ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ Κ. ΛΟΥΓΓΗΣ
Εισαγωγή: Η θεωρία και η πράξη
Από την ίδια της τη φύση, η επιθεώρηση των στρατευμάτων που φεύγουν για εκστρατεία είναι ένα επίσημο γεγονός. «Όταν θεωρήσεις ότι πλησιάζει η ώρα της μάχης και συγκεντρώσεις τον προγυμνασμένο σου στρατό... πρόσεξε, στρατηγέ, να μην βλάψεις την ενταξίαν της παρατάξεως... επειδή και οι αρχαίοι στρατηγοί παρατήρησαν οτι η ευταξία είναι κάτι το πολύ χρήσιμο. Kai δια τοντο εις Τούρμας και Δρούγους και κόμητας και πεντάρχους και εις άλλα μέρη προς την χρείαν την παρουσαν τον όλον στρατόν διαμερίσαντες όντως παρετάσσοντο»].
Κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο η ευταξία στην παράταξη του στρατεύματος διατρέχει ασταμάτητα την αυτοκρατορική σκέψη όχι μόνο του Λέοντος ΣΤ ' του Σοφού (886 - 912), στον οποίο ανήκουν οι πιο πάνω φράσεις. Ίσως να ήταν γνωστό από παλιά, ότι, μαζί με τα ισχυρά τείχη της Κωνσταντινούπολης, ήταν η εύτακτος παράταξις του αυτοκράτορα Λέοντος Ε' του Αρμένιου (813 - 820) που ανέκοψε την ώς τότε ακάθεκτη ορμή του στρατού του Κρούμου2
ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ
. Ο Ισαάκιος Α ' Κομνηνός (1057 - 1059) θα εκστρατεύσει κατά των Πετσενέγγων καταστήσας
το όπλιτικόν άπαν εν ευταξία?. Ένας άλλος επίσης αυτοκρατορικός απόγονος του, ο Μανουήλ Α' Κομνηνός (1143-1180), θα χρησιμοποιήσει το 1146 αντίστοιχα λόγια με τον Λέοντα ΣΤ ' : λόχοι και παρατάξεις, όπίσθιαί τε και εμπρόσθιαι φάλαγγες, τά δεξιά τε και ενώννμα των κεράτων, ίσοστοιχίαι τε και σχήματα παρατάξεων τοις πάλαι άνθρώποις έπινενόηται4 και μπορεί η διάταξη του στρατού επί Μανουήλ Α ' να θύμιζε ελάχιστα τη διάταξη του θεματικού στρατού επί Λέοντος ΣΤ ', αλλά η συγκυρία στην οποία αναφέρεται ο Λέων ΣΤ ' γραπτά, εφαρμόζεται έμπρακτα από τον Μανουήλ Α ' το 1146: ήλίον δε άρτι προς το της γης επανάγοντος πρόσωπον, ες μέσην έφιππος παρελθών τήν στρατιάν, ώς εθος εστίν οίς στρατιωτικών ήγείσθαι ταγμάτων συμβαίνει, ελεξε τοιάδε5.
1. Λέων ΣΤ ', Τακτικά IB ', 1 = PG 107, 805C και IB ', 6 = 808Β. Πρβλ. V. V. Kucma, «Taktika
L'va kak istoriceskiij istocnik», Vizantijskij Vremennik 33 (1972), σελ. 75-87. Του ίδιου, «Iz istorii
vizantiijskogo voennogo isskustva na rubeze IX-X vv. Podgotovka i provedenije boja», Vizantijskij Vremennik 38 (1977), σελ. 94-101. 2. Θεοφάνης, 503, 14-17 de Boor.
3. Αννα Κομνηνή, Ι, 128 Leib. 4. Κίνναμος, 58 CSHB.
ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ
Ο αυτοκράτορας Μανουήλ Κομνηνός δημηγορεί, επιθεωρώντας έφιππος το στρατό
του6.Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς, ότι και αυτή η πρακτική είναι κάτι το
συνηθισμένο κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο: ό βασιλεύς ανοίγυυσί τε τάς πυλας
τον στρατοπέδον καί προς παράταξιν ϊσταται, το δ' αυτό τοϋτο και ο Κροϋμος
είργάσατο καί τον έαυτοϋ συντάξας λαον αντίρροπος εστί τω βασιλεΐ. Πολλά δ '
οϋτός τε κάκείνος τον έαντοϋ έκαστος παρακαλέσαντες στρατον καί λόγους επαγωγούς καί παραινέσεις είπόντες παρακαλέσαι δνναμένας προς άλκήν, τέλος το πολεμικον ταϊς σάλπιγξι σημηνάμενοι άλλήλοις προσέρραξαν7
. Εδώ πρόκειται για την τελευταία ήττα του Μιχαήλ Α' Ραγγαβέ το 813, λίγο πριν ο Λέων Ε'
αναδιοργανώσει το θεματικό στρατό. Ανεξάρτητα όμως από το αποτέλεσμα της
μάχης ή της εκστρατείας και ανεξάρτητα από εποχές, η βυζαντινή αυτοκρατορική αρχή δείχνει να τηρεί τα αρχαία πρότυπα της παράταξης και της δημηγορίας, τόσο οικεία κάποτε στον Προκόπιο8, τον Αγαθία9 και τον Σιμοκάττη10.
Ο δεύτερος εστεμμένος θεωρητικός της Μακεδονικής δυναστείας Κωνσταντίνος Ζ Πορφυρογέννητος (944 - 959) μας διέσωσε σε δυο σημεία των στρατιωτικών του γραπτών το πώς ο αυτοκράτορας επιθεωρεί το κάθε παρατεταγμένο θέμα, το πώς τον προσκυνούν ο στρατηγός, ο πρωτονοτάριος του θέματος, οι τουρμάρχες, οι δρουγγαροκόμητες και ο μεράρχης και ο κόμης της κοόρτης και ο χαρτουλάριος και ο δομέστικος του θέματος, καθώς διέρχεται μπροστά από τους παρατεταγμένους στρατιώτες που -αξίζει να σημειωθεί- παραμένουν έφιπποι, και ποιες τυπικές φράσεις χαιρετισμού ανταλλάσσει μαζί τους αποκαλώντας τους παιδία του1 '. Είναι άγνωστο ποιους αυτοκράτορες είχε υπόψη του ο Κωνσταντίνος Ζ ' όταν έγραφε, αν σκεφθεί κανείς, ότι ούτε ο ίδιος αλλά ούτε ο Ρωμανός Α ' Λακαπηνός (920 - 944), ούτε ακόμα ο πατέρας του Λέων ΣΤ ' είχαν ηγηθεί προσωπικά κάποιας χερσαίας εκστρατείας και ότι θα χρειαζόταν να ανατρέξει κανείς στον Βασίλειο Α ' (867 - 886) ή ακόμα στον Μιχαήλ Γ ' (843 -867) για να βρει κάποια ενδεχόμενη έμπρακτη εφαρμογή του δεξίματος που περιγράφει. Στα γραπτά του Πορφυρογέννητου είναι φανερό ότι τη στιγμή της επιθεώρησης των στρατευμάτων ο εχθρός βρίσκεται ακόμα μακριά και, έτσι, φαίνεται ότι η θεωρία προοριζόταν να εφαρμοστεί στην πράξη μόνο σε ευνοϊκές συγκυρίες. Επειδή όμως το εμπόλεμο Βυζάντιο βρισκόταν πολύ συχνότερα σε άμυνα παρά στην επίθεση, η πράξη της επιθεώρησης των ενόπλων δυνάμεων
έπαιρνε συνήθως αρκετά διαφορετική μορφή από εκείνη που περιγράφουν τα
θεωρητικά αυτοκρατορικά κείμενα.
2. Στους τόπους επιθεώρησης
ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ
ΔΙΑΒΑΣΙΣ
Σύμφωνα με τους Συνεχιστές του Θεοφάνη, ο τόπος με το όνομα Διάβασις είναι πεδίον σταδίους απεχον της πόλεως ικανούς και προς στρατοπεδείαν ευφυές εκ τε των φυομένων και υδάτων επιρρύτων ον12. Κατά τόν μεταγενέστερο Ιωάννη Σκυλίτζη, η Διάβασις είναι πεδίον μέγα και προς ϋποδοχήν στρατού επιτήδειονη, ενώ ο Γενέσιος πιστεύει ότι η Διάβασις ήταν επιτήδεια προς το στρατοπεδεϋσαι, διά τε την των Ιππων νομήν και προς την αλλην χρείαν των ανθρώπων άφθονωτέρα14. Η τελματώδης φύση του τοπίου οδήγησε τον εμβριθή Κωνσταντίνο Jirecek τον προηγούμενο αιώνα να την ταυτίσει με την πεδιάδα των Χοιροβάκχων15, που αναφέρεται από τον Κίνναμο16 και τον Χωνιάτη17,
δηλ. γύρω στα 32 χμ. δυτικά της Κωνσταντινούπολης. Η σχεδόν ταυτόσημη περιγραφή τόσων ιστορικών οφείλεται στο ότι εκεί ο Μιχαήλ Β' κατανίκησε τα πολυάριθμα στασιαστικά στρατεύματα του Θωμά του Σλάβου το 82318, αλλά εδώ πρέπει να υπογραμμιστεί, ότι η περιγραφή του Σκυλίτζη αναφέρεται στο έτος 917, δηλ. σε μια εποχή που απέχει σχεδόν εκατό χρόνια από την εξέγερση του Θωμά. Στην περίπτωση αυτή, η πηγή που ακολουθεί ο Σκυλίτζης, δηλ. οι Συνεχιστές του Θεοφάνη, όεν αναφέρει ονομαστικά τη Διάβαση, αλλά περιορίζεται στην περιληπτική διατύπωση προς την Θρακαν γήν]9.
Στις αρχές του καλοκαιριού του 917 στη Διάβαση της Θράκης έγινε επιθεώρηση του στρατού με αρκετή μεγαλοπρέπεια: αφού διανεμήθηκε πρώτα η συνηθισμένη ρόγα στα τάγματα20, τα θέματα της Μικρασίας (πάς ο της ανατολής στρατός - τά θέματα) διαπεραιώθηκαν στην Θράκη και συγκεντρώθηκαν στη Διάβαση για την τελετή της έναρξης της εκστρατείας κατά των Βουλγάρων. Με την παρουσία του αρχιστράτηγου, Δομέστικου των σχολών Λέοντος του Φωκά και
πολλών άλλων ευγενών ανώτατων αξιωματικών που απαριθμούνται ονομαστικά21,( Ιωάννης ο Γράψων, δομέστικος των Εξκουβίτων, Μαρούλης, δομέστικος των Ικανάτων, στρατηγοί Ρωμανός Αργυρός, Λέων Αργυρός, Βάρδας Φωκάς, Μελίας επί κεφαλής των Αρμενίων, πάντες οι στρατηγοί των θεμάτων και πατρίκιος Κωνσταντίνος ο Λίψ, σύμβουλος του δομεστίκου των σχολών Λέοντος του Φωκά (Συν. θεοφ., 389). Για το δομέστικο των σχολών Λέοντα Φωκά, βλ.J. C. Cheynet, «Les Phocas», στο G. Dagron-H. Mihäescu, Le traité sur la guérilla de l'empereur Nicéphore Phocas, Παρίσι 1986, σελ. 296-297· I. Djuric, «Porodica Foka», Zbornik Radova Vizantoloskog Instituta 17 (1976), σελ. 189-292, εδώ, σελ. 240-244.) ο πρωτοπρεσβύτερος του Ιερού Παλατιού Κωνσταντίνος ο Κεφάλας και ο Κωνσταντίνος ο Μαλελίας έφεραν τα σεβάσμια και ζωοποιά ξύλα, δηλ. το λείψανο του Τίμιου Σταυρού22, μπροστά στον παρατεταγμένο στρατό. Όλοι οι ευγενείς προσκύνησαν το ιερό λείψανο επομοσάμενοι συναποθνήσκειν άλλήλοις23. Ο όρκος, όσο συγκινητικός κι αν ήταν, δεν οδήγησε στη νίκη που τόσο επιθυμούσε η αντιβασίλισσα Ζωή. Η λαμπρή στρατιά συντρίφτηκε από τον τσάρο Συμεών στην Αχελώ (κοντά στην Αγχίαλο)24τον Αύγουστο του 917 και επιθεώρηση στρατευμάτων στη Διάβαση της Θράκης δεν επαναλήφθηκε στο μέλλον. Απόηχος της πανωλεθρίας του Λέοντος του Φωκά παραμένει η κρίση των Συνεχιστών του Θεοφάνη γι' αυτόν: ώ άνόρία μάλλον ή επιστατική φρόνησις προσανέκειτο25, κάτι που τον τοποθετεί στον αντίποδα της στρατιωτικής ευταξίας, που τόσο επιθυμούσε ο Λέων ΣΤ '.
ΚΗΠΟΙ
Φαίνεται γενικά, ότι ο Σκυλίτζης δίνει μια συγκριτικά ακριβέστερη περιγραφή από τους Συνεχιστές του Θεοφάνη, σε ό,τι αφορά τουλάχιστον τις αοίκητες τοποθεσίες. Για την περίπτωση της τοποθεσίας Κήποι, οι Συνεχιστές αναφέρουν: και τω θέματι των Θρακησίων επέβησαν κατά Κήπους, τόπον οϋτω κατονομαζόμενον26. Όπως καί στην περίπτωση της Διάβασης το 917, και εδώ ο Σκυλίτζης θα συμπληρώσει τους Συνεχιστές: τόπος δε οι Κήποι κατά την παράλιον, ένθα προς την θάλασσαν είσβολάς ποιείται ό Μαίανδρος ποταμός21. Σε ό,τι αφορά τον Γενέσιο, οι τρεις μνείες των Κήπων που υπάρχουν στο κείμενο του28 μοιάζουν να υπονοούν, ότι, η τοποθεσία πρέπει να είναι τόσο γνωστή στον αναγνώστη του, ώστε να μην χρειάζονται περαιτέρω διευκρινίσεις29.
Η ημερομηνία της επιθεώρησης των στρατευμάτων στους Κήπους των Θρακησίων (21 Απριλίου 866) μας είναι γνωστή, επειδή τότε δολοφονήθηκε άγρια ο μεγαλόσχημος καίσαρ Βάρδας, που προετοίμαζε, μαζί με τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ ' 30, μια μεγάλη εκστρατεία για την ανακατάληψη της Κρήτης από τους Άραβες31, με διαφορετικούς όμως σκοπούς ο καθένας τους, σύμφωνα με τον Γενέσιο32. Ο καίσαρ Βάρδας πολύς ήν νπεραίρων τον βασιλέως33 και, επιπλέον, από την εποχή του Μιχαήλ Β ' (820 - 829) υπήρχε μια διατρέχουσα φήμη, οτι δι ' οϋ ή Κρήτη πορθηθή βασιλεύσει καί των σκήπτρων καθέξει της Ρωμαϊκής αρχής34.
Υπό τις προϋποθέσεις αυτές, τα βλέμματα ολόκληρου του στρατοπέδου που περιμένει στους Κήπους την επιβίβαση για την Κρήτη στρέφεται προς τη σκηνή του καίσαρα Βάρδα, που έχει στηθεί σε έναν ψηλό λόφο35, ενώ η αυτοκρατορική σκηνή του Μιχαήλ Γ ' βρίσκεται κάτω στην πεδιάδα36. Όλοι τρέμουν την ισχυρή προσωπική φρουρά του καίσαρα37και ο φόβος αυτός ενισχύεται από
το ότι δομέστικος των σχολών, που στρατοπεδεύουν επίσης στους Κήπους, είναι ο πατρίκιος Αντίγονος, γιος του καίσαρα38. Το αυτοκρατορικό περιβάλλον δείχνει να ανησυχεί39: αρκεί μια έφιππη κάθοδος των σχολών ή της προσωπικής φρουράς από τη σκηνή του Βάρδα και ολόκληρος ο στρατός θα επιβιβαστεί για την Κρήτη υπό άλλη ηγεσία.
Το πρωί της 21ης Απριλίου ο καίσαρ Βάρδας κατεβαίνει έφιππος από το
λόφο στη βασιλική σκηνή, ώς συνήθως, λένε οι Συνεχιστές του Θεοφάνη40. Πρόκειται για τη μέρα της γενικής επιθεώρησης και του απόπλου, αλλά, κατά μια μάλλον προσχεδιασμένη σύμπτωση, το αυτοκρατορικό περιβάλλον παρασύρει το γιο του καίσαρα πατρίκιο και δομέστικο των σχολών Αντίγονο προς άμιλλητήριον δρόμον Ιππων (αγώνα ιππασίας) και, τελικά, αυτόν πόρρω της βασιλικής
σκηνής διορίζουσα1. Ο πατρίκιος και λογοθέτης του δρόμου Συμβάτιος διαβάζει μπροστά στον αυτοκράτορα και τον καίσαρα τάς δημοσίους αναφοράς. Με το τέλος της αναφοράς, ο καίσαρ Βάρδας παίρνει τον λόγο: του λαοϋ παντός, ω δέσποτα, συνηγμένου πρόσταξον διαπεράσαι εν Κρήτη42. Ο λογοθέτης του δρόμου Συμβάτιος όμως, καίτοι γαμπρός του καίσαρα, έχει προσχωρήσει στη συνωμοσία εναντίον του43. Με το σύνθημα που δίνεται απ' αυτόν και με παρότρυνση του πατρικίου και παρακοιμώμενου Βασιλείου, ο καίσαρ Βάρδας σφάζεται μπροστά στον αυτοκράτορα και άγνωστο μπροστά σε πόσο παρατεταγμένο στρατό. Η εκστρατεία της Κρήτης εγκαταλείφθηκε αμέσως44
και καθένας δεν φρόντιζε πια, παρά για τον εαυτό του. Ο αυτοκράτορας επέστρεψε στην
Κωνσταντινούπολη45 και ο χρησμός της Κρήτης έμεινε για την ώρα ανεκπλήρωτος. Οι Κήποι, όπου χύθηκε το αίμα του καίσαρα Βάρδα, εξαφανίζονται στο εξής ως τόπος επιθεώρησης και μόνον οι W. Tomaschek και Α. Α. Vasiliev πίστευαν, ότι το τοπωνύμιο Gipo ή Chipo ή Qipo που εμφανιζόταν σε χάρτες του ιταλικού ναυαρχείου του 19ου αιώνα νότια από τις εκβολές του Μαιάνδρου απηχούσε
τους Κήπους του θέματος των Θρακησίων46. Ίσως να είχαν και δίκιο.
ΦΥΓΕΛΑ
Τοποθετούνται γύρω στα 15 χμ. νότια της Εφέσου, στις εκβολές του Καΰστρου, όπως οι Κήποι βρίσκονταν στις εκβολές του Μαιάνδρου. Ταυτίστηκαν με το σημερινό Kusadasi, επειδή πρόκειται για τη μόνη τοποθεσία στην περιοχή της Εφέσου όπου υπάρχει ένα νησί με λείψανα φρουρίου απέναντι από την ακτή47. Πραγματικά, μερικές φορές, τα Φύγελα αναφέρονται στις πηγές σαν νησί 48, ενώ το δέκατο και τον ενδέκατο αιώνα φαίνεται ότι αποτελούσαν το κύριο σημείο επιβίβασης για την Κρήτη, από την δυτική Μικρασία τουλάχιστον: ..."Απήλθε μέχρι των Φυγέλων, όπως εύρων πλοΐον εις την Κρήτην διαπεράση, αναφέρεται στο Βίο του Λαζάρου του Γαλησιώτη49, και αυτό φαίνεται ότι ίσχυε όχι μόνο για τις ατομικές διαπεραιώσεις. Τα Φύγελα διαδέχθηκαν τους Κήπους και ως τόπος επιβίβασης του στρατού στον στόλο κατά τις επόμενες εκστρατείες ανακατάληψης της Κρήτης το 911 50 και το 961 51.
Η έκφραση ϊνα κατέλθωσιν εις τά Φύγελα52 σημαίνει την ήλωσιν των δρομώνων53, για την οποία το θέμα των Θρακησίων διαθέτει χιλιάδες καρφιά54. Αν ο Κωνσταντίνος Ζ ' περιγράφει την εξάρτυση των δρομώνων για την εκστρατεία, ο πατέρας του Λέων ΣΤ ', στα χρόνια του οποίου έγινε η απόπειρα του Ιμέριου, είχε προβλέψει τον απόπλου του στόλου για εκστρατεία: Και πρώτον μεν προ τον αποκινήσαί αγιασθήτωσαν άπαντα τα φλάμονλα των δρομώνων έκάστον δια θείας τών ιερέων ίερονργίας
και ευχής εκτενούς προς τον όλων θεον υπέρ ενοδώσεως τοϋ στρατον κατά τών πολεμίων. Έπειτα και διαλάλησης προς άπαντα τον λαόν και προς τους άρχοντας ιδίως τά δέοντα και αρμόζοντα τω καιρώ και όντως προθνμοποιήσας τον στρατον άποκινήσεις αίσίον πνεύματος σνμπνέοντός σοι και μή εναντίον 55. Οι προδιαγραφές αυτές που περιγράφει ο Λέων ΣΤ ' δεν αποκλείεται καθόλου να
τηρήθηκαν το 961, οπότε η εκστρατεία ανακατάληψης της Κρήτης σχεδιάσθηκε με
τη μεγαλύτερη δυνατή πρόνοια και περίσκεψη, που περιλάμβανε ανάμεσα στα
άλλα κατασκοπεία και απόλυτη σιγή πληροφοριών56, ενώ συνέρρεαν αί τριήρεις
και το τών όλκάδων πλήθος εις το τών Φυγέλλων λεγόμενον κατατόπιον51.
Όταν ο θρησκευόμενος αρχιστράτηγος της επιχείρησης δομέστικος Νικηφόρος Φωκάς
έφτασε στα Φύγελα για να αναλάβει την διοίκηση58, φαίνεται ότι θεώρησε το
όνομα της τοποθεσίας κακόν οιωνό: tò όνομα τών Φυγέλλων ως φυγήν παραινιττόμενον59 και διέταξε το σημείο του απόπλου να μετατοπιστεί προς ένα κοντινό ακρωτήριο που ονομαζόταν Αγία, βέβαιος ότι το τοπωνύμιο αυτό θα ευνοούσε τους σκοπούς της εκστρατείας60.
Σύμφωνα με τον Νικηφόρο Βρυέννιο, στο τρίτο τέταρτο του ενδέκατου αιώνα, η αρχαία των Καππαδοκών μητρόπολις, φημί δη την περιβόητον Καισάρειαν, είχε τα τείχη της διερρωγότα και μόνο μερικοί πύργοι είχαν απομείνει, εις απόδειξιν οΐμαι της παλαιάς ευδαιμονίας της πόλεως6
Η βαρύτητα, αν όχι η ευδαιμονία της Καισαρείας έναν αιώνα νωρίτερα από την εποχή που
περιγράφει ο Βρυέννιος φαίνεται από το γεγονός ότι, το 956, ο νέος πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Πολύευκτος (956 - 970) χειροτονείται όχι από το μητροπολίτη Ηράκλειας Περίνθου, σύμφωνα με το έθος, αλλά από το μητροπολίτη Καισαρείας62. Ήδη από το 923, ο ευγενής και ικανότατος Δομέστικος των σχολών Ιωάννης Κουρκούας φέρεται να έχει ως έδρα των στρατευμάτων του την Καισαρεία63. Από εκεί, θα καταπνίξει την εξέγερση που θα ξεσπάσει στο θέμα Χαλδίας την εποχή αυτή. Αν, από καθαρά στρατιωτική άποψη, η Καισαρεία ασκεί κάποια ιδιαίτερη επιρροή στα πράγματα της αυτοκρατορίας κατά το δεύτερο ήμισυ του δέκατου αιώνα, αυτό θα γίνει αισθητό στον τρόπο, με τον οποίο θα εκπληρωθεί ο χρησμός της Κρήτης. Στις αρχές Ιουλίου του 963, ο δομέστικος των σχολών της Ανατολής Νικηφόρος Φωκάς μαζί με τον ανηψιό του στρατηγό των Ανατολικών Ιωάννη Τζιμισκή υποδέχεται την στρατιάν στην Καισαρεία64. Έπεί δε εντός ολίγων ημερών άπαν το της Ασίας προς αυτόν συνήθροιστο στράτευμα, οι στρατηγοί των θεμάτων με επικεφαλής τους τον στρατηγό Ανατολικών Ιωάννη, τά ξίφη γνμνώσαντες και την στρατήγιον σκηνήν κυκλωσάμενοι επευφημούν αυτοκράτορα το Νικηφόρο πολύχρονων κράτος αύτω επενχόμενοι65. Όταν οι επευφημίες κάμπτουν την τυπική αντίσταση του Νικηφόρου που επιθυμεί μάλλον να τηρήσει κάποια προσχήματα, ο νέος αυτοκράτορας βγαίνει από τη σκηνή φορώντας ήδη τα ερυθρά πέδιλα, ζωσμένος το ξίφος του και στηριζόμενος σε δόρυ66. Ανεβαίνει σε ένα ύψωμα και δημηγορεί εις επήκοον της στρατιάς61: «ο τωρινός μας αγώνας δεν είναι ούτε εναντίον των Αράβων της Κρήτης, ούτε εναντίον Σκυθών ή Αράβων που, χάρη στη δική σας αρετή, νικήσαμε ήδη, αλλά εναντίον της Ρωμαίων πολιτείας, σε ολόκληρη την επικράτεια της οποίας υπάρχουν δυσκολίες68και αυτήν δεν μπορούμε να την κατακτήσουμε με μια έφοδο, όπως ένα φρούριο. Περιβρέχεται από τη θάλασσα, διαθέτει οχυρά σε διάφορες τοποθεσίες, έχει πολυάριθμο άλκιμο πληθυσμό και υπερέχει σε πλούτο και κειμήλια από ολόκληρη την οικουμένη... Αναλογισθείτε λοιπόν τη δόξα που αποκτήσατε κερδίζοντας νίκες υπό τις διαταγές μου και ακολουθήστε με αμετάκλητα, επιστρατεύοντας την αρετή σας»69. Η Καισαρεία με παρατεταγμένο τον στρατό της απειλεί την Κωνσταντινούπολη και, αν κρίνει κανείς από την περίπτωση αυτής της επιθεώρησης του στρατού, θα συμπεράνει ότι δεν νικά πάντα ό εν Κωνσταντινονπόλει καθεζόμενος, όπως θα ισχυριστεί λίγο περισσότερο από έναν αιώνα μετά ο Κεκαυμένος70, επικουρούμενος ίσως και από το πραγματικό γεγονός ότι η Καισαρεία είχε σβήσει σχεδόν μαζί με τους Φωκάδες.
Διατρέχοντας τον Δέοντα Διάκονο, αποκομίζει κανείς την εντύπωση ότι η Καισαρεία και, γενικά, η Καππαδοκία δεν υπακούουν σε άλλον εκτός από τους Φωκάδες. Οι εκστρατείες του Νικηφόρου Φωκά ξεκινούν συνήθως από την Καππαδοκία71 και επιστρέφουν σ' αυτήν72. Με αυτό, ίσως, υπόψη του, ο δουξ Βάρδας Φωκάς εξεγείρεται το 970 και φθάνει στην Καισαρεία73, όπου προσπαθεί νασυγκεντρώσει στρατό, όπως επτά χρόνια νωρίτερα ο θείος του Νικηφόρος.
Στην Καισαρεία θα απευθύνει γράμμα προς το στασιαστή Βάρδα Φωκά ο αυτοκράτορας πια Ιωάννης Τζιμισκής74και ο στασιαστής θα απαντήσει με τρόπο υπερφίαλο. Ο Φωκάς αντιμετωπίζοντας τον Βάρδα Σκληρό στο Διπόταμον -Μεσάνακτα, θα επιχειρήσει τον Ιππου έπίβήναι και διιέναι το στράτευμα. Στην επιθεώρηση του στρατού του οι οιωνοί είναι κακοί καί η στρατιά της Καισαρείας θα διαλυθεί χωρίς να δώσει μάχη75. Δεκαεπτά χρόνια αργότερα, στο θέμα Χαρσιανού που έχει για πρωτεύουσα του την Καισαρεία, ο Βάρδας Φωκάς θα ανακηρυχθεί αυτοκράτορας από τους ευγενείς συγγενείς του και τους ηγήτορες των στρατευμάτων της Ανατολής (Αύγουστος 987)76και η τελευταία αυτή από πείρα θα διαρκέσει ώς το 989. Στην συνέχεια, είναι το τέλος της Καισαρείας και των Φωκάδων και η οριστική επικράτηση της Κωνσταντινούπολης, που τόσο φαίνεται ότι εντυπωσίασε τον Κεκαυμένο τον ενδέκατο αιώνα.
ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ
ΓΟΥΝΑΡΙΑ
Η αυτοκρατορική αναγόρευση του Ισαάκιου Α ' το 1057 έγινε στα Γουνάρια, μια πεδιάδα ομαλή και πλατιά, κοντά στην Καστάμωνα της Παφλαγονίας,
που αποτελούσε κληρονομική ιδιοκτησία των Κομνηνών, σύμφωνα με τον Σκυλίτζη77. Εκτός από τους ευγενείς γαιοκτήμονες που εμφανίζονται να παροτρύνουν τον Ισαάκιο στο εγχείρημα78, έντονη επίσης πρέπει να ήταν εκεί και η παρουσία στρατευμάτων, όπως προκύπτει από τις δυο μνείες του Σκυλίτζη,
αλλά και από τον Ατταλειάτη79. Τα Γουνάρια, βέβαια, ποτέ δεν θα διεκδικήσουν τη στρατιωτική λαμπρότητα της Καισαρείας επί Φωκάδων. Το παράδειγμα της στρατιωτικής συνάθροισης του 1057 όμως εντάσσεται στη γενικότερη μεταβολήπου παρατηρείται και που συνίσταται στο να συγκεντρώνουν οι εκάστοτε στασιαστές όσο γίνεται περισσότερο στρατό80 και να αναγορεύονται αυτοκράτορες ενώπιον του, όπως απαιτούσε η αρχαία βυζαντινή συνήθεια στο προάστιο Έβδομον. Έτσι, τον ενδέκατο αιώνα, πολλές φορές επιθεώρηση του στρατού δεν γίνεται μόνο από τις κρατικές αρχές της Κωνσταντινούπολης, που κι αυτές συγκεντρώνουν όσο γίνεται περισσότερα στρατεύματα για τις εμφύλιες συρράξεις.
ΧΡΥΣΟΠΟΛΙΣ
Όσο πληθαίνουν οι εξεγέρσεις των ευγενών ανταπαιτητών του θρόνου προς
το τρίτο τέταρτο του ενδέκατου αιώνα, τόσο πλησιάζουν την πρωτεύουσα που
εξακολουθεί να μη νικά πάντα. Το 1078 ο Αλέξιος Κομνηνός βρίσκεται στην υπηρεσία του Νικηφόρου Γ ' Βοτανειάτη (1078 -1081) που επιχειρεί να ανακόψει την
προέλαση του αντάρτη Νικηφόρου Μελισσηνού, ανδρός εύγενους ], προς την
Βιθυνία. Έχει αποσπάσει με πολύ κόπο την αυτοκρατορική έγκριση να παραδώσει τα στρατεύματα και των αρχόντων τους πλείστους?2σε ένα νέο διοικητή, τον ευνούχο πρωτοβεστιάριο Ιωάννη, που, όπως είναι φυσικό, δεν μοιάζει να έχει και πολλές συμπάθειες μέσα σε ένα μεσαιωνικό στράτευμα ευγενών, όπως είναι αυτό που του δίνουν να διοικήσει. Στην τελετή παράδοσης-παραλαβής Διοικητού στρατιάς που γίνεται έξω από τη Χρυσόπολη και με τον στρατό παρατεταγμένο σε ευρύ μέτωπο, οι άρχοντες προσπαθούν να μεταπείσουν τον Αλέξιο, ώστε να παραμείνει επικεφαλής τους· ο Κομνηνός, που έχει σοβαρούς λόγους να μην επιθυμεί την ηγεσία αυτής της στρατιάς, αρνείται. Θέλοντας να προσδώσει στην αναχώρηση του έναν επίσημο και νεανικό τόνο που θα ευχαριστήσει τους έφιππους στρατιώτες, συντακτήριον ίππασίαν ίππάσασθαι ήθελεν.
Ο αποχαιρετιστήριος αυτός καλπασμός, όπως μας εξηγεί ο Νικηφόρος Βρυέννιος, γινόταν συνήθως με χαλαρωμένα τα ηνία κατά μήκος της έφιππης παράταξης, και αυτό βέβαια ήταν κάτι το πολύ εύκολο για τον ευγενή άρχοντα Αλέξιο Κομνηνό. Δυστυχώς όμως, ο νεόκοπος διοικητής πρωτοβεστιάριος Ιωάννης θεώρησε επιβεβλημένο να χαλαρώσει και αυτός τα ηνία και να καλπάσει αγέρωχος μπροστά από την παράταξη. Ήταν μια έμπνευση μάλλον ατυχής. Ευθύς γέλως ωρτο πολύς παρά πάντων και οι στρατιώτες άρχισαν να φωνάζουν στο διοικητή τους «κλου, κλου, κλου», δηλ. την συνηθισμένη κοροϊδία που άκουγαν συνήθως οι ευνούχοι την εποχή αυτή83. Η επιθεώρηση θα λήξει με επέμβαση των ανθρώπων του Κομνηνού, που είχε ζωτικό συμφέρον να κατευνάσει τα πνεύματα84 και η μεταβολή στην διοίκηση να είναι όσο το δυνατόν πιο απρόσκοπτη.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΎΠΟΛΙΣ
Γενικά, η πρωτεύουσα ήταν ο τόπος των θριάμβων μετά από εκστρατεία85 και όχι των επιθεωρήσεων. Μεγάλες στρατιωτικές συγκεντρώσεις πριν από εκστρατεία δεν φαίνεται να έγιναν ποτέ μέσα στα τείχη της πρωτεύουσας, η Κωνσταντινούπολη όμως, από την φύση της, ήταν συχνά τόπος επιθεώρησης του στόλου πριν από τον απόπλου, όπως επί Ιουστινιανού Α ' το 533, οπότε ο στόλος με επικεφαλής τον Βελισάριο και τον ναύαρχο Καλώνυμο τον Αλεξανδρέα86 είχε αποπλεύσει πανηγυρικά άμφί τάς θερινάς τροπάς1
Τον ένατο και το δέκατο αιώνα δεν υπάρχουν μαρτυρίες για απόπλου του στόλου εναντίον των Αράβων από την Κωνσταντινούπολη88,(Υπάρχει μια πιθανότητα, ο στόλος του πατρικίου και δρουγγάριου του πλωίμου Ιωάννη Ραδηνού που καταναυμαχησε κοντά στη Λήμνο τον Λέοντα τον Τριπολίτη το 923, να απέπλευσε από την Κωνσταντινούπολη, παρόλο που οι πηγές (Συν. Θεοφ., 405· Ψευδοσυμεών, 735· Συν. Γεωργ. Μον., 897· Συν. Γεωργ. Μον., 52, Istrirr Λέων Γραμμ., 309· Θεοδ. Μελιτ., 219) δεν αναφέρουν κάτι τέτοιο.) όπως προκύπτει εξάλλου και από τα παραδείγματα των Κήπων και των Φυγέλων, που αναφέρθηκαν ήδη.
Ο στόλος που ναυλοχούσε ή συνέρρεε στην Κωνσταντινούπολη, ιδιαίτερα από την εποχή της βασιλείας του Ρωμανού Λακαπηνού, πρώην Δρουγγάριου του πλωίμου, φαίνεται καθαρά ότι προοριζόταν για άλλες προτεραιότητες, ιδιαίτερα δε για την απόκρουση οποιασδήποτε απειλής από τον βορρά. Ο ίδιος ο Ρωμανός Α ' θα χρησιμοποιήσει το 924 τον συν αύτω στόλον ασπίσι τε και οπλοις άσφαλέσι κατακοσμήσας9, ως ισχυρό όπλο εντυπωσιασμού του Συμεών, που προσέρχεται στη συνάντηση της Πηγής με μια λαμπρότατη στρατιωτική παράταξη, όμοια της οποίας δεν φαίνεται να διαθέτει η σχεδόν πολιορκημένη τη στιγμή εκείνη πρωτεύουσα. Η βασιλική τριήρης που οδηγεί το στόλο θα προσορμιστεί σε μια οχυρωμένη αποβάθρα που θα κατασκευαστεί στον αιγιαλό του Κοσμιδίου ειδικά για το σκοπό αυτό90. Επειδή από τις βυζαντινές πηγές δεν προκύπτει οποιαδήποτε πρόθεση για σύρραξη με τους Βουλγάρους κατά τη συνάντηση αυτή, η ναυτική παράταξη δείχνει να χρησιμεύει, για να αντισταθμίσει τη στρατιωτική υπεροχή που βρίσκεται τότε στη βουλγαρική πλευρά. Επί Ρωμανού Α' Λακαπηνού στην Κωνσταντινούπολη ναυλοχεί ένας ετοιμοπόλεμος στόλος δρομώνων91, όπως συνάγεται και από την επιτυχή απόκρουση των Ρως στον Βόσπορο το 941 92.
Τριάντα χρόνια αργότερα, την άνοιξη του 971 93, ο Ιωάννης Τζιμισκής είχε ήδη ετοιμάσει έναν αξιόλογο στόλο, σύμφωνα με τον Σκυλίτζη, με φροντίδα του τότε δρουγγάριου του πλωίμου Λέοντος, που επισκεύασε τα παλιά πλοία και ναυπήγησε άλλα, καινούργια94. Ο στόλος αυτός θα επιχειρούσε να αποκλείσει την υποχώρηση των Ρως από την Βουλγαρία διαμέσου του Δούναβη, ενώ ο ίδιος
ο αυτοκράτορας θα κινούσε εναντίον τους μια μεγάλη χερσαία εκστρατεία95.
Αφού προσευχήθηκε τρεις φορές, στο ναό του Χριστού της Χαλκής, στην Αγία
Σοφία και στη Θεοτόκο των Βλαχερνών, έφτασε έφιππος στα εκεί ανάκτορα για να επιθεωρήσει τάς πυρφόρους τριήρεις που λικνίζονταν ήρεμα στον Κεράτιο κόλπο96, ιδιαίτερα κατάλληλο επίνειο για τα μεταγωγικά πλοία97.
Πρέπει να ήταν πάνω από τριακόσια τα πυρφόρα πλοία που ετοιμάζονταν
να αποπλεύσουν, οι γαλέες98 και τα μονέρια", μαζί με τα μικρότερα, τις λέμβους
και τα ακάτια. Ο αυτοκράτορας διαπίστωσε από την επιθεώρηση ότι η κωπηλασία γινόταν μετ' εμπειρίας ώστε τα πλοία να δείχνουν συναγωνιζόμενα μεταξύ τους ως προς την τάξη100 και διέταξε να διανεμηθεί στους κωπηλάτες και στους στρατιώτες αργύρων. Αμέσως μετά, έδωσε τη διαταγή του απόπλου για το Δούναβη. Ο ίδιος ο αυτοκράτορας Ιωάννης πήρε το δρόμο της Αδριανούπολης,
όπου, στις αρχές της άνοιξης του 971, βρίσκεται συγκεντρωμένος ο μεγάλος
όγκος του βυζαντινού στρατού, έτοιμος για εκστρατεία. Η Αδριανούπολη απέχει
από το κέντρο της Κωνσταντινούπολης (Μίλιον) 262 χμ.101.
Το Μίλιον.ΑΔΡΙΑΝΟΥΠΟΛΙΣ,
Αρχές Απριλίου 971. Ο αυτοκράτορας συγκαλεί σύσκεψη των διοικητών των μεγάλων μονάδων102, επειδή έχει μάθει από τους σκοπούς, ότι οι κλεισούρες που οδηγούν στην Βουλγαρία και που τόσο είχαν αποθαρρύνει τον πολεμοχαρή Νικηφόρο Φωκά τέσσερα χρόνια πριν103, τώρα είναι αφύλακτες. Ο στρατός, λέει ο Τζιμισκής, πρέπει να εισβάλει αιφνιδιαστικά στις κλεισούρες και να καταλάβει την βουλγαρική πρωτεύουσα Πρεσλάβα που κατέχουν τώρα οι Ρως, πριν από το Πάσχα, που αυτό το χρόνο, πέφτει στις 16 Απριλίου104. Οι διοικητές των διαφόρων μονάδων έχουν περίπου τις ίδιες επιφυλάξεις που οδήγησαν το Νικηφόρο Φωκά το 967 να αναβάλει την εισβολή στην Βουλγαρία: πρόκειται για θράσος άλόγιστον να εμπλέξει κανείς το στρατό σε εχθρικό έδαφος, όπου οι δρόμοι είναι σηραγγώδεις και κρημνώδεις. Για αρκετή ώρα στο συμβούλιο των στρατηγών επικρατεί αμηχανία105. Τελικά, πάλι ο αυτοκράτορας λύνει την σιωπή: «το ότι στον πόλεμο χρειάζεται περίσκεψη, το γνωρίζω από μικρός, αφού έχω κερδίσει τόσες μάχες.Φ
Όταν όμως ο καιρός φθάνει επί ξυροϋ ακμής, τότε πρέπει κανείς να προσαρμόζεται στα πράγματα». Μέχρι το Πάσχα, οι Βούλγαροι θα αναπαύονται και μια αστραπιαία διάβαση της κλεισούρας θα φέρει τη νίκη. Ο αυτοκράτορας ανατρέχει στη γνωστότατη στους Βυζαντινούς ομηρική (Κ 173) έκφραση επί ξυροϋ ακμής που χρησιμοποίησαν διαδοχικά ο Ηρόδοτος (Ζ ', 11) και ο Προκόπιος (Πολ. Α ', 24,28:1, 128)106 και τελειώνει με την παρότρυνση: «αναλογιστείτε ότι είστε Ρωμαίοι και ακολουθείστε τάχιστα, δείχνοντας με έργα την αρετή σας»107. Ο Ιωάννης Τζιμισκής αποκλίνει ελαφρά εδώ από τις κατευθύνσεις του Λέοντος ΣΤ '. Αντί να μιλήσει στο στράτευμα108, απευθύνεται μόνο στους στρατηγούς του τονίζοντας όχι την αυτοκρατορική αμοιβή, όπως συμβούλευε ο Λέων ΣΤ ', αλλά κάνοντας επίκληση στους Ρωμαίους και στις αρετές τους109. Όταν τελειώνει η σύσκεψη, η παράτα σελ. 129, όπου αναφέρει πυρφόρους τριήρεις αρχαΐζοντας, ενώ πυρφόρα ήταν τα μονήρη πλοία, δηλ. οι δρόμωνες και τα πρώτα δείγματα με γαλέρες . Η αντίφαση σε ό,τι αφορά τους στρατιωτικούς διοικητές ερμηνεύεται από το ότι η αυτοκρατορική παρουσία στην ανώτατη διοίκηση του στρατεύματος υποβιβάζει αντικειμενικά τις αρμοδιότητες των στρατηγών, που, εξάλλου, από αυτή την εποχή ήδη, υποβαθμίζονται. Στο πόνημα Περί παραδρομής, 19, 6-9, σελ. 111 Dagron-Mihäescu, βρίσκουμε τη μελαγχολική διαπίστωση ότι ο θεματικός στρατός παρακμάζει τώρα που οι κριτές των θεμάτων αυθαιρετούν, ενώ ολόκληρη η εξουσία των θεμάτων θα έπρεπε να ανήκει στους στρατηγούς, όπως το απαιτούσε ή πάλαι κατάστασις του στρατού.
ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ
103. Λέων Διάκονος, Δ' , 6, σελ. 62-63. Βλ. Ι. Καραγιαννόπουλος, «Οι βυζαντινο-βουλγαρικές
σχέσεις στα έτη 963-969 (Χρονολογικές παρατηρήσεις)», Δίπτυχα 4 (1986-1987), σελ. 183-199, που
τοποθετεί το περιστατικό το 967.
104. Για το Πάσχα του 971, βλ. V. Grumel. La chronologie, Παρίσι 1958, σελ. 310.
105. εφ' ίκανον χρόνον σιωπούντων αυτών... .
106. Βλ. Ε. Leutsch-F. G. Schneidewin, Corpus Paroemiographorum Graecorum, Hildesheim
1965,1, σελ. 169.
107. ... και λογισάμενοι öu 'Ρωμαίοι έστέ... επεσθε τήν ταχίστην, τήν σφών άρετήν επί των
έργων επιδεικνύμενοι... (Λέων Διάκονος, Η ', 3, σελ. 132). Πρβλ. επίσης πιο κάτω, συμπεράσματα.
108. Λέων ΣΤ ', Τακτικά, ΙΓ ', 3, στ. 844 Β: ... και διαλαλήσεις αύτοίς τα πρέποντα, -παλαιάς
άναμιμνήσκων νίκης και προτέρων επιτυχιών, και δια τούτων προθυμοποιεΐν αυτούς....
109. Βλ. Lev Diakon, σελ. 205 σημ. 16.
108 ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ Κ. ΛΟΥΓΓΉΣ λέξη που σχηματίζεται, σύμφωνα με τις κατευθύνσεις του Λέοντος ΣΤ ' ·10, επιχειρεί αμέσως τη διάβαση της κλεισούρας1 ' '.
Προπορεύεται η ίλη των Αθανάτων, τεθωρακισμένη επιεικώς, γύρω στους
2.000 ιππείς και ακολουθεί ο αυτοκράτορας με πανοπλία και δόρυ. Στη συνέχεια
πορεύεται το πεζικό, 15.000 άνδρες τον αριθμό. Το ιππικό, που είναι επίσης
πολυάριθμο και φτάνει τους 13.000, ακολουθεί το πεζικό, προφανώς εξαιτίας
του είδους της πορείας στα εχθρικά στενά και για να αποφευχθεί όσο γίνεται
ένας εχθρικός αιφνιδιασμός. Τέλος, έρχονται τα μεταγωγικά και οι πολιορκητικές μηχανές, που διοικεί ο πρόεδρος Βασίλειος Λακαπηνός112.
Η απρόσκοπτη διάβαση της κλεισούρας πρέπει να διάρκεσε από τις 9 ώς τις
12 Απριλίου, Μεγάλη Εβδομάδα, σύμφωνα με σύγχρονους υπολογισμούς113.
Στις 13, ανάπαυση. Το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής, ο στρατός διατάσσεται
σε βαθιές φάλαγγες για την επίθεση στην Πρεσλάβα. Οι σαλπιγκτές διατάσσονται
να σαλπίζουν συνεχώς έφοδο, τα κύμβαλα να αλαλάζουν και να ηχούν τα τύμπανα. Και, καθώς ο στρατός ολόκληρος προχωρούσε προς τα τείχη, επικρατούσε
ένας τρομερός θόρυβος, όπως ο ήχος των τύμπανων αντηχούσε στα γύρω βουνά
και αντανακλούσε πάνω στην κλαγγή των όπλων και τους χρεμετισμούς των
αλόγων και με τις ιαχές και τις παροτρύνσεις των στρατιωτών μεταξύ τους114.
Η άλωση της Πρεσλάβας έγινε την επομένη, Μεγάλο Σάββατο, αλλά αυτό
δεν ενδιαφέρει εδώ. Πιο ενδιαφέρουσα, ίσως, είναι η διαπίστωση που είχε κάνει
ήδη από το 1916 ο Μ. Ja. Sjuzjumov, ότι και αυτή η βυζαντινή στρατιωτική παράταξη έχει σαν υπόδειγμα τον Αγαθία115, όπως γενικά ο Λέων Διάκονος μιμείται
τον Αγαθία116, και όχι μόνο στο προοίμιο117, αλλά και στις περιγραφές στρατιωτικών παρατάξεων, όπως φάνηκε ήδη.
110. Λέων ΣΤ ', Τακτικά, ΙΔ ', 21, στ. 877C: προ δε τον καιρόν τον πολέμον δει και αυτόν τον
πεζικον στρατον ώσπερ και επί των καβαλλαρίων ένέγκαι εν ημέρα μιζί όμον σννηγμένον... .
111. Πρόκειται μάλλον για την κλεισούρα Σιδηρά, γνωστή ήδη από τους Συν. Θεοφ., 165. Βλ.
και V. Besevliev, Die protobulgarischen Inschriften, Βερολίνο 1963, σελ. 59. Πρβλ. V. TäpkovaZaïmova, «Kûrn vüprosa za voennite putista prez pervoto bülgarsko carstvo», Istorìceski Pregled 1
(1958), σελ. 60-61.
112. Λέων Διάκονος, Η ', 4, σελ. 132. Μικρότερος εμφανίζεται ο βυζαντινός στρατός στον
Σκυλίτζη, 295.
113. Πρβλ. Lev Diakon, σελ. 205, σημ. 12.
114. Λέων Διάκονος, Η , 4, σελ. 133.
115. Αντίστοιχο χωρίο του Αγαθία, Γ , 25, 7, σελ. 117 (τύμπανα και κύμβαλα).
116. Μ. Ja. Sjuzjumov, «Ob istocnikach Lva Diakona i Skilicy», Vizantijskoe Obozrenie, Juriev
1916, σελ.135 και 141. Πρβλ. A. P. Kazdan, «Iz istorii vizantijskoj chronografii X v., 2: Istocniki Lva
Diakona i Skilicy dlja tretej cetverti X stoletija», Vizantjskij Vremennik 20 (1961), σελ. 106-128 και Ν.
Μ. Παναγιωτάκη, «Λέων ο Διάκονος», Επετηρίς Εταιρείας Βνζαντινών Σπονδών 34 (1965), σελ.
122. Γενικά, Η. Hunger, Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner, Μόναχο 1978, Ι, σελ.
370.
117. Πρβλ. Cameron, Agathias, σελ. 63 και 145. Παναγιωτάκης, ό.π., σελ. 2.
ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΕΝΟΠΛΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ 109
3. Συμπεράσματα
Θα ήταν ιδιαίτερα άχαρη η παρακολούθηση επιθεωρήσεων στρατευμάτων
για την εποχή που αρχίζει μετά τον Ηράκλειο (610 - 641) ώς τον ένατο αιώνα,
δηλ. κατά την εποχή της γένεσης και της ανάπτυξης του θεματικού θεσμού. IV
αυτό, ίσως να είναι σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνη και η Χρονογραφία του Θεοφάνη, που καλύπτει ιστοριογραφικά τον έβδομο και τον όγδοο αιώνα. Η ενιαία διοίκηση των στρατευμάτων πρέπει να ήταν κάτι το ιδιαίτερα δύσκολο, κυρίως την εποχή ανάπτυξης των θεμάτων της Μικρασίας, τουλάχιστον ώς την εποχή κατά την οποία ο δομέστικος των σχολών αποκτά αυξημένες αρμοδιότητες στην
ανώτατη διοίκηση του στρατού εκστρατείας118, ίσως από την εποχή του αυτοκράτορα Θεοφίλου (829 - 842).
Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό είναι το ότι η ιστοριογραφία κλασικού τύπου (Zeitgeschichte) με την παραδοσιακή περιγραφικότητα της στις λεπτομέρειες, είναι φυσικό να παρέχει περισσότερες πληροφορίες για μια επιθεώρηση στρατού από τη λιτή χρονογραφική φράση που, γενικά, αρκείται κάθε φορά να επισημαίνει ένα γεγονός βραχυλογικά. Για τον ένατο και δέκατο αιώνα όμως, η μοναδική
Ιστορία χωρισμένη σε βιβλία και κεφάλαια, κατά το κλασικό πρότυπο, που διαθέτουμε, είναι αυτή του Λέοντος Διακόνου που μιμείται, όπως ειπώθηκε, την Ιστορία του Αγαθία, δηλ. ένα έργο του έκτου αιώνα, που όμως, περιγράφει μια εποχή απόλυτης οικουμενικότητας της αυτοκρατορίας, η οποία, όπως λέει ο Αγαθίας, διαθέτει στρατεύματα ώς την Ισπανία119. Το αν ο Λέων Διάκονος επέλεξε τυχαία ή σκόπιμα τον απόλυτο οικουμενιστή Αγαθία ως πρότυπο του δεν μπορεί, φυσικά, να απαντηθεί με έναν ισχυρισμό, προερχόμενο μάλιστα από τις επιθεωρήσεις του μεσοβυζαντινού στρατού. Προηγείται το πρόβλημα της νεκρανάστασης της Ιστορίας κλασικού τύπου στα τέλη του δέκατου αιώνα από τον
Λέοντα Διάκονο, δηλ. σχεδόν τέσσερις αιώνες μετά την εξαφάνιση της από την
βυζαντινή Γραμματεία. Έτσι λοιπόν, περιορίζομαι σε μια γενική καταληκτήρια
παρατήρηση: Η μίμηση του Αγαθία από τον Λέοντα Διάκονο την εποχή της μέγιστης
βυζαντινής προσπάθειας για εδαφική εξάπλωση την εποχή των λεγόμενων στραιωτικών αυτοκρατόρων δεν πρέπει να στερείται αναλογιών. Για τον Αγαθία τον έκτο αιώνα, ο Ιουστινιανός που έφθασε ώς την Ισπανία ήταν ο μόνος εν τοίς κατά το Βυζάντιον βεβαοίλενκόσί που θα μπορούσε αποδεδειγμένα να είναι
118. Για τον οομέστικο των σχολών βλ. Ν. Oikonomidès, Les listes de préséance byzantines des
IXe et Xe siècles, Παρίοι 1972, σελ. 329· H. J. Kühn, Die byzantinische Armee im 10. und / /. Jh. Studien
zur Organisation der Tagmata, Βιέννη 1991, σελ. 135-147.
119. Αγαθίας, Ε' , 13, 8, σελ. 180.
110 ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ Κ. ΛΟΥΓΓΗΣ
αυτοκράτωρ Ρωμαίων Ονόματι και πράγματι120. Ο Λέων Διάκονος πιστεύει ότι,
άν η τύχη δεν είχε μεταστρέψει τα πράγματα με το χαμό του Νικηφόρου Φωκά,
τίποτε δεν θα εμπόδιζε τους Ρωμαίους να φθάσουν τά όρια της σφών επικρατείας προς άνίσχοντα ηλιον κατά την Ίνόικήν, και αύθις επί ονόμενον προς αυτά της οικουμένης τά τέρματα121. Δεν χρειάζεται, νομίζω, να υπενθυμιστεί εδώ, πού φοβάται ο Λιουτπράνδος της Κρεμόνας ότι απειλεί να φθάσει ο Νικηφόρος Φωκάς με το στρατό του. Ίσως όμως να ήταν σκόπιμο να υπενθυμιστεί κάτι
άλλο. Η γνώμη που έχει ο Νικηφόρος Φωκάς για την αυτοκρατορία, τη στιγμή
που παίρνει τα όπλα στην Καισαρεία για να κατακτήσει την κρατική εξουσία:
«ο αγώνας μας τώρα», λέει ο Νικηφόρος, «δεν είναι προς τους εξωτερικούς
εχθρούς που έχουμε ήδη νικήσει χάρη στην αρετή σας, στρατιώτες. Ο αγώνας μας
τώρα είναι προς την 'Ρωμαίων πολιτείαν καθ' ην άκρατα πανταχόθεν είσρεΐ»122.
Το επιβλητικό μέγεθος της αυτοκρατορίας καθώς και οι από πολλές κατευθύνσεις δοκιμασίες της καλούν στην εξουσία εκείνον που έχει σκοπό να φθάσει τα σύνορά της στα όρια της οικουμένης. Δεν είναι τυχαίο το ότι αυτά λέγονται σε επιθεώρηση ενόπλων δυνάμεων πριν από εκστρατεία.
120. Αγαθίας, Ε ', 14, 1, σελ. 180.
121. Λέων Διάκονος, Ε , 3, σελ. 81. Πρβλ. και Ε' , 8, σελ. 90.
122. Λέων Διάκονος, Γ ', 6, σελ. 43
ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
ΤΕΛΟΣ
