Μια σε μεγάλο βαθμό άγνωστη πτυχή του πρώτου εξελιγμένου πολιτισμού της Ευρώπης: Από την Η Δρ. Μεταξία Τσιποπούλου
Μπορεί να είναι ο πρώτος εξελιγμένος πολιτισμός της Ευρώπης (ο πρώτος του επιπέδου του, όπως έχει χαρακτηριστεί), ωστόσο σε ένα σημαντικό βαθμό εξακολουθεί να παραμένει τυλιγμένος στα πέπλα του θρύλου: Ο Μινωικός πολιτισμός άφησε πίσω του πλήθος ευρημάτων, τόσο στην Κρήτη όσο και σε άλλες περιοχές του Αιγαίου, συστήματα γραφής, ίχνη εμπορικών δικτύων και μιας τεράστιας σφαίρας επιρροής, ωστόσο ακόμη και το όνομά του προέρχεται από τη μυθολογία- και πολλά είναι αυτά που παραμένουν άγνωστα για αυτόν, ακόμα και σήμερα, κατόπιν εκτεταμένων αρχαιολογικών ερευνών άνω των 120 ετών.
Μία από αυτές τις άγνωστες πτυχές είναι και η σχέση των Μινωιτών με τον πόλεμο: Οι κυρίαρχοι της πανάρχαιας Κρήτης δεν άφησαν πίσω τους εικονογραφία πολέμου. Οι Μυκηναίοι που τους διαδέχτηκαν ως «υπερδύναμη» της ανατολικής Μεσογείου άφησαν πίσω τους πολλά στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι ήταν ένας πολεμικός λαός, που έδινε μεγάλη σημασία στην ισχύ των όπλων, ωστόσο οι αρχαίοι κυρίαρχοι της Κρήτης, αντίθετα με άλλους ανατολικούς λαούς της εποχής τους δεν φαίνονται, με βάση τα ευρήματα, να ήταν το ίδιο πολεμοχαρείς.
Ωστόσο πόσο πιθανό είναι να ήταν στα αλήθεια φιλειρηνικά «παιδιά των λουλουδιών» οι Μινωίτες, δεδομένου ότι ήταν μια ισχυρή θαλασσοκρατία και ότι στην Κρήτη υπήρξαν κραταιές κρατικές οντότητες, μεταξύ των οποίων φαίνεται πως κυριάρχησε κάποια στιγμή η Κνωσός; Με βάση την ιστορική μας εμπειρία, οι Μινωίτες λογικά πρέπει να διέθεταν σημαντική στρατιωτική ισχύ, σε ξηρά και θάλασσα, καθώς στα περίπου 2.000 χρόνια του Μινωικού πολιτισμού είναι μάλλον αδύνατον να μην υπήρξαν πολεμικές συγκρούσεις. Παρόλα αυτά, οι Μινωίτες δεν άφησαν πίσω τους απεικονίσεις πολέμων, ούτε αναφορές σε μεγάλους άρχοντες και πολεμάρχους, πέραν του Μίνωα και ενδεχομένως του Ραδάμανθυ, όπως σημειώνει η αρχαιολόγος Δρ. Μεταξία Τσιποπούλου, επίτιμη διευθύντρια του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, ειδική για την Εποχή του Χαλκού και την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου του Αιγαίου και ειδικότερα της Κρήτης και επί σειρά ετών διευθύντρια των αρχαιολογικών ανασκαφών στον Πετρά της Σητείας.
Απαντώντας σε μια σειρά ερωτήσεων της HuffPost Greece, η κ. Τσιποπούλου βοηθά να «φωτιστούν», τουλάχιστον στο μέτρο του δυνατού, κάποιες από αυτές τις άγνωστες πτυχές του εμβληματικού πολιτισμού- δίνοντας μια καλύτερη εικόνα για το προϊστορικό Αιγαίο, σε μια εποχή η οποία συνεχίζει να περιβάλλεται από τις ομίχλες του μύθου.
HuffPost Greece: Ας αρχίσουμε από τα βασικά: Τι στοιχεία έχουμε σχετικά με τη σχέση των Μινωιτών με τον πόλεμο (από όπλα και απεικονίσφραγισεις σε έργα τέχνης μέχρι οχυρές τοποθεσίες ή οτιδήποτε άλλο); Πόσο σημαντικό μέρος του πολιτισμού τους ήταν, και πώς προκύπτουν τα συμπεράσματα για αυτό; Πώς εξηγείται η έλλειψη απεικονίσεων πολεμικών αναμετρήσεων;
Δρ. Μεταξία Τσιποπούλου: O Μινωικός πολιτισμός, μετά από 120 χρόνια εντατικής ανασκαφικής έρευνας, εντός και εκτός Κρήτης, και χιλιάδων μελετών, σε παγκόσμιο επίπεδο, κρύβει ακόμα, και θα συνεχίσει, όπως φαίνεται, να κρύβει, πολλά μυστικά. Tα πολλά νέα ευρήματα και οι νέες ερμηνείες προκαλούν συνεχείς ανατροπές, αλλά οι απορίες παραμένουν, ή ακόμα και πολλαπλασιάζονται. Οι Μινωίτες δεν μας άφησαν γραπτές πηγές, και επομένως δεν μας διηγήθηκαν οι ίδιοι την ιστορία τους, όπως έκαναν όλοι οι σύγχρονοί τους λαοί της ανατολικής Μεσογείου, Αιγύπτιοι, Χετταίοι, Βαβυλώνιοι κλπ. Οι αρκετές πήλινες πινακίδες σε Γραμμική Α’ και οι πολύ λιγότερες σε Ιερογλυφική Γραφή, καθώς και επιγραφές σε αγγεία πήλινα, λίθινα και χάλκινα, αφενός δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί και αφετέρου δεν φαίνεται να περιέχουν ιστορικές μαρτυρίες.
Είναι παράδοξο ότι ο Μινωικός πολιτισμός επέλεξε να μην απεικονίσει πολέμους, μάχες, τείχη κλπ. αν και αυτού του είδους η εικονογραφία ήταν πολύ συνηθισμένη σε σύγχρονούς του ανατολικούς πολιτισμούς, με τους οποίους οι Μινωίτες είχαν έρθει σε στενή επαφή. Είναι δυνατόν στα περισσότερα από 2.000 χρόνια που διήρκεσε ο Μινωικός πολιτισμός να μην έγιναν πόλεμοι ή άλλες συγκρούσεις με εσωτερικούς ή εξωτερικούς εχθρούς; Η γνώση της Ιστορίας γενικά μας διδάσκει ότι αυτό αποκλείεται. Εκείνο που προφανώς ισχύει είναι ότι επέλεξαν να μην εικονίσουν μάχες και πολεμικές συρράξεις. Εξαιτίας του γεγονότος αυτού ο Έβανς υποστήριξε τον μύθο της «Μινωικής ειρήνης». Επομένως δεν μπορεί κανείς να ισχυρισθεί με βεβαιότητα πόσο σημαντικό μέρος του πολιτισμού τους ήταν ο πόλεμος, η προετοιμασία για αυτόν, η διεξαγωγή του και οι συνέπειές του.
Κάποιοι από τους Μινωίτες, στη διάρκεια των ταξιδιών τους για την προμήθεια πρώτων υλών που λείπουν από το νησί είδαν πώς οι λαοί της Εγγύς Ανατολής και της Αιγύπτου δόξαζαν τους νικηφόρους πολέμους και τιμούσαν τους βασιλιάδες τους για την ανδρεία τους, όχι μόνον με εικόνες, σε τοιχογραφίες, ανάγλυφα και σφραγιδόλιθους, αλλά και με γραπτά κείμενα. Αντίθετα από εκείνους, δεν έχει ταυτισθεί με βεβαιότητα εικονογραφία ηγέτη σε κανένα μέσον στη μακρά διάρκεια του Μινωικού πολιτισμού, η οποία είναι στενά συνδεδεμένη με τον πόλεμο σε όλους τους πολιτισμούς, Τα μόνα ονόματα ηγεμόνων της Κρήτης που έχουν φθάσει ως εμάς, στην αχλή του μύθου και μέσα από πολύ μεταγενέστερες πηγές ήταν του Μίνωα και του Ραδάμανθυ, καθώς και του μεταγενέστερου Ιδομενέα, που ανάγεται στην Κρητομυκηναϊκή περίοδο. Όσο για τον περίφημο «Πρίγκηπα με τα κρίνα», η πασίγνωστη αυτή τοιχογραφία της Κνωσού φαίνεται ότι έχει συγκροτηθεί από δύο ή τρεις διαφορετικές παραστάσεις, και το σώμα ανήκει σε πυγμάχο, ενώ το κεφάλι σε σφίγγα.
Η ύπαρξη στην Κρήτη κρατικών οντοτήτων, περιφερειακών στην Παλαιοανακτορική περίοδο, παγκρήτιων στη Νεοανακτορική όταν, από το 1700 έως το 1450 π.Χ. όπως φαίνεται, η Κνωσός κυριάρχησε σε όλο το νησί, και παράλληλα σχεδόν και σε μεγάλο τμήμα του Αιγαίου δεν μπορεί να ιδρύθηκαν και να εδραιώθηκαν χωρίς αγώνες και ταραχές, είτε εσωτερικές, εντός της κοινότητας, είτε εξωτερικές με τους γείτονες. Δυστυχώς δεν διαθέτουμε για αυτά ούτε γραπτές μαρτυρίες ούτε αρχαιολογικές ενδείξεις για πολιορκίες, σφαγές πληθυσμών κλπ. Καταστροφές παρατηρήθηκαν αρκετές από φωτιά, οι οποίες αποδίδονται σε σεισμούς ή άλλα φυσικά φαινόμενα και μετά από αυτές εντοπίζουμε αρχαιολογικά ρήξεις με το παρελθόν και πολιτικές - διοικητικές αλλαγές.
Τείχη υπάρχουν από την Προανακτορική ήδη περίοδο (2500 – 2100 π.Χ.) σε πολλές περιοχές, προφανώς θα κτίσθηκαν για προστασία αυτών που κατοικούσαν στον χώρο που αυτά περιέκλειαν. Οι σημαντικότερες μινωικές θέσεις διαχρονικά είναι μεν παράλιες, αλλά σπάνια κτισμένες πάνω στην άμμο, συχνότερα σε χαμηλούς προστατευμένους παραλιακούς λόφους, αν και δεν λείπουν και τα αντίθετα παραδείγματα, όπως τα Χανιά, η Ζάκρος και το Παλαίκαστρο.
(Η έλλειψη απεικονίσεων πολεμικών αναμετρήσεων) Δεν εξηγείται. Στρατός, με την έννοια που έχει η λέξη στις νεότερες εποχές δεν απεικονίζεται. Σε μερικές περιπτώσεις Νεοανακτορικής περιόδου υπάρχουν απεικονίσεις μονομαχιών σε σφραγιδόλιθους.
Ποια θεωρείτε πως ήταν η αντίληψη που είχαν για αυτό που θα χαρακτηρίζαμε ως ”στρατό”; Μιλάμε και πάλι για το μυκηναϊκό μοντέλο της ελίτ των ευγενών/ πολεμάρχων και των ακολούθων τους, ή φαίνεται να ήταν κάτι διαφορετικό (πχ κάτι που να παραπέμπει στους οπλίτες/ πολίτες της κλασικής περιόδου);
Δεν γνωρίζουμε και δεν έχουμε ενδείξεις για να κάνουμε ισχυρές υποθέσεις. Πιθανότερο φαίνεται αυτό που αναφέρετε, με βάση και όσα μας είναι γνωστά από τις κρατικές οντότητες της ανατολικής Μεσογείου, παρά ο,τιδήποτε ίσχυσε στην πολύ νεότερη και πολύ διαφορετική Αθηναϊκή Δημοκρατία.
Έχετε μιλήσει για «μινωική ειρήνη», που επιβλήθηκε από την ακμή της μινωικής (ή Κνωσιακής) ισχύος. Τι γνωρίζουμε για αυτήν;
Μινωικά εμπορεία, ή αν προτιμάτε οικισμοί ή τμήματα οικισμών με περισσότερο ή λιγότερο ισχυρή μινωική επίδραση, όπως δείχνουν η αρχιτεκτονική, τα ταφικά έθιμα, τα αντικείμενα καθημερινής ή τελετουργικής χρήσης και συχνά η ύπαρξη πινακίδων Γραμμικής Α΄ έχουν βρεθεί σε όλο σχεδόν το Αιγαίο, περιλαμβανομένων και αρκετών θέσεων της Μικράς Ασίας, από τη Σαμοθράκη, τη Λήμνο, τη Μίλητο την Ιασό τις Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα. Η μινωική ειρήνη και η μινωική θαλασσοκρατορία για τις οποίες μίλησε ο Θουκυδίδης για να δικαιολογήσει προφανώς την επεκτατική πολιτική της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και τα όσα προκάλεσε στους πολύ αδύναμους συμμάχους της στα νησιά του Αιγαίου, αποτελούν χρήση των υπαρχόντων μύθων με σκοπό στήριξης της προπαγάνδας της εποχής. Η αλήθεια είναι βέβαια ότι από τις ανασκαφές επιβεβαιώθηκε η μινωική επιρροή ή παρουσία σε όλο το Αιγαίο. Μόνο που δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ούτε την έκταση, ούτε τη μορφή της, ούτε την διοικητική – πολιτική οργάνωσή της.
Υπάρχουν στοιχεία για το πόσο ειρηνικό ή όχι ήταν το προϊστορικό Αιγαίο πριν και μετά από αυτήν;
Όχι άμεσα στοιχεία, Προφανώς υπήρξε ένα κενό προς το τέλος της Μεσοελλαδικής περιόδου και η Κρήτη, η οποία είχε ήδη βλέψεις προς το Αιγαίο και σχέσεις με αυτό, βρήκε ευκαιρία να ιδρύσει εμπορεία, ή και αποικίες ακόμα σε πολλά νησιά και στην Μικρασιατική ακτή.
Μπορείτε να σκιαγραφήσετε/ περιγράψετε την εικόνα ενός «Μινωίτη Πολεμιστή» (οπλισμός, κοινωνική θέση, τρόπο διεξαγωγής πολέμου κλπ);
Δεν υπάρχουν απεικονίσεις πριν από την Κρητομυκηναϊκή περίοδο, ούτε και τάφοι με όπλα, που συνήθως τους χαρακτηρίζουμε «τάφους πολεμιστών». Οι πολεμιστές αυτοί έφεραν μεγάλα σπαθιά, αν και δεν είναι άγνωστα και από παλαιότερα τα τόξα, κράνη δερμάτινα με δόντια κάπρου, ασπίδες δερμάτινες είτε ορθογώνιες είτε σε σχήμα 8.
Ως θαλασσοκράτειρα, η Μινωική Κρήτη ασκούσε έλεγχο και επιρροή σε Αιγαίο και σημαντικό κομμάτι της ανατολικής Μεσογείου- αυτό φαντάζομαι πως σημαίνει αφ‘ενός εκκαθάριση από πειρατές, αφ’ετέρου πειρατεία από τους ίδιους τους Μινωίτες, σωστά; Τι εικόνα έχουμε για αυτό που θα λέγαμε σήμερα «μινωικό ναυτικό»; Έχουμε εικόνα για τα πλοία τους, τη ναυτική τους τεχνολογία και τον τρόπο που πολεμούσαν στη θάλασσα;
Η πειρατεία, φαντάζομαι, ότι αποτελούσε μέσον επιβίωσης των μικρών φτωχών νησιών του Αιγαίου στις πρώιμες εποχές, αλλά πρέπει να λάβουμε υπόψιν ότι δεν υπήρχαν στεγανά όρια μεταξύ μιας πειρατείας, όπως τη γνωρίζουμε από νεότερες εποχές και ναυτικών επιχειρήσεων, δεν πρέπει να σκεφτόμαστε με όρους αναχρονιστικούς, κάνοντας αναγωγές για τις οποίες δεν διαθέτουμε δεδομένα. Εξάλλου δεν πρέπει να υπήρχε σαφής διαχωρισμός μεταξύ εμπορικών και πολεμικών πλοίων. Από τοιχογραφία της Θήρας γνωρίζουμε με λεπτομέρειες το πώς θα ήταν τα μεγάλα πλοία της εποχής, αλλά διαθέτουμε απεικονίσεις και σε σφραγιδόλιθους, αλλά και διάφορα ειδώλια, δηλαδή τριδιάστατα ομοιώματα πλοίων.
Έχουμε ίχνη πολεμικών συγκρούσεων κατά τη Μινωική Περίοδο; Αν ναι, πού, πότε, μεταξύ ποιων; Ποιοι θα μπορούσε να θεωρηθεί πως ήταν οι εχθροί των Μινωιτών γενικότερα ; Μιλώντας για τείχη και οχυρωματικά έργα, έχετε πει πως μάλλον σχετίζονταν με κοινωνικές αναταραχές. Υπήρχαν εξωτερικοί εχθροί, ή είναι ακριβέστερη η εικόνα περί αντιπάλων πόλεων/ κέντρων ισχύος (με επιβολή της Κνωσού σε κάποια φάση, όπως έχετε αναφέρει).
Σώζονται τείχη, ακόμα και από την Πρωτομινωική περίοδο (γύρω στο 2500 π.Χ.). Δεν γνωρίζουμε αν ανεγέρθηκαν για να απωθήσουν εξωτερικούς ή εσωτερικούς εχθρούς, ούτε αν γίνονταν συχνά μάχες. Ούτε βέβαια είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε με ποια μέσα συνέβη η κυριαρχία της Κνωσού στο υπόλοιπο νησί.
Η παρακμή του Μινωικού Πολιτισμού ακολουθήθηκε από την άνοδο των Μυκηναίων, οι οποίοι επιβλήθηκαν στην Κρήτη. Πώς έγινε αυτή η επιβολή; Είχε τη μορφή εισβολής/ πολεμικής σύγκρουσης, ήταν σταδιακός αποικισμός/ εποικισμός, είχε κάποια άλλη μορφή;
Η αλήθεια είναι ότι δεν γνωρίζουμε ακριβώς, αλλά θα ήθελα να την δω μάλλον ως μια σειρά εισβολών.
Περνώντας στη σφαίρα του υποθετικού: Ήταν όντως η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας ο καταλύτης για την παρακμή των Μινωιτών; Εάν δεν είχε υπάρξει, πώς θεωρείτε ότι θα μπορούσε να είχε εξελιχθεί ο πολιτισμός τους; Ως προς τους Μυκηναίους- θα είχαν συγκρουστεί ή δεν θα είχαν καν την ευκαιρία (οι Μυκηναίοι) να εξελιχθούν σε ισχυρό πολιτισμό;
Αυτά δεν τα γνωρίζουμε και δεν έχει σημασία να κάνουμε υποθέσεις που δεν μπορούμε να αποδείξουμε. Η έκρηξη της Θήρας επηρέασε σίγουρα (και) την Κρήτη, αλλά η τελευταία περίοδος ακμής η Υστερομινωική ΙΒ (1550-1450 π.Χ.), συνέβη μετά από αυτήν. Ήταν προφανώς και μια σοβαρή οικολογική καταστροφή, με τη μεταφορά από τον αέρα της τεράστιας ποσότητας τέφρας, η οποία κάλυψε καλλιεργήσιμες εκτάσεις και βοσκοτόπια στην Κρήτη (και όχι μόνον). Εξάλλου της έκρηξης προηγήθηκαν σεισμικά φαινόμενα τα οποία ήταν συνεχή και θα κράτησαν κάποια χρόνια.
Οι Μυκηναίοι είχαν αρχίσει επαφές με το εξωτερικό, περιλαμβανομένων της Κρήτης και της Θήρας και της Μ. Ασίας, πριν από την έκρηξη. Οι καταστροφές τις οποίες υπέστη η Κρήτη τους έδωσε προφανώς μια επιπλέον ευκαιρία να εισχωρήσουν στο νησί, αλλά και σε άλλες περιοχές του Αιγαίου. Δεν έχουμε άμεσες αποδείξεις για κατάκτηση ή μάχες κλπ. Ότι εγκαταστάθηκε στην Κνωσό μια Μυκηναϊκή διοίκηση είναι βέβαιο, όπως και ότι υπήρχε κάποιου τύπου ανακτορική διοίκηση στα Χανιά, που είναι και τόσο κοντά στην Πελοπόννησο. Δεν διαθέτουμε σαφή δεδομένα για το τι συνέβη στην Ανατολική Κρήτη από όπου δεν έχουν βρεθεί πινακίδες Γραμμικής Β. Φαίνεται πάντως λογικό ότι η Μυκηναϊκή κυριαρχία (ό,τι νόημα και αν δώσουμε στη λέξη) θα έφθανε μέχρι τον κόλπο του Μιραμπέλου, συγκεκριμένα τα Γουρνιά.
Σημαντικό πάντως είναι ότι και πριν και μετά την τελική πτώση των Μινωικών ανακτόρων, και του ισχυρού συγκεντρωτικού γραφειοκρατικού συστήματος που υπήρχε στην Κρήτη, γύρω στο 1450, πολλοί άξιοι τεχνίτες (του λίθου, του μετάλλου κλπ) μετοίκησαν στη Μυκηναϊκή Ελλάδα και πρόσφεραν πλέον τις υπηρεσίες τους σε νέους πάτρωνες, τις ανερχόμενες ελίτ, οι οποίοι είχαν τα μέσα να τους πληρώνουν.
Η Δρ. Μεταξία Τσιποπούλου
https://www.huffingtonpost.gr/ Κώστας Μαυραγάνης
