Αρχαία Γέφυρα Ελευσινιακού Κηφισού-Γέφυρα Αδριανού.

Όταν ο περιηγητής και γεωγράφος Παυσανίας έφυγε από την Αθήνα για την Ελευσίνα,
ήξερε ότι μπορεί να αντιμετώπιζε ένα σημαντικό εμπόδιο. Λίγο πριν φτάσει στο Ιερό της
Δήμητρας, θα ήταν αναγκασμένος να περάσει ένα ποτάμι. Δεν μάσησε τα λόγια του όταν
έκατσε να το περιγράψει: «Κηφισός ποταμός ρέει και στην Ελευσίνα, ο οποίος είναι πιο
ορμητικός από τον Κηφισό που ανέφερα νωρίτερα.»

Αυτό δεν ήταν μέρος για απρόσεκτους επισκέπτες. Μετά την αρπαγή της Περσεφόνης ο Πλούτωνας επέστρεψε στο σκοτεινό βασίλειό του από αυτό το σημείο, ενώ οι όχθες του ποταμού ήταν η τοποθεσία που διάλεξε ο ληστής Προκρούστης για να σκοτώνει τα θύματά του. Αν εξείχαν από το σιδερένιο κρεβάτι του, τους έκοβε τα πόδια. Αν ήταν πιο κοντοί, τους τραβούσε τα άκρα μέχρι να φτάσουν στο μήκος του κρεβατιού.

Στην κλασική αρχαιότητα, η Ελευσίνα δεν είχε λόγο να φοβάται τον Πλούτωνα
(τουλάχιστον όχι περισσότερο από τον μέσο θνητό οπουδήποτε στη γη) ή τον
Προκρούστη (ο οποίος είχε κάνει το μοιραίο λάθος να προσπαθήσει να κάνει τον Θησέα
να χωρέσει στο κρεβάτι του). Αλλά η πόλη ήταν ευάλωτη στις πλημμύρες του
Ελευσινιακού Κηφισού. Ήταν ένα ορμητικό ποτάμι, το οποίο σχηματιζόταν από τα νερά
πολλών χειμάρρων που πηγάζουν από τις δασωμένες δυτικές πλαγιές της Πάρνηθας και
του ανατολικού Κιθαιρώνα. Ο ποταμός διέσχιζε το Θριάσιο Πεδίο και ενίοτε πλημμύριζε
ένα μεγάλο τμήμα της πεδιάδας, ειδικά στα νοτιοδυτικά κοντά στην Ελευσίνα.
Ο σπουδαίος Αθηναίος ρήτορας Δημοσθένης είχε ξεχωρίσει τον Κηφισό ως παράδειγμα
ποταμού που προκαλούσε μεγάλες καταστροφές στις αγροτικές εκτάσεις που συναντούσε
στην πορεία του μετά από καταρρακτώδεις βροχοπτώσεις. Η απώλεια σε περιουσίες και
σοδειές από τα ορμητικά νερά του Κηφισού, η οποία σημειώθηκε τον χειμώνα που έμεινε
στην Αθήνα ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αδριανός, έπεισε τον τελευταίο να αναλάβει
πρωτοβουλία για την κατασκευή αναχωμάτων κατά μήκος του ρου του ποταμού. Τα
υπολείμματα από δύο αρχαίους λοφίσκους, τα οποία είχαν παρατηρήσει τα μέλη των
Dilettanti και ο Άγγλος τοπογράφος και συγγραφέας Ουίλιαμ Μάρτιν Ληκ (1777-1860), οι
οποίοι είχαν επισκεφτεί την Ελευσίνα στις αρχές του 19ου αιώνα, μάλλον ανήκαν στα
αναχώματα του Αδριανού.

Η γέφυρα είναι ένα από τα σωζόμενα τμήματα της Ιεράς Οδού (δηλ. του δρόμου που ένωνε την Αρχαία Αθήνα με την Ελευσίνα). Βρίσκεται σε απόσταση ενός περίπου χιλιομέτρου ανατολικά της εισόδου του Ιερού της Δήμητρος στην Ελευσίνα, στο σημείο όπου η Ιερά Οδός συναντούσε την κοίτη του Eλευσινιακού Κηφισού Με βάση γραπτές πηγές, η γέφυρα χρονολογήθηκε στην εποχή του Αυτοκράτορα Αδριανού και ακριβέστερα συνδέθηκε με το έτος μύησης του στα Ελευσίνια Μυστήρια (125μ.Χ.). Τη γέφυρα αναφέρει και ο περιηγητής Παυσανίας.

Οι ξαφνικές πλημμύρες ήταν πρόβλημα και για τους προσκυνητές. Οι επισκέπτες του
Ιερού της Δήμητρας έπρεπε να διασχίσουν το ποτάμι σε απόσταση ενός περίπου
χιλιομέτρου ανατολικά της Ελευσίνας. Τους περισσότερους μήνες του χρόνου το ποτάμι
είχε λίγο νερό και η διάβαση γινόταν σχετικά εύκολα. Όταν όμως έβρεχε και το ποτάμι
πλημμύριζε, το πέρασμα γινόταν επικίνδυνο. Το τελευταίο τέταρτο του 4ου αιώνα π.Χ. ο
Ξενοκλής ανέλαβε την κατασκευή μιας λίθινης γέφυρας για τη διευκόλυνση των
προσκυνητών και των κατοίκων της Ελευσίνας. Η γέφυρα πρέπει να υπέστη σοβαρές
ζημιές σε κάποια άγνωστη χρονική στιγμή, διότι το 124 ή το 125 μ.Χ., όταν ο Αδριανός
έδωσε εντολή για την κατασκευή των αναχωμάτων, δεν υπήρχε γέφυρα στον Κηφισό. Ο
αυτοκράτορας, ο οποίος είχε μυηθεί στα Ελευσίνια Μυστήρια εκείνη τη χρονιά, αποφάσισε
να χρηματοδοτήσει την κατασκευή μιας νέας γέφυρας.
Η λίθινη γέφυρα είχε συνολικό μήκος 50 μέτρα και πλάτος 5,30 μέτρα. Το κεντρικό τμήμα
έχει μήκος 30 μέτρα ενώ οι δύο επικλινείς προσβάσεις στα άκρα έχουν μήκος δέκα μέτρα
η καθεμία. Η κυρίως γέφυρα πατάει σε τέσσερα τοξωτά ανοίγματα: τα κεντρικά έχουν
μεγαλύτερο πλάτος από τα ακριανά (6,90 μέτρα σε σύγκριση με τα 4,30 μέτρα). Τα βάθρα
της γέφυρας προστατεύονταν με ημικυκλικές αντηρίδες κατά τα ανάντη του ποταμού ώστε
να αντέχουν στην ορμή των νερών. Οι αρχιτέκτονες ενίσχυσαν τη γέφυρα περαιτέρω με
την επίστρωση της κοίτης του ποταμού με μεγάλους ορθογώνιους ογκόλιθους από
σκληρό πειραϊκό ασβεστόλιθο. Δύο ισχυροί λίθινοι τοίχοι προστέθηκαν στα ανάντη του
ρεύματος για να διευθετούν τη ροή των υδάτων. Η άψογη κατασκευή εξηγεί γιατί η
γέφυρα έχει διασωθεί ως τις μέρες μας σχεδόν άθικτη.

Ιερά οδός πλησίον του ναού της Αφροδίτης

Από περιγραφές από τα ΑΤΤΙΚΑ του Παυσανία σχετικά με την Ιερά Οδό.
Στην παράγραφο 28,5 ο Παυσανίας γράφει σχετικά με τον Κηφισό ποταμό της Ελευσίνας:
«Κηφισός ποταμός ρέει και κοντά στην Ελευσίνα με ρεύμα πιο ορμητικό από τον Κηφισό που ανάφερα πριν. Κοντά σ΄ αυτόν είναι ένα τόπος που τον ονόμαζαν Ερινό και λένε πως ο Πλούτων, όταν άρπαξε την Κόρη (σ.σ. εννοεί την Περσεφόνη), κατέβηκε απ΄ αυτού. Κοντά σ΄ αυτόν τον Κηφισό ο Θησεύς σκότωσε το ληστή που ονομαζόταν Πολυπήμων, επικαλούνταν όμως Προκρούστης».

Ο Ελευσινιακός ποταμός Κηφισός (Σαρανταπόταμος) που βρίσκεται στην είσοδο της πόλης της Ελευσίνας, σήμερα, απ΄ ότι βλέπετε (κατωτέρω)στις φωτογραφίες, δεν υφίσταται. Υπάρχει όμως η καλοδιατηρημένη πέτρινη γέφυρα μήκους 50 μ. και φάρδους 5,5μ. πάνω από τον Ελευσίνιο Κηφισό που είχε πλάτος 30μ. και ήταν «ορμητικός». Η γέφυρα ανασκάφηκε και αποκαλύφτηκε από τον αρχαιολόγο Ιωάννη Τραυλό το έτος 1950. Η κατασκευή της πέτρινης γέφυρας λέγεται ότι έγινε από τον αυτοκράτορα Αδριανό το έτος 124 μ.Χ. στη θέση μιας προηγούμενης κατεστραμμένης ή διαβρωμένης γέφυρας. Ο Παυσανίας έκανε την περιγραφή του ποταμού είκοσι πέντε χρόνια περίπου μετά την κατασκευή της γέφυρας.Η επιμέλεια της κατασκευής μπέρδεψε τους πρώτους ερευνητές που προσπάθησαν να χρονολογήσουν τη γέφυρα. Ο αρχαιολόγος Δημήτριος Φίλιος (1844-1907), ο οποίος
πρώτος επισήμανε την ύπαρξη της γέφυρας δίπλα στο αποκαλούμενο «Καλό Πηγάδι» το
1892 θεώρησε ότι αντίκριζε το λίθινο γεφύρι που είχε φτιάξει ο Ξενοκλής. Το 1950, όμως,
μετά από προσεκτική μελέτη της γέφυρας από τον αρχιτέκτονα και αρχαιολόγο Ιωάννη
Τραυλό (1908-1985), έγινε φανερό ότι η κατασκευή ήταν ρωμαϊκής εποχής. Οι μεταλλικοί
σύνδεσμοι των λίθων, η περιστασιακή χρήση ασβεστοκονιάματος και η παρουσία
λατινικών αριθμών και τεκτονικών σημείων που έμοιαζαν με εκείνα που είχαν
χρησιμοποιηθεί στη βιβλιοθήκη του Αδριανού στην Αθήνα, έπεισαν τον Τραυλό ότι αυτή
ήταν η γέφυρα που είχε δωρήσει στους κατοίκους της Ελευσίνας ο φιλέλληνας Ρωμαίος αυτοκράτορας.

Απομεινάρια πύργου που είχε κτιστεί πάνω σε ρωμαϊκής εποχής γέφυρα, πάνω από τον Ελευσινιακό Κηφισό. Είναι θεμέλια του βυζαντινής εποχής πύργου.Από τον πύργο σώζεται μόνο η βάση του μέχρι το ύψος των 72 εκατοστών. Οι αργόλιθοι που θα αποτελούσαν τον πύργο στο ύψος πάνω από την βάση του, προφανώς αφαιρέθηκαν από τους κατοίκους στα πολύ παλιά χρόνια, ώστε να χρησιμοποιηθούν για ανέγερση οικιών και άλλων κατασκευών.Ο πύργος είναι ορθογώνιος, με διαστάσεις 5,34✖7,67 μέτρα. Για την κατασκευή του έχει χρησιμοποιηθεί αρχαίο υλικό από τη γέφυρα και ίσως από το Ιερό της Δήμητρας. Στο νότιο τοίχο, χαμηλά, έχουμε γέμισμα με κεραμικά στοιχεία, υπάρχει κονίαμα που δένει τις αρχαίες πελεκημένες πέτρες μαζί με θραύσματα αυτών, που χρησιμοποιούνται ως αργόλιθοι. Δεν υπάρχει κανένα άνοιγμα εισόδου τουλάχιστον σε αυτό το σωζόμενο ύψος.

Στα χρόνια του Βυζαντίου προστέθηκε στο κεντρικό τμήμα της γέφυρας, το οποίο
παρέμενε ορατό, ένας τετράγωνος πύργος, από τον οποίο ήταν δυνατός ο έλεγχος του
δρόμου που συνέδεε την Αθήνα με τα Μέγαρα, τη Θήβα και την Κόρινθο. Το ποτάμι, στο
μεταξύ, είχε αλλάξει πορεία στη διάρκεια των αιώνων και η παλιά κοίτη είχε γεμίσει
χώματα. Το όνομά του ξεχάστηκε και ο χείμαρρος ήταν πλέον γνωστός ως
Σαρανταπόταμος. Σήμερα, το άλλοτε ορμητικό ποτάμι είναι ένα ρυάκι που παραμένει
στεγνό σχεδόν όλο τον χρόνο.

         Παρακείμενο στην γέφυρα φρέαρ .Ο αρχαιολόγος Δημήτριος Φίλιος (1844-1907), ο οποίος
          πρώτος επισήμανε την ύπαρξη της γέφυρας δίπλα στο αποκαλούμενο «Καλό Πηγάδι» το
            1892 θεώρησε ότι αντίκριζε το λίθινο γεφύρι που είχε φτιάξει ο Ξενοκλής.

Ιστορία

Σύμφωνα με τον ερευνητή M.K. Langdon, ο πύργος είναι φράγκικος, αλλά αυτό δεν είναι σίγουρο. Η παρουσία συνδετικού κονιάματος στην κατασκευή του δείχνει ότι όντως είναι πολύ μεταγενέστερος από τη γέφυρα, αλλά μάλον ήταν και βυζαντινός, χτισμένος πριν από τον 13ο αιώνα.
Η γέφυρα είναι ένα από τα σωζόμενα τμήματα της Ιεράς Οδού (δηλ. του δρόμου που ένωνε την Αρχαία Αθήνα με την Ελευσίνα). Βρίσκεται σε απόσταση ενός περίπου χιλιομέτρου ανατολικά της εισόδου του Ιερού της Δήμητρος στην Ελευσίνα, στο σημείο όπου η Ιερά Οδός συναντούσε την κοίτη του Eλευσινιακού Κηφισού
Με βάση γραπτές πηγές, η γέφυρα χρονολογήθηκε στην εποχή του Αυτοκράτορα Αδριανού και ακριβέστερα συνδέθηκε με το έτος μύησης του στα Ελευσίνια Μυστήρια (125μ.Χ.). Τη γέφυρα αναφέρει και ο περιηγητής Παυσανίας.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Από τον πύργο σώζεται μόνο η βάση του μέχρι το ύψος των 72 εκατοστών. Οι αργόλιθοι που θα αποτελούσαν τον πύργο στο ύψος πάνω από την βάση του, προφανώς αφαιρέθηκαν από τους κατοίκους στα πολύ παλιά χρόνια, ώστε να χρησιμοποιηθούν για ανέγερση οικιών και άλλων κατασκευών.
Ο πύργος είναι ορθογώνιος, με διαστάσεις 5,34✖7,67 μέτρα. Για την κατασκευή του έχει χρησιμοποιηθεί αρχαίο υλικό από τη γέφυρα και ίσως από το Ιερό της Δήμητρας. Στο νότιο τοίχο, χαμηλά, έχουμε γέμισμα με κεραμικά στοιχεία, υπάρχει κονίαμα που δένει τις αρχαίες πελεκημένες πέτρες μαζί με θραύσματα αυτών, που χρησιμοποιούνται ως αργόλιθοι. Δεν υπάρχει κανένα άνοιγμα εισόδου τουλάχιστον σε αυτό το σωζόμενο ύψος.

Η αρχαία γέφυρα είχε συνολικό μήκος 50μ. και πλάτος 5,34μ (όσο και ο πύργος). Αποτελείται από ένα κεντρικό τμήμα, την κυρίως γέφυρα, μήκους 30μ. και δύο επικλινείς προσβάσεις εκατέρωθεν, μήκους 10μ. η καθεμία. Η κυρίως γέφυρα απαρτίζεται από τέσσερα τοξωτά ανοίγματα, από τα οποία τα δύο ακραία είναι στενότερα των δύο κεντρικών. Η κοίτη του ποταμού στο σημείο κατασκευής της γέφυρας είχε επιστρωθεί με μεγάλους ορθογώνιους ογκόλιθους. Προφανώς όταν κτίστηκε ο πύργος, η γέφυρα είχα πάψει να χρησιμοποιείται προ πολλού.

Πηγές: