με την πρώτη έμμηνο ρύση,

συνεχίζει με τη διακόρευση κατά την πρώτη επαφή και ολοκληρώνεται στη γέννηση

του πρώτου παιδιού. Σχετικά με τον ρόλο αυτό, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η

Άρτεμη ως Ἀπαγχομένη, για την οποία η King έγραψε μια αξιόλογη μελέτη, στην

οποία εξηγεί πώς η θεά, αν και η ίδια, ως παρθένος, κατά έναν περίεργο τρόπο, δενέχει έμμηνο ρύση (είναι δηλαδή ‘ἀπαγχομένη’, εδώ πνιγμένη, καθώς εμποδίζεται η

ροή του αίματος, με αποτέλεσμα την αίσθηση ασφυξίας) είναι ωστόσο προστάτιδα

των κοριτσιών κατά το ξεκίνημα του γυναικολογικού τους κύκλου, και τις

ανακουφίζει από το αίσθημα της ασφυξίας που προκαλείται από τις διαταραχές της

περιόδου. Αξίζει να σημειωθεί πως η Άρτεμη ονομάζεται Λυσίζωνος, επειδή οι

κοπέλες της αφιέρωναν τη ζώνη τους, το λύσιμο της οποίας επιτρεπόταν μόνο σε δύο

περιπτώσεις, πριν από τη διακόρευση και πριν από τον τοκετό. Τέλος, έχει ήδη γίνει

λόγος για την Άρτεμη ως Ειλείθυια, στην οποία αποδιδόταν ο αίσιος τοκετός των

γυναικών αλλά και ο θάνατός τους στη γέννα, αλλά και για την Άρτεμη ως Ἐφεσία,

Σελήνη και Εκάτη, κατεξοχήν θεότητες της γονιμότητας και της ευτοκίας. Φαίνεται

επομένως πως η παρουσία της Άρτεμης συνοδεύει τη γυναίκα σε κάθε στάδιο της

ζωής της. 

Υπάρχουν αρκετοί μύθοι της Άρτεμης, οι οποίοι φαίνεται πως έχουν περιεχόμενο

μυητικό. Ένας τέτοιος μύθος είναι και αυτός που αιτιολογεί τη λατρεία της Άρτεμης

Ἡμερασίας ή Ἡμέρας, στους Λουσούς της Αρκαδίας. Κατά τον μύθο, οι Προιτίδες

ασέβησαν προς τη θεά Ήρα με αποτέλεσμα να τιμωρηθούν με οίστρο και να

καταδικαστούν σε αέναη περιπλάνηση. Κατά μία εκδοχή ο πατέρας τους προσέφερε

θυσία στην Άρτεμη, η οποία θεράπευσε τις κοπέλες, και αυτές στη συνέχεια

οδηγήθηκαν στο γάμο. Είναι ξεκάθαρη εδώ η αντιστοιχία του μύθου με τα στάδια της

μυητικής τελετής, και η κατάσταση αγριότητας των νεανίδων παραπέμπει στο

δεύτερο στάδιο της περιθωριοποίησης, ώσπου στο τέλος τα κορίτσια ‘δαμάζονται’

και ολοκληρώνουν το πέρασμά τους από την παρθενική εφηβεία στο τρίτο στάδιο,

την ενήλικη ζωή και τον έγγαμο βίο. Η ίδια η προσωνυμία της Άρτεμης άλλωστε

δηλώνει αυτή την ‘εξημέρωση’ των ανώριμων ερωτικά κοριτσιών και την υποταγή

τους στο ζυγό του γάμου. Επιπλέον η Ήρα, προς την οποία ασέβησαν οι Προιτίδες,

είναι η κατεξοχήν προστάτιδα του γάμου και της μητρότητας. Φαίνεται λοιπόν πως

το περιεχόμενο του μύθου αυτού που εξηγεί τη λατρεία της θεάς είναι μυητικό. 

Επιπλέον, αρκετές από τις λατρείες της Άρτεμης αιτιολογούνται από μύθους οι

οποίοι βασίζονται στο μοτίβο της απαγωγής ή του βιασμού της κοπέλας ενώ αυτή

χορεύει. Αυτό συμβαίνει γιατί κατά την εφηβική ηλικία το κορίτσι, λίγο προτού

μεταβεί στο στάδιο της ενηλικίωσης, έχει αρχίσει να διεγείρει την ερωτική επιθυμία,

όμως αρνείται ακόμη να ενδώσει σε έναν άνδρα, προκαλώντας έτσι τη βίαιη

αντίδρασή του. Η βία αυτή που ασκεί ο άνδρας έχει ερμηνευτεί μεταφορικά ως η

‘εξημέρωση’ του αδάμαστου σεξουαλικά κοριτσιού, και λέγεται πως οι μύθοι που

ακολουθούν το σχήμα αυτό παρουσιάζουν συμβολικά τη μύηση της κοπέλας μέσω

του γάμου στην ενήλικη ζωή. Η μύηση αυτή γίνεται μέσα από μια βίαιη πράξη -στην

πραγματικότητα η διακόρευση της κοπέλας θεωρείται πράξη βίας-, που στο μύθο συμβολίζεται με τον βιασμό ή την απαγωγή και παραπέμπει στο μεταιχμιακό στάδιο

(liminality-liminal period116) πριν από τη μετάβαση του μυουμένου στη νέα

κατάσταση. 

Το μοτίβο αυτό συναντάται, όπως είδαμε, σε αρκετούς μύθους στους

οποίους εμφανίζεται η θεά. Παράδειγμα αποτελεί ο μύθος της Ελένης, την οποία

απήγαγε ο Θησέας από το ιερό της Άρτεμης Ὀρθίας. Στον Ομηρικό Ύμνο στην

Αφροδίτη (117-125), η θεά, έχοντας πάρει τη μορφή θνητής, αφηγείται στον Αγχίση

πώς την απήγαγε ο Ερμής, ενώ αυτή χόρευε προς τιμήν της Άρτεμης. Παρομοίως και

στον μύθο της Άρτεμης Λιμνάτιδος, νεαρές Λακεδαιμόνιες κοπέλες βιάστηκαν στο

ιερό της θεάς από Μεσσήνιους στρατιώτες, ενώ αυτές την λάτρευαν. Την ίδια τύχη

είχαν και οι κοπέλες της Βραυρώνας, καθώς τις απήγαγαν Λήμνιοι στρατιώτες, ενώ

εκείνες λάτρευαν την Άρτεμη Βραυρωνία.

 Τέλος, παρόμοιο θέμα έχει και ο μύθος της Άρτεμης Καρυάτιδος, σύμφωνα με τον οποίο ο Μεσσήνιος Αριστομένης, κατά την επιστροφή του από τη μάχη με τους Σπαρτιάτες, απήγαγε τις Καρυάτιδες από το ιερό της θεάς, τις οποίες επιχείρησαν να βιάσουν οι στρατιώτες του. Οι κοπέλες

αυτοκτόνησαν, κάτι που παραπέμπει στο συμβολικό θάνατο του τρίτου σταδίου των

μυητικών τελετών.

 Επίσης, πολλοί μύθοι της Άρτεμης που σχετίζονται με κάποιες λατρείες της θεάς

μπορούν να αναχθούν στο εξής σχήμα: μυθική πράξη αφοσίωσης -αδυναμία

αφοσίωσης -τιμωρία από τη θεά -εξευμενισμός μέσω ενός τελετουργικού, το οποίο

επαναλαμβάνει συμβολικά σε περιοδικά διαστήματα την αρχική πράξη αφοσίωσης.

Η δομή αυτή θυμίζει την τριμερή δομή της μετάβασης στην ενηλικίωση του van

Gennep, και συγκεκριμένα φαίνεται πως η αρχική πράξη ευσέβειας αντιστοιχεί στην

αρχική κατάσταση του εφήβου κατά την παιδική ηλικία, η αδυναμία ευσέβειας στο

στάδιο της περιθωριοποίησης του νέου, η τιμωρία, η οποία περιλαμβάνει συχνά τον

θάνατο του ενόχου, αντιστοιχεί στο συμβολικό θάνατο του μυουμένου κατά το

μεταιχμιακό αυτό στάδιο, και τέλος ο εξευμενισμός της θεάς και η αποκατάσταση της

πράξης ευσέβειας αντιστοιχεί στην επανένταξη του νέου στη ζωή της κοινότητας.

Ανάμεσα στα παραδείγματα αυτού του τύπου μύθων και λατρειών είναι η λατρεία της

Άρτεμης Ἐφεσίας. Σύμφωνα με τον μύθο, οι Εφέσιοι κάποτε αμέλησαν τη

συνηθισμένη προσφορά στην Άρτεμη, εκείνη οργίστηκε, τους τιμώρησε με λοιμό, και

εξευμενίστηκε μόνο όταν οι Εφέσιοι επανόρθωσαν τιμώντας την με προσφορές.

Παρόμοια και στο μύθο της Άρτεμης Ἀπαγχομένης (Παυσ. 8.23.6-7) κάποια παιδιά

ενώ έπαιζαν δέσανε το άγαλμα της Άρτεμης, οι κάτοικοι του χωριού τα τιμώρησαν με

λιθοβολισμό, κάτι που εξόργισε τη θεά, η οποία έστειλε αρρώστια στις γυναίκες. 

Το μαντείο συμβούλεψε να ταφούν τα παιδιά με τιμές, έτσι οι σχέσεις με τη θεά

αποκαταστάθηκαν. Έχει ήδη γίνει λόγος για τη σχέση της Άρτεμης ως Ἀπαγχομένης

με τον γυναικολογικό κύκλο των κοριτσιών. Ομοίως στο μύθο της Άρτεμης

Τρικλαρίας, η ένωση της ιέρειας της Άρτεμης Κομαιθούς με τον Μελάνιππο μέσα

στο ιερό της, προκάλεσε την οργή της θεάς, η οποία θα εξευμενιζόταν με την άμεση

θανάτωση των νέων αυτών, και την ετήσια θυσία στο εξής δυο νέων. Η θυσία αυτή

αργότερα αντικαταστάθηκε με θυσία ζώου.

 ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΑ 

 Η Άρτεμη είναι μια από τις πιο δημοφιλείς θεότητες, με τις πιο διαδεδομένες

λατρείες στον αρχαίο κόσμο. Συνδέθηκε με άλλες θεότητες στην Ασία, αφομοίωσε

τοπικές θεότητες στην Ελλάδα και εντάχθηκε τελικά στο ελληνικό πάνθεο. Τέλος,

άσκησε επιρροή στη ρωμαϊκή θρησκεία καθώς αποτέλεσε το πρότυπο της Diana. Η

Άρτεμη είναι μια πληθωρική και αντιφατική προσωπικότητα. Έχει στενή σχέση με τη

ζωή και τη γέννηση, αλλά και με τον θάνατο και τον πόλεμο, τη φύση, την αγριότητα

και το κυνήγι, αλλά και την πόλη και τους νόμους της. 

Κεφαλή της θεάς Αρτέμιδος 600-575 π.Χ. 

Έχει επίσης σχέση με δραστηριότητες όπως ο χορός και το τραγούδι. Είναι μια θεά παρθενική αλλά

ταυτόχρονα και θεά της γονιμότητας και της ευτοκίας, καθώς και προστάτιδα των

νέων. Ως κουροτρόφος θεότητα θεωρήθηκε πως σχετίζεται με τις λεγόμενες

‘διαβατήριες τελετές’, στις οποίες συμπαρίσταται στους νέους κατά τη μετάβασή

τους στην ενηλικίωση. Μάλιστα πολλοί από τους μύθους της ακολουθούν κάποια

μοτίβα που σύμφωνα με πολλούς μελετητές έχουν μυητικό περιεχόμενο. Αντικείμενο

μελέτης στην παρούσα εργασία αποτελούν δύο από τις σημαντικότερες λατρείες της

Άρτεμης, ως Βραυρωνίας και ως Ὀρθίας. Στη Βραυρώνα η θεά λατρεύεται από

νεαρές κοπέλες, τις ἄρκτους. Η μελέτη των λογοτεχνικών πηγών και των

αρχαιολογικών ευρημάτων, σε συνδυασμό με τη σύγκριση της λατρείας στην

Βραυρώνα με άλλες παρόμοιες, οδηγεί στη δημιουργία μιας εικόνας σχετικά με την

τελετουργική πρακτική, η οποία έχει θεωρηθεί από πολλούς ως μυητική. Η Άρτεμη

λατρεύεται στη Σπάρτη ως Ὀρθία από νεαρά αγόρια, τα οποία υποβάλλονται σε

δοκιμασίες προς τιμήν της. Οι λογοτεχνικές πηγές σε συνδυασμό με τα αρχαιολογικά

ευρήματα προσφέρουν μια περιγραφή της λατρευτικής πρακτικής, καθώς και

εξηγήσεις για τα τελετουργικά δρώμενα. Μάλιστα, η εξέταση της λατρείας της θεάς

μέσα στο πλαίσιο της σπαρτιατικής ἀγωγής βοηθά στη βαθύτερη κατανόησή της

λατρείας, κι ενισχύει την άποψη πως ο χαρακτήρας της είναι μυητικός. Παράλληλα,

υπάρχουν λογοτεχνικές αναφορές οι οποίες αναδεικνύουν τη σχέση της Άρτεμης

Ὀρθίας και με νεαρά κορίτσια, ιδιαίτερα με τον βιολογικό τους κύκλο, και

προσφέρουν ενδείξεις πως η θεά λατρευόταν στη Σπάρτη και από κοπέλες, προφανώς

με τελετές μυητικού περιεχομένου. Παρά τις δυσκολίες που προκύπτουν από την

ανεπάρκεια των στοιχείων και την αποσπασματικότητά τους, η εργασία αυτή

προσφέρει μια εικόνα του χαρακτήρα της θεάς Άρτεμης και των δύο αυτών λατρειών

της, η οποία ευελπιστούμε πως πλησιάζει την ιστορική πραγματικότητα. 

ΑΡΤΕΜΙΣ Η ΘΕΑ ΤΟΥ ΚΥΝΗΓΙΟΥ