 |
| Καιάδας |
Η διήγηση αυτή του Πλουτάρχου είναι σε όλους γνωστή. Πρόκειται για το θρύλο που θέλει τους Σπαρτιάτες να θανατώνουν τα ασθενικά βρέφη ρίχνοντάς τα στον Καιάδα, το πιο γνωστό βάραθρο της αρχαιότητας, θρύλος που μας γοητεύει ακόμα και σήμερα, το πιο γνωστό βάραθρο της αρχαιότητας.
Ως βάραθρο ορίζεται το φυσικό βαθύ και απόκρημνο χάσμα της γης, το σπηλαιώδες άνοιγμα με απότομα τοιχώματα2. Ανήκει με λίγα λόγια στην κατηγορία των σπηλαίων. Είναι γνωστή η σχέση του αρχαίου ανθρώπου με τα σπήλαια, χώροι που τον προστάτεψαν από τις δύσκολες καιρικές συνθήκες, του έδωσαν την ευκαιρία να προστατέψει το κοπάδι του, να λατρέψει τους θεούς του και κυρίως αυτούς που σχετίζονται με τη φύση, αλλά και να θάψει τους νεκρούς του. Τα πιο απόκρυμνα, όμως, από αυτά τα σπηλαιοβάραθρα έδωσαν στον αρχαίο άνθρωπο και την έμπνευση να σκοτώσει και να εκτελέσει, καθώς η μορφολογία τους προσφερόταν για μια τέτοια ενέργεια.
ΤΟ ΒΆΡΑΘΡΟΝ ΤΗΣ ΠΌΛΕΩΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΊΩΝ Το χάσμα του αρχαίου βαράθρου προτού επιχωματωθεί: εδώ το στέφει ο θόλος του Αστεροσκοπείου· αριστερά, η συνοικία των Πετραλώνων (Nicholson Museum, Professor W.J. Woodhouse Collection).
Η εκτέλεση κακούργων, καταδίκων ακόμα και αιχμαλώτων κατά τα ιστορικά χρόνια επιβεβαιώνεται όχι μόνο από τις πηγές, αλλά και από τα αρχαιολογικά ευρήματα. Ο αποτυμπανισμός, το κώνειο, ο καταποντισμός, ο κατακρημνισμός αποτελούν τους πιο γνωστούς τρόπους εκτέλεσης. Με τα βάραθρα σχετίζεται ο κατακρημνισμός. Στην πραγματικότητα, με βάση τα αρχαία κείμενα, φαίνεται να υπάρχουν δυο τύποι κατακρημνισμού: ο κατακρημνισμός από κάποιο βουνό ή βράχο, και ο κατακρημνισμός στο βάραθρο.
Ο πρώτος τύπος, αυτός του κατακρημνισμού από κάποιο ύψωμα, συναντάται στην περιοχή των Δελφών και της Ήλιδας. Ο Πλούταρχος μας αναφέρει ότι ο Αίσωπος καταδικάστηκε από τους κατοίκους των Δελφών σε θάνατο δια του κατακρημνισμού. Η εκτέλεση πραγματοποιήθηκε από το βράχο της Υάμπειας3.
(Η Κασταλία πηγή βρίσκεται στη χαράδρα των Φαιδριάδων, στα ριζά του βράχου που σήμερα ονομάζεται Φλεμπούκος και στην αρχαιότητα λεγόταν Υάμπεια. http://odysseus.culture.gr/)
Αργότερα, στην ίδια περιοχή οι εκτελέσεις γίνονταν από τον βράχο της Αυλίας 4. Το όρος Τυπαίον στην περιοχή της Ήλιδας ήταν το σημείο από το οποίο κατακρήμνιζαν τις γυναίκες που συλλαμβάνονταν να έχουν εισέλθει κατά τις απαγορευμένες ημέρες στον ιερό χώρο πέρα από τον Αλφειό ποταμό και στο χώρο διεξαγωγής των Ολυμπιακών Αγώνων, από την παρακολούθηση των οποίων, ως γνωστόν, ήταν αποκλεισμένες οι παντρεμένες γυναίκες5. Για την ιστορία του πράγματος, ο Παυσανίας προσθέτει ότι καμιά γυναίκα παραβάτης δεν πιάστηκε εκτός από την Ροδίτισσα Καλλιπάτειρα, η οποία όμως δεν τιμωρήθηκε6. Με το όνομα Τυπαίον μάλλον ονόμαζαν τους βράχους που βρίσκονται μεταξύ Μακρισίων και Ολυμπίας, λίγο πριν από τον Αλφειό ποταμό7.
Το Τυπαίο όρος είναι ήταν βραχώδες βουνό της αρχαίας Ηλείας γνωστό στην αρχαιότητα και τους αρχαίους Ολυμπιακούς αγώνες. Σήμερα δεν είναι ακριβώς γνωστό ποιο σημερινό βουνό είναι, από Ηλείους ταυτίζεται με τον λόφο "Αρνοκατάραχο" κοντά στο χωριό Μακρίσια. Το Τυπαίο βρισκόταν κοντά στην αρχαία πόλη Σκιλλουντία όπου βρισκόταν και η ιερή άλτη πλησίον του Αλφειού ποταμού. Σύμφωνα με την Ελληνική μυθολογία από εκεί έριχναν στο γκρεμό όσες γυναίκες τολμούσαν να παρακολουθήσουν τους αγώνες στην Ολυμπία, εξαίρεση αποτέλεσε η Καλλιπάτειρα. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι βρισκόταν στην αρχαία οδό προς την Ολυμπία μόλις οι διαβάτες περνούσαν τον Αλφειό. Το αναφέρει όλο πέτρες ψηλές και απότομο γκρεμό από τον οποίο έριχναν της γυναίκες που παρέβαιναν τον νόμο. Μόνο η Καλιπάτειρα ντυμένη άντρας παρακολούθησε τους αγώνες αλλά λόγω το ότι καταγόταν από οικογένεια με ολυμπιονίκες της χαρίστηκε η ποινή [……....] κατὰ δὲ τὴν ἐς Ὀλυμπίαν ὁδόν, πρὶν ἢ διαβῆναι τὸν Ἀλφειόν, ἔστιν ὄρος ἐκ Σκιλλοῦντος ἐρχομένῳ πέτραις ὑψηλαῖς ἀπότομον: ὀνομάζεται δὲ Τυπαῖον τὸ ὄρος. κατὰ τούτου τὰς γυναῖκας Ἠλείοις ἐστὶν ὠθεῖν νόμος, ἢν φωραθῶσιν ἐς τὸν ἀγῶνα ἐλθοῦσαι τὸν Ὀλυμπικὸν ἢ καὶ ὅλως ἐν ταῖς ἀπειρημέναις σφίσιν ἡμέραις διαβᾶσαι τὸν Ἀλφειόν. οὐ μὴν οὐδὲ ἁλῶναι λέγουσιν οὐδεμίαν, ὅτι μὴ Καλλιπάτειραν μόνην: εἰσὶ δὲ οἳ τὴν αὐτὴν ταύτην Φερενίκην καὶ οὐ Καλλιπάτειραν καλοῦσιν. αὕτη προαποθανόντος αὐτῇ τοῦ ἀνδρός, ἐξεικάσασα αὑτὴν τὰ πάντα ἀνδρὶ γυμναστῇ, ἤγαγεν ἐς Ὀλυμπίαν τὸν υἱὸν μαχούμενον: νικῶντος δὲ τοῦ Πεισιρόδου, τὸ ἔρυμα ἐν ᾧ τοὺς γυμναστὰς ἔχουσιν ἀπειλημμένους, τοῦτο ὑπερπηδῶσα ἡ Καλλιπάτειρα ἐγυμνώθη. φωραθείσης δὲ ὅτι εἴη γυνή, ταύτην ἀφιᾶσιν ἀζήμιον καὶ τῷ πατρὶ καὶ ἀδελφοῖς αὐτῆς καὶ τῷ παιδὶ αἰδῶ νέμοντες--ὑπῆρχον δὴ ἅπασιν αὐτοῖς Ὀλυμπικαὶ νῖκαι--, ἐποίησαν δὲ νόμον ἐς τὸ ἔπειτα ἐπὶ τοῖς γυμνασταῖς γυμνοὺς σφᾶς ἐς τὸν ἀγῶνα ἐσέρχεσθαι. [...] Παυσανία Ηλειακά Α΄
Ο δεύτερος τύπος, δηλαδή ο κατακρημνισμός του καταδικασθέντος στο βάραθρο, φαίνεται να ισχύει με απόλυτη βεβαιότητα στη Σπάρτη και στην Αθήνα. Όσον αφορά στη Σπάρτη, τα ευρήματα των Θέμελη, Καμπούρογλου και Πίτσιου στην περιοχή της Τρύπης Λακωνίας κατά τις έρευνες των ετών 1983-1984 και 2003 επιβεβαιώνουν την ύπαρξη ενός σπηλαιοβάραθρου, εντός του οποίου βρέθηκε μεγάλη ποσότητα σκελετικού υλικού8. Η έρευνα των οστών έδειξε ότι η πλειονότητα των νεκρών ήταν άτομα νεαρής και ώριμης ηλικίας, από 20 έως 40 ετών, και μόνο δύο ή τρία άτομα ήταν ηλικίας 12 έως 17 ετών. Βρέθηκαν επίσης λίγα οστά γυναικών, τα οποία ο Θέμελης συνέδεσε με τον Γ’ Μεσσηνιακό Πόλεμο (464-460/459 π.Χ.), κατά τον οποίο πολλοί από τους επαναστάτες, ανάμεσά τους και γυναίκες, κατακρημνίστηκαν στον Καιάδα9.
 |
| Σε κάθε περίπτωση δεν διαπιστώθηκε η παρουσία σκελετικών ευρημάτων νεογέννητων ατόμων ή βρεφών, τα οποία αποτελούν το πιο αμφιλεγόμενο και αμφισβητούμενο στοιχείο της σχετικής ιστοριογραφίας που συνδέεται με το σπηλαιοβάραθρο του Καιάδα και την αρχαία Σπάρτη. Επίσης, δεν μπόρεσε να διαπιστωθεί μέχρι σήμερα, παρά τις επανειλημμένες έρευνες, η παρουσία σκελετικών ευρημάτων μικρών παιδιών, βιολογικής ηλικίας 1-4 ετών ή μεγαλύτερων παιδιών ηλικίας 5-10 ετών, στο χώρο του σπηλαιοβαράθρου. Όπως έχει, ήδη, αναφερθεί, τα περισσότερα από τα ανθρώπινα σκελετικά ευρήματα, που βρέθηκαν στο χώρο του σπηλαιοβαράθρου, ανήκουν σε άνδρες βιολογικής ηλικίας, μεταξύ 18 και 35 ετών. Μόνο δύο κρανία ενηλίκων ανδρών εμφανίζουν ενδείξεις πιθανής βιολογικής ηλικίας μεγαλύτερης των πενήντα ετών, ενώ βρέθηκαν λίγα σκελετικά ευρήματα δύο εφήβων, πιθανής ηλικίας 14-17 ετών, καθώς και τμήματα μετωπιαίου οστού και άνω γνάθου που πρέπει να ανήκουν σε ένα ακόμη νεαρό άτομο ηλικίας, περίπου, δώδεκα ετών. Αλλά και αυτή ακόμη η περίπτωση του νεαρότερου ατόμου δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί τεκμήριο θανάτωσης βρεφών στον Καιάδα. Αντίθετα είναι γνωστή, ακόμη και από τη σύγχρονη ιστορική περίοδο, η συχνή εμπλοκή μεγαλύτερων παιδιών και εφήβων σε βίαιες αντιπαραθέσεις και πολεμικές συρράξειςwww.ellinikoarxeio.com |
 |
| Καιάδας -Τα συμπεράσματα περί ευγονίας των Σπαρτιατών, στο πλαίσιο μιας στρατοκρατούμενης κοινωνίας, ο υπερβάλλων ρόλος των φυλετών στις οικογενειακές και ατομικές υποθέσεις, στο πλαίσιο του κοινοβιακού χαρακτήρα της σπαρτιατικής κοινωνίας, προέρχονται και αποτελούν αναπόσπαστα μέρη του σπαρτιατικού μύθου, του οποίου ένας από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες ήταν και ο Πλούταρχος. Συνεπώς, η ούτως ή άλλως αμφισβητήσιμη αναφορά στη σκόπιμη θανάτωση βρεφών στον Καιάδα, για λόγους ευγονικής, φαίνεται να κλονίζεται σοβαρά. Το παραμύθι περί «…ωραίων Σπαρτιατών, Καιάδα ανάπηρων τέκνων» άλλωστε δεν συμπορεύεται με τον ποιητή Τυρταίο (εκ γενετής τυφλόν), τον βασιλιά Αγησίλαο της Σπάρτης (εκ γενετής χωλόν) και πλείστους άλλους διακεκριμένους Σπαρτιάτες, οι οποίοι δεν ήταν αρτιμελείς, καθώς και από την επίσημη ιστορία. Χαρακτηριστικό είναι δε, πως όταν κάποτε ειρωνεύτηκαν έναν κουτσό Σπαρτιάτη που πήγαινε να πολεμήσει, αυτός απάντησε πως «ο πόλεμος χρειάζεται άτομα που μένουν στη θέση τους και όχι άτομα που το βάζουν στα πόδια», ενώ σε παρόμοια περίπτωση τυφλού Σπαρτιάτη, αυτός απάντησε πως «και τίποτα να μην κάνω, όλο και κάποια λεπίδα του εχθρού θα στομώσω με το σώμα μου».www.ellinikoarxeio.com |
 |
| Ο Άρειος Πάγος και αριστερά ο λόφος Νυμφών |
 |
| Ο περιβάλλοντας χώρος του Αστεροσκοπείου Αθήνας -Αρχές του προηγούμενου αιώνα |
Αυτή η επισήμανση, η οποία έγινε από την Cantarella, οδηγεί στο συμπέρασμα πως το βάραθρο του 5ου αι. π.Χ. δεν πρέπει να βρισκόταν στο δήμο της Μελίτης 13.( ΚΕΡΑΜΙΚΟΣ-ΛΟΦΟΥ ΝΥΜΦΩΝ-ΦΙΛΟΠΑΠΠΟΥ-ΑΣΤΕΡΟΣΚΟΠΕΙΟ-ΠΝΥΚΑ) .
 |
| Ο περιβάλλοντας χώρος του Αστεροσκοπείου Αθήνας -Αρχές του προηγούμενου αιώνα |
 |
| Περιοχή Αστεροσκοπείου Αθηνών |
Να προσθέσουμε εδώ παρενθετικά, πως η πληροφορία που δίνει το «Λεξικό του Σουΐδα», ότι δηλαδή τότε κατασκευάστηκε το Βουλευτήριο, είναι προφανώς λανθασμένη, αφού το κτίριο χρονολογείται στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. 17. Ένα επιπλέον επιχείρημα για την χρονολόγηση της εγκατάλειψης του βάραθρου στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. αποτελεί το γεγονός ότι ο όρος «βάραθρο» δεν συναντάται σε κείμενα που αναφέρονται σε γεγονότα μετά το τέλος του 5ου αι. π.Χ.18. Τότε, λοιπόν, σύμφωνα τουλάχιστον με τις πηγές, ολοκληρώνεται η περίοδος χρήσης του βαράθρου.
Ένα ενδιαφέρον τοπογραφικό στοιχείο είναι πως στο χωρίο του Πλάτωνος το βάραθρο τοποθετείται εκτός των τειχών της πόλης, ενώ αντίθετα στο χωρίο του Πλουτάρχου φαίνεται να τοποθετείται εντός των τειχών. Το στοιχείο αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία, καθώς σχετίζεται με το μίασμα της πόλης λόγω των εκτελέσεων και κυρίως λόγω του γεγονότος ότι τα πτώματα των εκτελεσθέντων παρέμεναν άταφα χωρίς να τους αποδοθούν οι απαραίτητες νεκρικές τιμές. Εάν αυτό συνέβαινε εκτός των τειχών, η πόλη δεν διέτρεχε κανέναν κίνδυνο. Αυτό συνηγορεί με την τοποθέτηση του βάραθρου εκτός των Πειραϊκών Πυλών και συγκεκριμένα στο δήμο των Κειριαδών, ( ΑΣΤΕΡΟΣΚΟΠΕΙΟ ) όπως επισημαίνουν παλαιοί και νεότεροι ερευνητές19. Ο δήμος αυτός είναι ένας από τους εκτός των τειχών δήμους της Αρχαίας Αθήνας20. Φαίνεται πως κατά την εκτέλεση στο εν λόγω βάραθρο ο καταδικασμένος σε θάνατο ριχνόταν μέσα σε αυτό ενώ ήταν ακόμα ζωντανός. Τα κοφτερά βράχια τον ξέσκιζαν κατά την πτώση και, εάν δεν πέθαινε αμέσως μόλις έπεφτε στον πυθμένα του βάραθρου από τη σφοδρότητα της πτώσης, ο θάνατος τον έβρισκε αργότερα ως συνέπεια των τραυμάτων, της πείνας και άλλων φυσικών αιτιών. Έτσι, η τιμωρία του ήταν διπλή αρχικά εκτελούνταν, κατόπιν στερούνταν της ταφής και των νεκρικών τιμών, πράγμα που ως γνωστό, αποτελούσε μια από τις σημαντικότερες ατιμώσεις που μπορούσε να υποστεί ο αρχαίος Έλληνας 21.
Σχετικά με το όρυγμα, πρέπει να παρατηρήσουμε πως τοποθετείται, σύμφωνα πάντα με τα όσα παραδίδει ο Πλούταρχος, εντός των ορίων του δήμου της Μελίτης, ο οποίος ήταν αστικός δήμος, δηλαδή βρισκόταν εντός των τειχών22. Φαίνεται, λοιπόν, πως εκεί δεν γινόταν επί τόπου η εκτέλεση των καταδικασμένων, αλλά μόνο η εναπόθεση των πτωμάτων τους, αφού είχαν εκτελεσθεί με κάποιον άλλο τρόπο. Ήταν, δηλαδή, ένας τύπος οστεοφυλακίου. Το όρυγμα χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ. καθώς αναφορές σε αυτό μας παραδίδονται από τους ρήτορες Λυκούργο και Δείναρχο23. Μιλούν και οι δυο για την παράδοση ατόμων στον ἐπί τῷ ὀρύγματι, που δεν πρέπει να είναι άλλος από τον δήμιο. Ο δήμιος, κατά την Cantarella, θα έφερε σε πέρας τις εκτελέσεις24. Κατά την ίδια μάλιστα, για να απαιτείται η συμβολή του δήμιου, θα πρέπει να εφαρμοζόταν η εκτέλεση δια του κατακρημνισμού, όχι μόνο στο βάραθρο, αλλά και στο όρυγμα, και όχι απλώς η εναπόθεση των ήδη εκτελεσμένων ατόμων25.
Ίσως, λοιπόν, το όρυγμα να αντικατέστησε πλήρως το βάραθρο και η εκτέλεση δια του κατακρημνισμού να εξακολουθούσε να εφαρμόζεται σε αυτό στον 4ο αι. π.Χ. Πώς, όμως, μπορεί να συμβιβαστεί με την λειτουργία του ορύγματος η τοποθέτησή του εντός των τειχών; Μήπως τελικά θα πρέπει να αναζητηθεί και το όρυγμα εκτός των τειχών; Εξάλλου, σε καμιά άλλη περίπτωση δεν συναντάμε τόπο εκτελέσεων ή εναπόθεσης άταφων πτωμάτων εντός των ορίων μιας τειχισμένης πόλης. Ακόμα και τα νεκροταφεία της Αθήνας βρίσκονται κατά μήκος των δρόμων που οδηγούν εκτός της πόλης εξαιτίας του φόβου του μιάσματος, ενώ οι ταφές εντός του άστεως είναι συγκριτικά πολύ λίγες και ανήκουν κατά μεγάλο ποσοστό σε μικρά παιδιά26.
Γιατί, λοιπόν, το όρυγμα, τόπος εγκατάλειψης άταφων πτωμάτων, ενδεχομένως και εκτελέσεων, να βρίσκεται εντός των τειχών της πόλης των Αθηνών; Μια άλλη υπόθεση, που έχει ήδη διατυπωθεί από την Cantarella, είναι πως το όρυγμα, που σημαίνει σκαμμένος λάκκος, δηλαδή τεχνητός λάκκος, μπορεί να μην ήταν ένα και μόνο. Είναι πιθανό ὁ ἐπὶ τῷ ὀρύγματι να ήταν επιφορτισμένος με την διάνοιξη κάθε φορά ενός νέου λάκκου για την εναπόθεση του πτώματος του εκτελεσμένου27. Τότε, θα ήταν μάταιο να το αναζητούμε σε ένα συγκεκριμένο τόπο• θα μπορούσαν να υπάρχουν πολλά σε διαφορετικά σημεία της πόλης. Σήμερα δεν έχουν βρεθεί ίχνη ούτε του βαράθρου ούτε του ορύγματος, διότι η ανοικοδόμηση στην περιοχή έχει αλλοιώσει κατά πολύ τη μορφολογία του εδάφους.
 |
| Οι Δεσμώτες του Φαλήρου Περισσότεροι από 100 από αυτούς έφεραν τα σημάδια ενός βίαιου θανάτου |
Στη Σπάρτη ρίχνονταν στο βάραθρο Μεσσήνιοι είλωτες και επαναστάτες, προδότες και κυρίως κακούργοι 29. Μπορούμε να συμπεράνουμε πως στη Σπάρτη τα κακουργήματα που τιμωρούνταν με αυτόν τον τρόπο ήταν κυρίως πολιτικού χαρακτήρα και αφορούσαν στην προσβολή της σταθερότητας της πόλης, ενώ κάποια ανήκαν στο ποινικό δίκαιο. Ακόμη, δια του κατακρημνισμού τιμωρούνταν οι πολεμικοί εχθροί της πόλης, όπως συνέβη κατά τον Δεύτερο Ιερό πόλεμο στην περιοχή των Δελφών. Τότε ο Φιλόμηλος εκτέλεσε τους Λοκρούς στο σημείο που ονομαζόταν Φαιδριάδες πέτρες 30
Για την Αθήνα έχουμε περισσότερες πληροφορίες. Χάρη στον Ξενοφώντα μαθαίνουμε για το ψήφισμα του Καννωνού 31. Η χρονολόγηση του ψηφίσματος είναι σχετικά αβέβαιη, από την πριν του 5ου αι. περίοδο έως και τα τέλη του 5ου αι.π.Χ. 32. Σύμφωνα με το ψήφισμα αυτό, τιμωρούνταν όποιος διέπραττε αδικία εις βάρος του δήμου. Ο κατηγορούμενος οδηγούνταν δεμένος ενώπιον του λαού, ο οποίος και παρακολουθούσε τη δίκη. Εάν ο κατηγορούμενος κρινόταν ένοχος, η ποινή που επιβαλλόταν προέβλεπε την δήμευση της περιουσίας του, την απόδοση της δεκάτης στη θεά Αθηνά και τη θανατική καταδίκη του δια του κατακρημνισμού στο βάραθρο. Και πάλι ο χαρακτήρας των αξιόποινων πράξεων είναι πολιτικός.
 |
| Δελφοί, οι Φαιδριάδες Πέτρες |
Το Βάραθρο (ονομαζόταν έτσι διότι επρόκειτο για χάσμα που προέκυψε από μια φυσική κατάρρευση του εδάφους), αρχαίο λατομείο κάποτε, είναι σήμερα μια επίπεδη έκταση . Ενα δεύτερο λατομείο που εκτεινόταν βορειότερα έχει επίσης εξαλειφθεί. Όπως λέει μάλιστα ο κ. Κορρές, πρόκειται για τα αρχαιότερα λατομεία της Αθήνας, αφού άρχισαν να χρησιμοποιούνται ήδη από τη Μυκηναϊκή εποχή από τους ανθρώπους που έβγαζαν επί αιώνες πέτρα για τα θεμέλια των σπιτιών τους, αλλά και για δημόσια οικοδομήματα.
Γνωρίζουμε ότι ο Μιλτιάδης κινδύνεψε να εκτελεσθεί δια του κατακρημνισμού στο βάραθρο με την κατηγορία της προδοσίας• τελικά η ποινή του δεν εκτελέστηκε, καθώς τον έσωσε η απόφαση του πρύτανη33. Βέβαια, η φράση «ἐὰν τις τὸν τῶν Ἀθηναίων δῆμον ἀδικῇ» είναι, όπως παρατηρεί και (2012)ο Whitehorne, αρκετά ασαφής34. Ίσως έτσι να εξηγείται ο κατακρημνισμός των απεσταλμένων του Δαρείου στα 491 π.Χ. –αν και χωρίς δίκη, αφού επρόκειτο για ιδιαίτερη περίπτωση– όταν αυτοί ζήτησαν την παράδοση της πόλης35.
Και αυτών οι πράξεις ήταν ασφαλώς επιζήμιες για το λαό της Αθήνας. Από την άλλη πλευρά, στην περίπτωση των Σπαρτιατών πρεσβευτών, οι οποίοι είχαν ως αποστολή να καταφύγουν στους Πέρσες το 430 π.Χ., αλλά πιάστηκαν αιχμάλωτοι από τους Αθηναίους, παρατηρούμε ότι πρώτα θανατώθηκαν με άλλον τρόπο και κατόπιν οι Αθηναίοι πέταξαν τα πτώματά τους στο βάραθρο36. Και πάλι όμως πρόκειται για μια ιδιαίτερη περίπτωση, αφού οι δολοφονημένοι δεν ήταν Αθηναίοι και τα γεγονότα έλαβαν χώρα στο πλαίσιο του πολέμου που μόλις ξεκινούσε. Εξάλλου, οι Αθηναίοι θα ήθελαν απλώς να ξεφορτωθούν τα πτώματα με αυτόν τον πρακτικό τρόπο που τους εξυπηρετούσε τη δεδομένη στιγμή. Αντίστοιχη περίπτωση αποτελεί το γεγονός της εκτέλεσης των Λοκρών από τον Φιλόμηλο, όπως ήδη παρατηρήσαμε. Φαίνεται πως ο κατακρημνισμός ήταν η τιμωρία και των πολεμικών εχθρών37.
- Θεωρούμε, λοιπόν, πως το βάραθρο αποτελεί τον τόπο και παράλληλα τον τρόπο της εκτελέσης όσων έβλαπταν πολιτικά το δήμο της Αθήνας. Ευκαιριακά θα χρησιμοποιούνταν και ως τόπος εναπόθεσης των πτωμάτων των ανεπιθύμητων και εχθρικών ατόμων που είχαν ήδη δολοφονηθεί.
Είναι προφανές από όλα τα παραπάνω, ότι η εκτέλεση δια του κατακρημνισμού συνδέεται με την ύπαιθρο, τη φύση. Ο πρώτος λόγος είναι πρακτικός. Η ελληνική ύπαιθρος, χάρη στη μορφολογία του εδάφους της, παρουσιάζει λόφους, βουνά, χαράδρες, σπήλαια και σπηλαιοβάραθρα απόκρημνα, με κοφτερά βράχια, τα οποία προσφέρονται για μιαν εκτέλεση, κατά την οποία μάλιστα ο εκτελών, ο δήμιος, αποφεύγει να βάψει τα χέρια του με αίμα.ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο άνθρωπος εκμεταλλεύεται την ύπαιθρο που τον περιβάλλει, χωρίς ο ίδιος να κοπιάσει για να κατασκευάσει ένα όργανο εκτελέσεως. Η αλήθεια, βέβαια, είναι πως το έπραξε και αυτό επινοώντας τη μέθοδο του αποτυμπανισμού, την οποία όμως δεν θα εξετάσουμε εδώ.
Παρόμοιος με τον κατακρημνισμό ως προς τη σύλληψη και την εκτέλεση είναι ο καταποντισμός, ο οποίος λαμβάνει χώρα στη θάλασσα. Και πάλι, δηλαδή, παρατηρούμε την εκμετάλλευση ενός φυσικού στοιχείου για την πραγματοποίηση των εκτελέσεων. Πρέπει, επίσης, να σημειώσουμε πως δεν είναι μόνο στην ελληνική ύπαιθρο που πραγματοποιήθηκαν εκτελέσεις δια του κατακρημνισμού από κάποιο βράχο• και στη Ρώμη μαρτυρείται η ύπαρξη αντίστοιχου βράχου, του επονομαζομένου Ταρπήιου λόφου, στο Καπιτώλιο και μάλιστα στην κορυφή που ονομάζεται Arx, έτσι που τελικά η χρήση αυτή της υπαίθρου να προσλαμβάνει χαρακτήρα μεσογειακό και όχι μόνο ελληνικό38.
Το Βάραθρον της πόλεως των Αθηναίων ,,ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
Ο δεύτερος λόγος σύνδεσης του κατακρημνισμού με την ύπαιθρο είναι θρησκευτικός. Η εκτέλεση, αλλά κυριότερα η εγκατάλειψη των πτωμάτων, τα οποία στερούνταν του δικαιώματος της ταφής και της απόδοσης νεκρικών τιμών, μπορεί από τη μια να επέτειναν την τιμωρία, από την άλλη επέφεραν το μίασμα στην πόλη. Ο άταφος νεκρός δεν μπορούσε να βρει το δρόμο του για το Βασίλειο των Νεκρών, δεν μπορούσε να βρει τη γαλήνη. Κινούνταν ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ κάπου μεταξύ των δύο κόσμων και έτσι γινόταν επικίνδυνος για τους ζωντανούς, αφού αυτοί ευθύνονταν για την κατάστασή του39. Στην περίπτωση των εκτελεσμένων πρέπει να λάβουμε υπόψη μας και μιαν ακόμη παράμετρο, πως πρόκειται για άτομα που υπέστησαν βίαιο θάνατο. Ένας βίαια θανατωθείς μπορούσε ο ίδιος ή με τη συνδρομή των χθονίων θεοτήτων, όπως οι Ερινύες, να εκδικηθεί τους ζωντανούς για την ασέβειά τους στέλνοντας μια συμφορά πάνω στην πόλη, μια επιδημία, έναν σεισμό ή οτιδήποτε άλλο40. Συνεπώς ο εκτελεσμένος δια του κατακρημνισμού νεκρός είχε δύο λόγους για να εκδικηθεί τους εκτελεστές του: α) το βίαιο θάνατο και β) τη στέρηση ταφής. Για το λόγο αυτό οι εκτελεστές διέτρεχαν τον πολύ σοβαρό κίνδυνο της αντιμετώπισης της οργής και της εκδίκησης των θυμάτων τους.
Από την άλλη, το αίσθημα της δικαιοσύνης υπαγόρευε την παραδειγματική και ακόμα περισσότερο την αιώνια τιμωρία του κακούργου, εκείνου που τόλμησε να βλάψει το κοινωνικό σύνολο. Σε μια προσπάθεια, λοιπόν, να συνδυαστεί το αίσθημα του δικαίου από τη μια και η αποφυγή του μιάσματος της πόλης από την άλλη, επινοήθηκε η μέση λύση της επιλογής τόπων εκτός των πόλεων για τέτοιες σκοτεινές δραστηριότητες, αφού στην περίπτωση που το άταφο σώμα παρέμενε εκτός των τειχών, η συμφορά δεν έπεφτε επάνω στην πόλη41
Πρέπει, εδώ, να σημειώσουμε πως η μόνη μορφή εκτέλεσης που πραγματοποιείται εντός της πόλης είναι η εκτέλεση με κώνειο. Θεωρούνταν, όμως, πως το άτομο που λάμβανε το κώνειο στην ουσία αυτοκτονούσε, αν και βέβαια εξαναγκαζόταν σε αυτή την πράξη.
Γι’ αυτόν το λόγο, αλλά και εξαιτίας του κόστους, ο καταδικασμένος αγόραζε ο ίδιος την ποσότητα του δηλητηρίου, δεν του το παρείχε δηλαδή η πόλη42. Εξάλλου, αφού ερχόταν ο θάνατος, το πτώμα του νεκρού παραδινόταν στους οικείους για να ενταφιαστεί και να τιμηθεί κατά τα νενομισμένα, όπως έγινε στην περίπτωση του Φιλοποίμενος43.
Θάνατος του Φιλοποίμενος -Ο Δεινοκράτης ο οποίος ήταν αντίπαλος του Φιλοποίμενος έπεισε τους Μεσσήνιους να επαναστατήσουν. Ο Φιλοποίμην παρ’ ό,τι ήταν 70 χρονών και άρρωστος αποφάσισε να αντιμετωπίσει την εξέγερση. Κατά τη διάρκεια της μάχης αιχμαλωτίσθηκε από τους Μεσσηνίους και του δόθηκε να πιει δηλητήριο. Ο Αχαϊκός στρατός οργισμένος από τα νέα για το θάνατό του επιτέθηκε και ανάγκασε τους Μεσσηνίους να παραδοθούν. Η σορός του Φιλοποίμενος αποτεφρώθηκε και μεταφέρθηκε στη Μεγαλόπολη.
Η φύση αποκτά τελικά το νόημα που εμείς οι άνθρωποι της δίνουμε. Μπορεί να είναι ζωογόνος και τροφοδότης, όταν ο άνθρωπος την καλλιεργεί και λαμβάνει τους καρπούς της· μπορεί να είναι τόπος ανάπαυσης και ψυχαγωγίας, όταν απολαμβάνει τις ομορφιές της· μπορεί να είναι πηγή γνώσης, έμπνευσης και δημιουργίας, όταν την εξερευνά και την περιηγείται. Μπορεί όμως να είναι και όργανο θανάτου, όταν ο άνθρωπος την χρησιμοποιεί για να εκτελέσει.
Φωτεινή Κοκκίνη
- ΔΙΑΧΡΟΝΙΑ -Περιοδική έκδοση του Συλλόγου Μεταπτυχιακών Φοιτητών Ιστορίας-Αρχαιολογίας Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών 2012
- Φωτ επένδυση : ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
. Οι αναφορές στον Ηρόδοτο, το Θουκυδίδη, τον Πλάτωνα, τον Ξενοφώντα και τον Όμηρο βασίζονται στις εκδόσεις Oxford Classical Texts, οι αναφορές στον Πλούταρχο, τον Λυκούργο και το Δείναρχο βασίζονται στις εκδόσεις The Loeb Classical Library, οι αναφορές στον Παυσανία και τον Διόδωρο Σικελιώτη βασίζονται στις εκδόσεις Leipzig Teubner. Σε διαφορετική περίπτωση η έκδοση επισημαίνεται στη σχετική παραπομπή.
1. Πλούταρχος, Λυκούργος, 16 (Μετάφραση: Πουρνάρας, Α., Νέα Βιβλιοθήκη Μεταφράσεων Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων, Αθήνα 1976).
2. Μπαμπινιώτης, Γ., Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1998, «βάραθρο».
3. Πλούταρχος, Περὶ τῶν ὑπὸ τοῦ θείου βραδέως τιμωρουμένων, 557A-Β.
4. Στο ίδιο.
5. Παυσανίας, 5, 6, 7. 6. Στο ίδιο.
7. Παπαχατζής, Ν., Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Μεσσηνιακά και Ηλιακά, τ. 3, Αθήνα 1979, 222 και σημ. 4.
8. Θέμελης, Π., «Καιάδας», ΑΑΑ 15, 2 (1982), 183-200· ο ίδιος, «Καιάδας», Αρχαιολογία 15 (Μάιος 1985), 55-60· Πίτσιος, Π., «Ανθρωπολογική Έρευνα στο Σπηλαιοβάραθρο του Καιάδα», ΠρακτικάτουΒ’ Τοπικού Συνεδρίου Λακωνικών Σπουδών, Ξηροκάμπι Λακωνίας 28 Οκτωβρίου - 1 Νοεμβρίου 2004, τ. Α’, Αθήνα 2006, 249-260.
9. Θέμελης, ό.π., 1982, 198-199.
10. Παυσανίας, 4, 18, 4-7.
11. Πλούταρχος, Θεμοστοκλής, 22,2.
12. Travlos, J., The Pictorial Dictionary of Ancient Athens, New York 1980, 121-122.
13. Halm-Tisserant, M., Réalités et Imaginaire des Supplices en Grèce Ancienne, (tr. fr.) Paris 1998, 152· Cantarella, E., Les Peines de Mort en Grèce et à Rome, Origines et Fonctions des Supplices Capitaux dans l’Antiquité Classique, Paris 2000, 90-91.
14. Πλάτων, Πολιτεία, 4,439 Ε.
15. Σχόλια στον Αριστοφάνη, Πλοῦτος, 431 (Scholia Graeca in Aristophanem, cum prolegomenis grammaticorum, Fr. Dübner, ed. Ambrosio Didot, Paris 1842).
16. Σουΐδας, «μητραγύρτης» (Suda On Line: http://www.stoa.org/sol-bin/findentry.pl?keywords=mu+1003). Lidell H.G. - Scott R. - Jones H.S., A Greek - English Lexikon, Oxford 19321940, «μητραγυρτέω». Burkert W., Ancient Mystery Cults (Μυστηριακές Λατρείες της Αρχαιότητας, ελλην. μτφρ. Ε. Ματθαίου), εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 19972, 376 και σημ. 23. 17. Von Willamowitz-Möllendorf, U., “Die Galliamben des Kallimachos und Catullus”, Hermes 14 (1897), 195 και σημ. 3· Travlos, ό.π., 191· Camp, J. M., The Athenian Agora, Excavations in the Heart of Classical Athens, London 1986, 52-53, 91-94.
18. Ηρόδοτος, 7, 133· Πλάτων, Γοργίας, 516 Ε.
19.Gernet, L., “Sur l’exécution capitale”, REG37 (1924), 269 και σημ. 1·Halm-Tisserant 1998, 152153. Η τοποθέτηση του βάραθρου στο δήμο των Κειριαδών επιβεβαιώνεται και από τον Ησύχιο, βλ. λ. «Κειριάδαι» (Hesychii Alexandrini lexicon; recensuit et emendavit Kurt Latte, Sammlung griechischer und lateinischer Grammatiker; Bd. 11/3, 4 , 1862-2372), και ο Σουΐδας, βλ. λ. «βάραθρον».
20. Whitehead, D., The Demes of Attica 508/7 - ca. 250 B.C., A Political and Social Study, Princeton New Jersey 1986, 26.
21. Κεραμόπουλλος, Α. Δ., Ο Αποτυμπανισμός, Συμβολή Αρχαιολογική εις την Ιστορίαν του Ποινικού Δικαίου και την Λαογραφίαν, Αθήναι 1923, 99. 22. Whitehead, ό.π., 26. 23. Λυκούργος, Κατά Λεωκράτους, 121· Δείναρχος, Κατά Δημοσθένους, 62. 24. Cantarella, ό.π., 92-93. 25. Στο ίδιο.
26. Kurtz, D. - Boardman, J., Greek Burial Customs, London 1971, 188-189• Burkert 1993, 401.
27. Cantarella, ό.π., 92.
28. Παυσανίας, 10, 2, 4.
29. Θουκυδίδης, 4, 80, 4 και 1, 134, 1• Παυσανίας, 4, 18, 4-7• Halm-Tisserant, ό.π., 154-155.
30. Διόδωρος, 16, 28, 3• Glotz, G., L’Ordalie dans la Grèce Primitive, Etude de Droit et de Mytho-
logie, Paris 1904, 89.
31. Ξενοφών, Ελληνικά, 1,7,20.
32. Whitehorne, J., “Punishment under the decree of Cannonus”, Symposion 1985. Akten der
Gesellschaft für Griechische und Hellenistische Rechtsgeschichte 6. Vorträge zur Griechischen und
Hellenistischen Rechtgeschichte, Ringberg 24-26 Juli 1985 (Thür, G. ed.), Köln 1989, 90 και σημ. 3.
33. Πλάτων, Γοργίας, 516 d-e.
34. Whitehorne, ό.π., 90.
35. Ηρόδοτος, 7,133• Ξενοφών, Ελληνικά, 1,7,20.
36. Θουκυδίδης, 2, 67.
37. Παυσανίας, 10, 2, 4. 59
38. Cantarella, ό.π., 221 κ.εξ. και για την ακριβή θέση του βράχου 225 και σημ. 1.
39. Όμηρος, Ιλιάς, Ψ 71 κ.εξ.• Κεραμόπουλλος 1923, 103 κ.εξ.• Jonhston, S. I., Restless Dead: même et l’Autre en Grèce Ancienne, Paris 2005, 75-76.Encounters between the Living and the Dead in Ancient Greece, Berkeley - Los Angeles – London 1999, 127-128 και σημ. 1 όπου και βιβλιογραφία• Vernant, J.-P., L’individu, la Mort, l’Amour, Soi-
40. Κεραμόπουλλος, ό.π., 55-56• Jonhston, ό.π., 143, 148.
41. Halm-Tisserant, ό.π., 152.
42. Πλούταρχος, Φωκίων, 37• Cantarella, ό.π., 100-101.
43. Πλούταρχος, Φιλοποίμην, 21.
ΔΕΙΤΕ
